Sobrarbe

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

Iste articlo ye sobre a comarca aragonesa de Sobrarbe. Ta atros emplegos se veiga Sobrarbe (desambigación).

Sobrarbe
Comarca d'Aragón
O circo de Soaso (Ordesa) en primavera.
Capitals  •Mayor población  •Municipios	Boltanya y L'Aínsa L'Aínsa 19
Entidat  •País  •Provincia	Comarca  Aragón Uesca
Superficie  •Total	2.202,70 km²
Población  •Total  •Densidat	(2010) 7.176 hab. 3,26 hab./km²
Chentilicio	Sobrarbés/a
Mapa de situación en Aragón
www.sobrarbe.com

Sobrarbe ye una comarca oficial d'Aragón situada en o norte d'a provincia de Uesca, que fa muga con o departamento d'os Altos Pireneus de Francia per o norte, con a tamién comarca aragonesa de Ribagorza per l'este, con o Semontano de Balbastro per o sud, con l'Alto Galligo per l'ueste. A suya capitalidat, per motivos de tradición historica y d'importancia demografica, ye compartita d'entre as villas de L'Aínsa y Boltanya.

Cheograficament parlando, Sobrarbe ye una comarca de montanya, con cualques d'as alturas mayors de tot lo Pireneu, y que se prolarga dende as alturas d'o Pireneu Axial en norte y en a muga con Francia, dica las sierras exteriors pirenencas, en sud, que la deseparan contra os semontanos aragoneses. A dita limitación clara con sierras y formacions cheolochicas visibles fa que siempre s'haiga considerato una comarca natural y que os suyos habitants y tamién os de demés l'haigan apreciata tradicionalment como aital. Ademés, as mugas actuals d'a comarca de Sobrarbe coinciden, alto u baixo, con as que en fuén de lo condau de Sobrarbe.

Actualment, forman a comarca un total de 19 municipios, que en rematar l'anyo 2010 sumaban una población de 7.176 habitants, que con una superficie comarcal de 2.202,7 km² fan una densidat de población de 3,26 hab/km². A suya superficie representa o 14,1% de a provincia de Uesca, pero a suya población no yera si que o 3,14% de lo total d'a provincia en 2010. A comarca actual ye a heredera, en o Plan de Comarcalización d'Aragón de 2003, de l'antiga «Mancomunidad de Sobrarbe» formata en os anyos 1990 per os achuntamientos d'os diferents municipios.

Cheografía

A comarca de Sobrarbe tiene una cheografía sinyoriata per as montanyas y per os dos grans ríos que confluyen en L'Aínsa: A Cinca y l'Ara, y a comarca queda devidita en dos grans tipos d'espacios en os que tradicionalment s'han entendito as relacions humanas y que tiene muita relación con o espacio cheografico en o que os pobladors humans se i troban: «As Fuevas», u l'aria que corresponde aproximadament a la metat sud de a comarca, en agrupando-se con ista denominación popular lo Viello Sobrarbe, a val d'o río Cinca dende L'Aínsa t'abaixo, y A Fueva de Tierrantona, y «As Valles» u espacio que comprende totas as vals tributarias d'o río Cinca y d'o río Ara dende L'Aínsa t'alto.

Adintro d'as mugas de Sobrarbe i naixen cualques d'os ríos prencipals que dimpués esnaviesan per os semontanos: A Cinca, l'Alcanadre, o Vero, o Balcez (u Isuela) y o barranco de Mascún.

Mugas

Sobrarbe muga a o norte con o departamento d'os Altos Pireneus de Francia per o norte, con a tamién comarca aragonesa de Ribagorza per l'este, con o Semontano de Balbastro per o sud y con l'Alto Galligo per l'ueste.

	Altos Pireneus
Alto Galligo		Ribagorza
	Semontano de Balbastro

Montanyas

A man pocina d'a sierra d'as Zucas, en Pineta.

A muga d'o norte de Sobrarbe, que ye a mes larga d'as mugas con Francia que tienen as cuatre comarcas aragonesas d'o Pireneu, coincide con a crestera d'o «Pireneu Axial», y ye una succesión de picas y alturas que se troban mayoritariament d'entre os 2.500 y os 3.400 metros sobre o nivel d'a mar, con dos teitos que son a segunda y a tercera alturas de tot lo Pireneu y se troban en o territorio comarcal, como son o Lardana (3.371 metros) y lo Mont Perdito (3.355 m).

A linia con a man septentrional d'o Pireneu no tiene si que cinco puertos que son, a saber-se, o puerto de Buixaruelo en a cabecera d'a val de l'Ara, a breca de Roldán por a part de lo macizo d'As Tres Serols, o puerto de Bielsa u «puerto viello», y o «puerto de la Madera» y o «puerto de la Pez» (nombres grafiatos en chistabín) per a val de Viadors (tributadera de Chistau). De toz cinco, o paso per a breca de Roldán ha gosato estar siempre lo mes temito, per l'altura per a on se i pasa y per as mudanzas que a sobén i tiene l'orache, y encara en l'actualidat ye un paso per a on que no se i recomienda pasar si que a os pireneistas mes templatos.

En sud de totas istas montanyas, creixen as vals mes nortencas d'a comarca, cuasi totas d'oríchens glacials, que fuén socavadas per os importants glaciars d'o Pleistoceno y que en l'actualidat suposan o corso superior d'os ríos principals de Sobrarbe, como son l'alta val de l'Ara u val de Buixaruelo y as suyas vals subsidiarias, a val de Bielsa y as suyas subsidiarias, y a val de Chistau, a mes oriental d'a comarca.

A Penya Montanyesa, visible dende cuasi toda la val d'o río Cinca en Sobrarbe.

Dimpués, mes en sud de ixas vals mes axials, se i puede trobar un cinturón de monts que trescruza la comarca no guaire leixos en kilometros de la crestera d'o Pireneu Axial, de forma sensiblement paralela a las mugas, y que muitors autors consideran que ye asimilable a lo complexo d'as sierras interiors pirenencas. Son formacions en as que i domina la penya calsinera, y se troban representatas per o macizo d'a Tendenyera (2.853 m) sobre l'alta val de l'Ara, as Sestrals (2.106 m) que sinyorean a val d'Anyisclo, de Puértolas y de Vio, o Castiello Mayor (2.014 m) sobre Puértolas, y o macizo de Cotiella (2.912 m) que con as suyas filials, Penya Lierga (2.268 m) y Penya Montanyesa (2.291 m) domina la val d'a Cinca y A Fueva. Dos grans sierras calsinosas se troban d'entre cualques d'ixas alturas menors y as vals axials, y comparten con as unas y as altras firmes puertos que las meten en comunicación con gran altaria, por o que bels autors as clasifican como partes d'o Pireneu Axial, mientres que belaltros lo fan como sierras interiors; se tracta d'a sierra d'as Cutas, que desepara la val d'Ordesa de l'alta val de Vio (concretament, a «val de Fanlo» ye como se conoix ixa partida) y tiene alturas como la punta Cuta (u «Acuta»; 2.236 m) y o Pueyo Mondicieto (2.382 m) sobre Nerín, y a sierra d'as Zucas que desparte la val de Pineta contra la de Tella, con alturas como O Zucón (2.750 m), o Portanyús (2.556 m) y a Pala d'O Bachaco (2.317 m) que se desploma sobre o forato d'As Devotas, per a on que i esnaviesa la Cinca.

Fuevas

As sierras calsinosas cosiran, dende o norte d'a comarca, diferents «fuevas» (depresions) que i ha d'entre o soaso de Linars dica La Fueva de Tierrantona. P. ex. O soaso de Linars se troba deseparato contra la subcomarca de Sobrepuerto per a sierra d'O Pelopín, u cualques serretas margosas que s'extendillan d'entre a val de l'Ara y a d'o río Cinca y delimitan as vals de Vio, Puértolas y A Solana, en as cuals i predomina terrenos enfaixonatos de cultura de secano (a mayoría, albandonatos en l'actualidat) en os que cuan brincan mallas deforestadas u d'erosión, luego i amaneixen os terreros, que son una forma erosiva tan frecuent en buena cosa d'a comarca.

A Fueva de Tierrantona, dende Palo. As depresions u «fuevas» dominan a metat sud d'a comarca.

En sud de L'Aínsa i ha una gran depresión, asimilable a la depresión intrapirenenca, que tradicionalment se conoixeba como «A Foya» u «Ribera de Mediano», rica y de buenas fincas agricolas, pero que en l'actualidat se troba submerchita debaixo de l'entibo de Mediano. Dimpués, en l'este, en habendo-se salvato las terracetas fluvials a on que son Cherbe y Banastón y tamién a sierra de Muro de Roda, se penetra en A Fueva (a de Tierrantona), que se puede subdevidir en a «Fueva Alta» (a cuenca d'o río d'A Nata), fuertement caracterizata per as faixas y sasos que i ha en os calcils d'a sierra Ferrera, y a «Fueva Baixa» (a d'o río Usía), una depresión pura y extensa en a que i ha bella cincuentena d'aldeyas, pardinas y lugars (muitos, despoblatos) capitaniatos per a localidat de Tierrantona. En sud de la sierra de l'Entremont y d'o tozal de Trillo, as garroteras partidas que perteneixón a os municipios de Clamosa y Trillo, en l'actualidat compresos en o municipio d'A Fueva, tienen valletas per a on que i baixa os barrancos de Clamosa y O Salinar, que afluyen en l'entibo de Lo Grau que ha cacegato lo corso d'a Cinca en ista part per en sud de l'Entremont.

Viello Sobrarbe

L'articlo prencipal d'iste alpartato s'espera que sía Viello Sobrarbe.

En a metat meridional de Sobrarbe, en ueste d'o río Cinca se troba la subcomarca que se conoix tradicionalment como «Viello Sobrarbe», en a que historicament diz que naixió lo condau medieval, y que como A Fueva de Tierrantona y a Ribera de Mediano puede asimilar-se a la depresión intrapirinenca, que ixo ye, lo espacio que i ha d'entre as sierras interiors y as sierras exteriors pirenencas.

Con denominación de Viello Sobrarbe s'agrupan tres cuencas hidrolochicas que drenan a subcomarca en tres direccions: norte, este y sud. A primer ye a semi-meseta de Buil, con poblacions como A Torriciella y Buil, y que corresponde con a cuenca hidrolochica de lo río Ena, que desaugua en dirección norte en o río Ara aman de Guaso. Ista semi-meseta tiene una altitut en elevación muit poco sensible anque cuasi constant, con bels tozals y arias de terreros intercalatas, y culmina en dirección a L'Arcusa, aman de Castellaz, a on que i naixe l'Ena. Se troba deseparata de a val d'o río Cinca per o modesto sarrato de Bruello, y de a val de l'Ara per as sierras de Sieste y de Guaso.

Tozal d'Asba

Sarrato Crapamote

A Torriciella

Río Ena

Estrictament en sud de la fondonada de Buil se troba la val d'o río Susía, una vegada se trescruza lo modesto sarratet que i ha per alto de L'Arcusa, con una discreta altitut que ronda os 1.000 metros sobre o nivel d'a mar, pero que representa a culminación de la semi-meseta de Buil y a la vegada la divisoria d'entre a dita semi-meseta y a val d'o Susía. Ista valleta incluye localidaz que fan parte d'o municipio de L'Aínsa (como Castillón, L'Arcusa, Mondot u Elsón) y d'o municipio de L'Abizanda (Lamata). O Susía desemboca en a Cinca en o Mesón de Ligüerre, per lo que creya una baixant moderata y muit solana, rica en formacions de terrero y d'especial interés cheolochico y cheomorfolochico, que limita en sud con a sierra d'Elsón u «de Sant Benedet», a cual concabe la penya Arrueba (1.107 m) y os puertos de «l'Alto'l Pino» (857 m) y de Sant Crapás (810 m); limita tamién en este con os altos de l'Eripol, y en norte y nort-ueste con os mes discretos que son os sarratos de L'Arcusa (ya mencionato) y de Pelegrín y A Capana.

A tercer cuenca hidrolochica ye la d'o río Vero, que dende que naixe en as garras d'o tozal de Crapamote (1.299 m), aman de Puimorcat, esnaviesa mes de 20 km en territorio d'a comarca de Sobrarbe d'antes no l'abandona per Lecina, formando lo que se conoix como «Tierra de Buxo» (sinonimo popular de la «val de l'Alto Vero»). A Tierra de Buxo, como tamién pasa con a val d'o Susía y a de l'Ena, no tiene una divisoria important que la desepare d'as altras zonas que s'engloba en o «Viello Sobrarbe», sino que se troba bien comunicata a traviés de la loma d'os altos d'Eripol y per alto d'Almazore con a vecina val d'o Susía, lo que fa posible a suya continuidat en a subcomarca. Fan parte, per orientación cheografica, de la dita val de l'Alto Vero u «Tierra de Buxo», l'aldeyeta ganadera de Puimorcat (no pas o despoblato de Morcat, que ye en a cabecera d'a val de Sieste), en o termin municipal de l'achuntamiento de Boltanya, os lugars de Sasa de Surta, Paúls, Santa María de La Nuez y O Coscollar, en o termin municipal de L'Aínsa-Sobrarbe, y tamién Betorz, Almazore, L'Hespitalet, Lecina y Barcabo, en o termin municipal que ha nombre como lo zaguer.

A muga mes meridional d'a comarca de Sobrarbe la estableixe a foz d'o río Vero, en sud de Lecina, que s'adintra en o termin municipal d'Alquezra, que ya fa parte d'a vecina comarca d'o Semontano de Balbastro. En sud de la penya Arrueba, en a baixant de solano de la sierra d'Elsón, se troba la población de Suelves, que anque fa parte d'o termin municipal de Barcabo, se troba fisicament en a cuenca d'o barranco de La Llastra, per alto de Nabal, localidat dende a que ye millor accesible que no dende Barcabo, per lo que puede considerar-se que fa parte cheograficament de lo Semontano de Balbastro anque politicament Suelves sía adscrito a un municipio sobrarbenco.

Ríos que i naixen y marchan; o Sarrablo sobrarbenco

Val d'o río Balcez

Ta más detalles, veyer l'articlo río Balcezveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O río Balcez (que mes t'adebant, en o Semontano, recibe o nombre d'"Isuela") naixe en os arredols d'o Mesón de Fuevola, en as estribacions sud-orientals de la sierra d'O Gabardón y en as inmediacions de lo puerto de Sarrablo, adintro d'o termin municipal de Boltanya, y pasa dimpués una parte d'o termin municipal de L'Aínsa-Sobrarbe. Esnaviesa bels 17 km adintro d'a comarca de Sobrarbe, con una trachectoria cuasi paralela a la d'o río Vero, anque deseparata d'ixe per a sierra que forman o tozal d'As Bellostas (1.297 m) primer y o tozal de Surta (1.348 m) dimpués, per lo que no tiene guaire comunicación con a vecina val d'a Tierra de Buxo, ni se puede decir que faiga parte de lo Viello Sobrarbe.

O naixedero se troba en un circo discreto que fa la suya val, delimitata en norte per a Penyarrueba de Napinals (1.683 m), zaguer altura d'a sierra d'O Gabardón, as baixants occidentals d'o sarrato de Puimorcat y As Bellostas, o tozal de La Plana (1.392 m) per alto de Torrulluela, y o collato de Sant Póliz.

Anque o río bien luego se fica en un barranco fondo, en as baixants que l'arrodeyan se troban cualques asentamientos que son Torrulluela de Lo Vico (despoblato), Torrulluela de La Plana (despoblato), Bagüeste (despoblato) y As Bellostas (9 hab. en 2010).

Dende Bagüeste y cara ta'l sud, o río Balcez s'encaixona en a foz d'o río Balcez, que como a foz d'o Vero tamién fa parte d'o Parque Natural d'a Sierra y as Foces de Guara. A foz ye cosirata en altura per a punta Forcas (1.540 m), que fa parte d'a sierra de Balcez, y o tozal d'Asba (1.441 m) que en ye de la sierra de Sebil.

Valleta d'o barranco de Mascún

O barranco de Mascún, afluent d'o río Alcanadre, naixe per pocos cientos de metros adintro de la comarca de Sobrarbe, en a curta distancia de la baixant meridional d'o collato de Sant Póliz que o termin de Boltanya pilla aman de lo despoblato d'Alastrué. Luego se mete ya en o Semontano de Balbastro, en o municipio de Biarche, y baixa dica achuntar-se con l'Alcanadre en Rodellar, a 7 u 8 km en sud, en pasando per os despoblatos de Sant Póliz y Letosa, y dimpués per Otín y mes t'abaixo Cheto d'antes d'arribar ta Rodellar.

D'entre os despoblatos semontaneses de Letosa y Otín, o barranco de Mascún traza una foz prefunda, considerata una d'as mes espectaculars en o Parque de Guara.

Val de l'alto Alcanadre

O río Alcanadre tamién naixe en a comarca de Sobrarbe, anque per bels 2,5 km. O suyo naixedero ye a poca distancia de lo despoblato de Matidero, en o termin municipal de Boltanya. O río baixa per una valleta delimitata en este per a serreta de Baibals (1.389 m, en Sobrarbe) y per l'ueste per a sierra d'Aineto (Alto Galligo) dica que, en habendo recibita l'augua d'os barrancos de Cardito y de Fuset mes t'abaixo de Bara, s'adintra en o Semontano de Balbastro per a foz de l'Alcanadre, que ye d'entre a dita sierra Lupera y o tozal Cabeza (1.870 m) d'a sierra de Guara. Se tracta, pues, d'un aria en a que en poquez kilometros se troban as mugas d'as comarcas de l'Alto Galligo, a Plana de Uesca, o Semontano de Balbastro y Sobrarbe.

En a part sobrarbenca d'ista val se troba os lugars de Matidero, Miz y Bibán, toz tres en o termin municipal de Boltanya.

O Sobrepuerto

L'articlo prencipal d'iste alpartato ye Sobrepuerto.

Oturia

A Manchoya

Bco. Forcos

O Sobrepuerto ye una subcomarca natural situata a muita altitut, encaballetata d'entre as cuencas hidrolochicas d'o río Galligo y d'o río Ara, y rodeyata per un corrolde de puntas que s'enfilan d'entre os 1.500 y os 2.000 metros d'altaria sobre o nivel d'a mar, como son (en sentito antihorario) A Manchoya (2.034 m), O Pelopín (2.007 m), a punta d'A Erata (2.005 m), A Oturia (1.920 m), o Pueyo de Cortiellas (1.694 m), o tozal de Santa Marina (1.646 m) y o tozal de Berroi (1.658 m). En l'actualidat ye despoblata.

Anque administrativament se troba despartita d'entre la comarca de l'Alto Galligo y Sobrarbe, aproximadament a partes iguals, a realidat ye que cuasi o 90% d'a suya superficie se desaugua per lo barranco de Forcos, que de camín per Bergua baixa ta l'Ara. Nomas bel 10% d'a superficie, con o solo lugar sobrepuertano d'Ainielle, se drenan per o barranco d'Ainielle que ye afluent natural d'o Galligo. Ademés, tal como José Satué Buisán explicaba en o suyo libro «Memoria de un montañés» (Xordica Editorial, 2005), os naturals de Sobrepuerto guardaban muita relación con a val de Broto, mientres que, lo menos os d'Escartín, Basarán, Ciellas y Cortiellas, no baixaban ta Biescas, camín mes largo y duro, si que ta la feria de ganatos que se i feba. Manimenos, con motivo d'a festividat patronal de tot Sobrepuerto, que ye la romería de Santa Orosia, si que i gosaba puyar habitants de la val de Basa, como chent de Yebra, con a que Cortiellas tiene camín de ferradura tradicional.

En l'actualidat, d'os siete nuclios de población que omne puede identificar como propios d'o Sobrepuerto (Bergua y Ayerbe miran t'a val de Broto), nomás Otal, Escartín y Basarán perteneixen a l'achuntamiento sobrarbenco de Broto, mientres que Ciellas, Cortiellas y Sasa fan parte de l'achuntamiento de Yebra de Basa (Alto Galligo), y Ainielle perteneixe a Biescas (Alto Galligo).

Cheolochía

L'articlo prencipal d'iste alpartato s'espera que sía Cheolochía en Sobrarbe.

A comarca de Sobrarbe tiene a particularidat d'estar tota ella declarata Cheoparque, una figura especial ta la protección d'a naturaleza que s'adhibe a la presencia de dos Parques Naturals (Pocez-Maladeta y Guara) y un Parque Nacional (Ordesa) y os cualques cientos d'hectarias d'espacios protechitos per a Red Natura 2000 de la Unión Europea en o territorio comarcal, y que fa extensible cualques d'as propiedaz de protección d'ixes espacios a os mes de 2.200 km² que mesura la comarca. A presencia d'o Cheoparque de Sobrarbe u «Parque Cheolochico d'os Pireneus» dexiche unas especials politicas de conciliación d'entre o desarrollo economico y a conservación d'a naturaleza, que son chestionatas per un patronato que depende de l'administración d'a Comarca de Sobrarbe.

Nabaín

Boltanya

Malgurguet

A declaración de lo Cheoparque obedeix a la particularidat cheolochica y cheomorfolocica d'a comarca, que ha estau obchecto d'estudio dende fa decadas per partes d'investigadors de diferents universidatz internacionals y espanyolas, y que ha servito ta lo millor estudio y comprensión d'os procesos hercinians y alpins que formón l'actual Pireneu, que cal recordar que ye una d'as mayors sierras d'Europa.

En o territorio d'a comarca se dan cita plegamientos y anticlinals visibles, de grans proporcions, como l'anticlinal de Boltanya, l'Entremont y la d'Anyisclo, inmensas napas tectonicas como os que forman as alturas en As Tres Serols y as destacables penyas de lo macizo de Cotiella y as suyas subsidiarias (penya Lierga, Penya Solano, Sierra Ferrera), formacions de «carcavas» (terrers) extensas en a depresión central (val d'o río Susía) y afloramientos de rocas igneas antiquismas en a Comachibosa, a circo d'a Barrosa u l'ibón de Barbaricia.

Con un percentache elevadismo d'o territorio comarcal ocupato con terrenos calsinosos, as formacions erosivas, os karsts y os modelatos hidricos constituyen un atractivo adicional de Sobrarbe.

Historia cheolochica

A historia cheolochica d'o que en l'actualidat ye Sobrarbe se remonta aproximadament a fa 450 millons d'anyos, en o periodo Ordoviciano d'a era Paleozoica, que ye de cuan s'ha puesto datar que se formón as rocas mes antigas d'o territorio. A par d'alavez, no i heba encara vida terrestre, y toz os organismos vivos se concentraban en a mar. D'ixe periodo cheolochico s'ha puesto rescatar restas d'almendrons de silicio, anque tansament en hai.

De lo periodo Siluriano, con bels 430 millons d'anyos, datan as pizarras muito mes abundants que s'han quitato tradicionalment en as vals septentrionals d'a comarca (como Bielsa y Chistau) ta cubillar os tellatos. En o Devoniano (fa ±415 - ±360 m.a.) se formó la penya calsinera antiga como a que se puede trobar en norte de Chistén, en o puerto de Plan.

En o plano paleontolochico, os fosils que amaneixen son muit escasos. Lucas Mallada describió Goniatites y Orthoceras (cefalopodos nautiloideus) en a val de Buixaruelo y tamién s'ha trobato trilobites en a val de l'Ara.

En as zaguerías d'a era Paleozoica, o proceso global de deriva continental causó a emersión d'o territorio actual dende os fondos marins dica formar-se un Primer Pireneu, enmarcato en o proceso que se conoix como orochenia herciniana. Ixe proceso aturó de forma cuasi fortuita (cal pensar en a duración de mils u millons d'anyos d'os procesos cheolochicos) o diposito de sedimentos que heba caracterizato lo Paleozoico, en o que cuasi toz os chacimientos sobrarbencos son de rocas sedimentarias marinas, y probablement, anque con o numer tan baixo de restas tan antigas que se puede trobar no i ha garra prueba que lo demuestre, s'inició un proceso inverso, d'erosión, tan frecuent en os territorios emerchitos.

Era Mesozoica

O Mesozoico conoixió cuasi de seguro ixe Pireneu primitivo emerchito, que debió d'existir d'entre lo periodo Permiano paleozoico y lo periodo Triasico d'o Mesozoico, anque i ha bien pocos datos de como heba d'estar. Se piensa, manimenos, que o grau de continentalidat habría augmentato muito en respective a lo Carbonifero, tot tornando-se una zona de disierto en o Permiano y o Triasico inicial.

O Triasico suposó tamién un tiempo de deriva continental muit marcata, a nivel global, pero que en a zona en a que actualment se troba Sobrarbe i significó un retroceso d'a formación montanyesa primitiva. En estirando-se tot lo territorio, fayó baixar as alturas y remató, en habe arredol de 200 millons d'anyos, con fer que o Primer Pireneu desapareixese, deixando una plana a lo primer y dimpués fendo que i amaneixese un brazo de mar cada vegada mes amplo. En tot ixe periodo, se formón grans dipositos salins, que son os que en tiempos historicos recients han feito posibles as expleitacions de salinas en o barranco d'o Salinar (Trillo), y en Salinas en a confluencia d'o Cinqueta con a Cinca. En o Mesozoico, cuasi toz os fosils corresponden a equinodermos y chicoz invertebratos marins.

Os dipositos de sedimentos marins mesozoicos son os materials que predominan en a cheolochía actual d'a comarca. O mantenimiento d'o territorio submerchito d'entre fa ±200 millons d'anyos y ne fa bels 70 millons d'anyos pareix que ye un feito comprebato. Anque en tota ixa dilatación temporal, o mar que cubriba l'actual Sobrarbe tuvo variacions de prefundidat y temperatura. Per ixo, en o Cretacio y Paleoceno inicial se troba variacions substancials en as ampluras y naturalezas d'os diferents sedimentos, cuasi toz calsinosos, treito d'a famosa formación d'as «Areniscas de Marmorens», que resultan vesibles a meya altaria en as parez que muito dimpués, en o Pleistoceno, os glaciars excavarían en a val d'Ordesa y en a de Pineta.

En as zaguerías d'o Cretacio, fa 70–65 m. a., s'emprencipió lo periodo d'orochenia alpina que remataría dando lo Pireneu actual, en empuchando a placa africana contra la eurasiatica, y fendo que la que dica alavez heba estau una isla se tornase a Peninsula Iberica y fendo re-emerchir os fondos marinos prefundos como mar interior, plano, y con grans extensions de marismas en a posterior era Cenozoica.

Era Cenozoica

Una lenera de flysch cenozoico.

O Cenozoico s'escomenzó en Sobrarbe con un paisache de tot diferent de l'actual. En o periodo Paleoceno, as evidencias de fosils indican que o territorio comarcal habría estau un aria plana, como una mar somera, con muit poca prefundidat y abundants formacions coralinas, que s'intercalarían con uno u mes deltas u estuarios salobres. En o dito periodo amaneixen os primers chacimientos paleontolochicos de vertebratos, en cheneral marins u de vita anfibia. A teoría de que Sobrarbe hese estau un gran delta en o Paleoceno y buena cosa de l'Eoceno pareix que explica la superposición d'estratos de diferents durezas que se troban a embutes en tota la comarca, en forma de turbiditas y formacions de flysch, que corresponderían con aportacions de sedimentos aluvials de tierra t'adintro.. Entre as unidaz litostratigraficas de flysch destaca o "Grupo Echo", que se troba a l'ueste d'o río Yaga. Bels cheografos parlan d'un "Flysch de Sobrarbe" en a parte sud d'a comarca, diferent d'o "Flysch cretacio-eoceno" d'o norueste de Sobrarbe (y d'a mes gran part de l'Alto Aragón).

Tot iste proceso pareix que habría ocurrito en paralelo con que, per o sector mes ta'l norte, as fuerzas orochenicas fesen empuchando mes y mes a tierra, y que os cheologos creyen que sería o periodo en o que se formón as grans anticlinals, plegamientos y cabalgamientos d'os estratos mesozoicos (anteriors) per tot lo Pireneu, feitos per fuerzas que dende lo norte (placa eurasiatica) habrían empuchato cara ta'l sud. Iste proceso se diz orochenia alpina. Muitas d'as formacions de flysch, sobretot as que se troba en o soaso de Linars, corresponderían con istos procesos, de pur derrubio dende lo norte, que se podrían haber alternato u dica coexistito con as aportacions consideratas fluvials dende lo sud, dindo poquet a poquet d'entre as unas y as altras omplindo lo brazo de mar mesozoica, en un periodo que se debió de prolargar muitos millons d'anyos, posiblement mientres buena cosa d'a era Cenozoica. Os tierratremos y dica cualques erupcions vulcanianas i podión estar frecuents en a era.

O periodo Eoceno ye a epoca en a que mes sedimentos d'os que en l'actualidat se i puede trobar se dipositón. As formacions mes caracteristicas d'ista epoca son as «margas» grisas, que forman uns modelatos que en a tierra se conoixen como «terrers/os», y que se'n puede trobar en grans extensions dende a baixa val de l'Ara dica la cuenca de Tremp, en o Pallars Chusano (Leida). En l'Eoceno, as fuerzas de compresión norte-sud se fayón intensismas, prevocando la formación de plegamientos sinclinals y anticlinals, como os que son vesitables en a sierra de l'Entremont. Mes en norte, una fractura chigantosa afectó a la crosta terrestre, y formó una u mes napas tectonicas enormes, caracterizatos per o deslizamiento d'estratos mes antigos en superficie, en tapando-ie os mes nuevos que se quedón debaixo.

D'istes corrimientos, se troban as trazas d'una que se conoix como «napa de Gavarnía», que ye socavato per o glaciar pleistoceno d'a val d'Ordesa. Un segundo corrimiento se produció per alto d'ixe primer, y ye la roca calsinera que forma las puntas d'o macizo d'As Tres Serols. Lo mes complexo d'as napa tectonica que se puede estudiar en Sobrarbe ye a «napa tectonica de Cotiella», que forma l'altura d'ixe macizo, pero que tiene a estructura de diferents escratas cheolochicas superposatas, d'entre as que se rompión cualques klipes, que dión lugar a la punta d'as montanyas satelitals d'ixe macizo: Penya Lierga, Penya Montanyesa y Penya Solano, grans moles calsinosas d'a era secundaria que se refirman sobre materials terciarios.

Os terrers son o modelato cheolochico sobre materials cenozoicos que con mes frecuencia amaneix en a metat meriodional d'a comarca.

De l'Eoceno data tamién o conoixito fosil d'o «crocodilo de Lamata», un cranio parcialment bien conservato de reptil crocodiliano que se trobó en os arredols d'ista localidat d'o municipio de L'Abizanda, y que parla d'un entorno d'almarchal litoral u de mar superficial en recesión fa d'entre 40 y 50 millons d'anyos, en o subperiodo conoixito como Lutecián, en a zona sud d'a comarca. Tamién en o termin municipal de L'Abizanda se trobó lo «femur de L'Abizanda», un femur enter (60 cm) de bella especie de mamifero de grans dimensions, que, ademés, tiene un dient de reptil (posiblement, bella forma de varano) que se crebó y desprendió de l'amo cuan se miraba ta consumir a carcana.

L'Oligoceno siguió con a elevación d'o Pireneu alpino, y a total desaparición d'os ecosistemas acuaticos d'o territorio que actualment ye a comarca, que se va tornar, paulatinament, mes continental. L'aparición d'importants vias d'augua, ríos y torrents que drenaban as montanyas creixents propiciaban l'acumulación de sedimentos que baixaban d'ixas, y s'acumulaban en cualques puntos. Amaneixen conos de dechección fluvials litificatos en a sierra de Canciás (Fiscal), en o puerto de Sant Crapás (Barcabo), en o «puerto de l'Alto'l Pino», y en a vecina Ribagorza en a cuenca de Graus.

O Mioceno y o Plioceno se caracterizón per os firmes cambeos en a repartición de cuencas hidrolochicas en a Peninsula Iberica. Os ríos que naixeban en o choven Pireneu cambeón paulatinament as suyas trachectorias a mesura que a forma d'as montanyas s'aposentaba, y l'aparición d'o río Ebro (fa cosa de 6 millons d'anyos) propició que os ríos d'o que ye Sobrarbe surtisen t'a Mar Mediterrania, per cuentas de desauguar-se en os antigos mars interiors d'a Peninsula. O mayor desnivel, con un Pireneu mes altero y con a surtita a la mar exterior, favoreixió a lixiviación y erosión d'as cuencas sedimentarias meridionals, resistindo millor as vals d'o Pireneu axial, de materials mes duros. En istos millons d'anyos apareix A Fueva, cuan se buedan os sedimentos interiors d'a suya cuenca, y se forman os modelatos cheolochicos d'a cuenca d'o río Susía y d'o Viello Sobrarbe.

Dende as bordas de Viadors, o Lardana ye una masa vistera de rocas antigas emerchitas en os procesos alpins en a era terciaria.

A finals d'o Plioceno, muitas d'as montanyas calsinosas tienen ya la estructura y altaria que tienen en l'actualidat, y s'escomienzan os procesos de modelato karstico que foradan l'interior d'as moles de roca calsinera, y que encara en l'actualidat no han deixato de funcionar.

O Pleistoceno ye la epoca dorata d'os glaciars. Aproximadament fa 2 millons d'anyos, cuan as montanyas pirenencas ya feban alto u baixo la mesma altaria que en l'actualidat, o progresivo refridamiento global d'iste periodo cheolochico suposó l'aparición de grans masas de chel en as vals pirenencas. En a val de l'Ara se producción os glaciars de mayor mida, en arribando en os picos glacials dende a on en l'actualidat naixe o río dica lo Plan de l'Uviar y os Ixates, en Sarvisé. En a Cinca existiban dos glaciars que no i hai pruebas que nunca s'achuntasen, la un en a val de Bielsa que gosaba arribar dica Las Devotas, y l'altra en Chistau, que naixeba en Viadors.

En cualques valletas laterals, como lo soaso de Linars, as morrenas de glaciars mes menudas fayón que en os sieglos d'estadios mes calidos se i formasen lacos d'altitut. Os Foratars d'Escuaín y as foces d'a val d'Anyisclo s'excavón con l'augua que se deschelaba d'os glaciars concabitos en os cabos d'alto de las ditas vals.

Karsts

A cascada y a circo de Gavarnía, en a comuna de Gavarnía (dpto. d'Altos Pireneus), que con os suyos 423 metros d'altaria ye la mes altera d'Europa occidental, anque se troba adintro d'o territorio francés, s'alimenta per vía soterrania con l'augua de l'Ibón Chelato de Mont Perdito, en Sobrarbe.

As formacions karsticas son numerosos en o terreno calsinoso de Sobrarbe, y constituyen un d'os suyos atractivos, pus en i ha cualques que son practicables en espelolochía. As formas de modelato socavatas con l'augua de milenta anyos son comuns en buena cosa de l'actual comarca, y forman interesants cavidaz y corredors soterranios d'augua en encara en l'actualidat son vivos.

O karst mes extenso documentato en Sobrarbe ye o de Santa Helena en Buixaruelo, con galerías de 30 km de largaria y cuasi 1 km de prefundidat, que desemboca en un viver de firme churro, que ye d'a on se quita lo nombre de «Santa Helena». En a mesma val de Buixaruelo i ha tamién o karst de Senderuelo y o karst de Gabietos, que os dos rematan tamién con barrancos d'augua en superficie que afluyen en l'Ara.

Os truchos per a on percola l'augua en superficie son frecuents en a sierra Ferrera y en as baixants de Cotiella, como en a partida que se'n diz a «Ereta d'as Bruixas», debaixo de las Agullas d'o Mobisón y de la Cotiella. Tamién se'n troba buen numer d'ixes foratos en o macizo d'As Tres Serols, y anque no s'ha puesto explorar-los en prefundidat, se suposa que la cascada d'a Font-Blanca d'Anyisclo, que le da naixedero a lo Bellós per debaixo d'a punta d'As Solas, puede estar a manifestación externa d'as corrients soterranias de lo gran macizo que conoix a suya mayor altura en o Mont Perdito.

A cascada de Gavarnía, en a vecina comuna de Gavarnía (Altos Pireneus, Francia), ye una cascada de 423 metros d'altaria que fa parte d'o Patrimonio d'a Humanidat de la UNESCO y que ye la mes altera d'Europa occidental. Una d'as caracteristicas mes marcatas d'ixa cascada ye lo fuerte estiache que sufre en hibierno, que heba meravillato a locals y foranos en muitas decadas, sin que denguno no en hese puesto dar garra razón cientifica, dica que en o sieglo XX se demostró que naixeba d'un viver d'auguas soterranias que se pillaban d'o fundo de l'Ibón Chelato de Mont Perdito, que no tiene prou liquideza ta abastir-la si que en o verano. Per a suya espectacularidat, a cascada de Gavarnía corresponde probablement con l'eixemplo mes destacable (pero no lo solo eixemplo que i ha) d'un corso d'augua que esnaviesa per galerías karsticas en Sobrarbe, y comparte a suya naturaleza de churro aflorador con tantas altras fuents en a comarca (Sorrosal, Garcés, Font-Blanca d'Anyisclo, vivers d'O Campillón, churro de Furnos, O Garonazo, etc.) lo que fa platera la riqueza de formacions karsticas que cal que i haiga en Sobrarbe, muitas d'ellas que nian s'han gosato describir encara.

Clima

Paisache dimpués d'un nevazo hibernal en St. Vicient d'A Buerda, con o gallín arrocegato per l'aire de puerto ta'l sud, en tapando-le as garras a la Penya Montanyesa.

Sobrarbe tiene un clima actual dominato per dos variables que se manifiestan mes u menos en seguntes qué puestos d'a suya cheografía: a continentalidat y l'altitut. A primer variable, muit marcata per a suya posición en o centro d'o Pireneu central, i alporta una component prencipal de sequera y temperaturas extremas, que manimenos pueden sentir-se disminuitas per l'efecto de l'agreste cheografía, que cualques vegadas actúa como cubilar contra l'orache, u como en o caso d'as foces y valletas mes estretas, fa que se i guarde millor a humedat. A segunda variable, prencipal per a dificil cheografía d'a comarca, conta con as fuertes diferencias que suposa una comarca tan contrastada, con altituz que no pasan d'os 500 m en bels puntos en sud contra belaltras que brincan t'alto d'os 3.000 m en norte. A suma y integración de totas dos variables da una diversidat de subespacios climaticos prou rica.

Continentalidat

A continentalidat s'accentúa per a presencia de sierras y formacions montanyesas que fan de barrera contra os vientos que arrociegan as precipitacions, per lo que buena cosa d'a comarca presenta un grau de continentalidat superior a lo que le i gosaría tocar per a suya posición y distancias dica las diferents mars, per lo que Sobrarbe ye la mes continental d'as cuatro comarcas pirenencas aragonesas, anque a diferencia con as de demés ye subtil.

A humedat que dimana de la mar Cantabrica y que en as comarcas mes occidentals aporta precipitacions d'agüerro y d'hibierno, se troba con a secuencia d'alturas que va dende lo macizo d'a Tendenera dica Canciás, en pasando per recuestos como lo puerto de Cotefablo, a punta d'Otal y a Oturia que cierran o Sobrepuerto per a man occidental, y que privan relativament a dentrada d'as mesmas nubles que fan discretament mes humedos os paisaches en a man de ponient d'ixes sarratos. Significativament, a presencia de los ditas sierras en o extrimo occidental d'a comarca reduce la incidencia d'os vientos de component ueste, como lo cierzo, que tan frecuents son en a depresión d'Ebro y en a val Ancha, y que en Sobrarbe son discretos u no se dan si que en as alturas.

O vientos de la Mediterrania, que arriban a traviés de Catalunya y de Ribagorza, y que podrían aportar-ie a humedat de tronatas y ruixatas de veranos que se desarrollan en o golfo de Lión, se troban con a linia de Pocez, collata de Sagún y o macizo de la Cotiella, que les impiden d'arribar enta'l centro y norte d'a comarca. Ye poco significativa la pluviometría d'oríchens mediterranias que se da en a comarca (si se conta con a suya posición cheografica), y con frecuencia, cuan en i hai, se concentra mes en a metat meridional que no en a de norte, millor guardata per as ditas sierras.

Estiache d'hiberno en o río Vero, en Sasa de Surta.

En cualques arias d'a comarca, manimenos, cayen mes precipitacions que dimanan d'os costato francés d'o Pireneu que no d'as cuencas hispanas. Ye un fenomeno prou tipico la «gabacha», nombre con o que se conoix en a comarca las formacions de boiras altas que tapan con frequencia lo sistema d'as vals de Bielsa, pero que se topan con a sierra d'As Zucas que no pueden atravesar y fan que se trobe un contraste important dende a man norte contra la man sud de la dita sierra, fendo que en Bielsa sia nuble u i pleva un numer significativament superior de dias que p. ex. en Tella.

Precipitacions

A pluviometría meya presenta una important variación dende as poblacions en norte d'a comarca, afectadas frecuentment per o fenomeno de la «gabacha» (u nubles que trescruzan dende Francia), contra las poblacions en sud.

En poblacions en norte, se rechistra precipitacions meyas anyals de 1.600 mm (p. ex. en a villa de Bielsa, 1.500 mm en Buixaruelo) y que se suposa que pueden enfilar-se t'alto d'os 2.000 mm/anyada en as alturas. En sud, a sequera ye mes dominant, con precipitacions de 950-1.000 mm en A Fueva y a val d'o río Cinca, y con 800 mm anyals en Lecina, en o Viello Sobrarbe, en estando que a dita «Tierra de Buxo» ye la part mes seca de tot Sobrarbe.

Ixa desigual repartición d'as precipitacions en a cheografía comarcal tamién en ye en tot l'anyo, con maximos d'agüerro y de primavera, y estiaches d'hibierno y de finals de verano que se fan notar en a baixata d'o nivel d'os ríos.

Flora

Fabera en a val de Pineta.

A zonación vechetacional de Sobrarbe ye muit marcata en latitut, en estando una comarca montanyesa, con as altarias mayors cuasi siempre que se troban en norte d'a comarca, a on que tamién coincide que se i produce as mayors precipitacions.

En altitut, a zonación d'a vechetación tamién i ye clara, pero presenta matices que de regular se troba relacionatos con as diferents cuantidaz de precipitacions que se i rechistra. Os diferents pisos de vechetación que tradicionalment se da tamién existen en Sobrarbe, pero con peculiaridaz. As prencipals peculiaridaz floristicas se pueden definir per a continchencia de diferents factors, prencipalment dominatos per o tremescluz y aleatorización d'especies vechetals propias d'as arias centroeuropeguas y mediterranias.

Existe, tamién, una influencia important de lo relieve: foces, conchestras, tarteras u solans proporcionan condicions fisicas y d'habitabilidat muit diferents, y tot isto fa que naturalment amaneixcan especies tipicas d'hábitats muit diferents deseparadas tansament per pocos kilometros.

División

O territorio d'a comarca de Sobrarbe el trescruzan diferents vals que prencipalment s'obren de norte ta sud, u que s'abocan a belaltra que sí que tienga ixa orientación, lo que significa que per la boca tamién i pueden recibir influencias d'ixas. En as vals norte → sud, as influencias son mes montanyesas y atlanticas en norte, y mes de tipo mediterranio conforme baixan ta's semontanos. Manimenos, l'aparición d'eixemplars inesperatos d'especies impropias de bel puesto tamién puede tornar-se un fenomeno común, y como eixemplo se'n puede dar a presencia de selvetas de pinarras (Pinus halepensis, especie muit mediterrania, de costa y clima suau) en l'Alto'l Pino, a cuasi 1.000 metros d'altaria sobre o nivel d'a mar y a mes de 250 km d'a costa millor amanata, u a peculiar comunidat de carrascas (Quercus ilex, de meya y baixa montanya mediterrania) que s'enfilan dica os 1.700 metros d'altitut en a baixant de solano d'As Sestrals.

En os pisos meyos i ha un paisache d'especies propias de l'estadío mediterranio humedo y submediterranio, que son as mes numbrosas y as que, globalment, mes superficie en a comarca cubren. Son especies de Quercus con fuella marcescent, fundamentalment caixicos como Quercus subpyrenaica, muit numeroso en a comarca, y sobretot grans extensions de pinars de pin crabero (Pinus nigra var. salzmannii) y de pinastra (Pinus pinaster), en estando-ie ista zaguer especie una que s'ha trobau muit favoireixita per os procesos de reforestación de lo sieglo XX.

A variabilidat de paisaches y comunidaz ye muit important, y ta muitos autors tot isto ha gosato representar un problema de clasificación. A realidat floristica de la comarca ye complexa y forma un mosaico de dificil descripción, que en as parolas de lo botanico Helios Sáinz no vale a pena romper-se a cabeza ta mirar d'encaixonar-lo en una descripción tradicional:

A dita amalgama de variatos estallos de vechetación comunica heterocheneidat a lo paisache, y no se presta guaire a interpretacions esquematicas. Tot ixo ha provocato rompederos de cabeza en cientificos cartesians, que han gosato cayer en disquisicions biocheograficas alto u baixo esterils, sobre si lo Pireneu espanyol caleba considerar-lo mediterranio u eurosiberiano. Cuan ye, precisament, ixe caracter de mescla, mosaico u transición, o rasgo millor caracteristico de lo paisache vechetal de Sobrarbe.

Pisos vechetacionals

Paisache de piso basal mediterranio extrimo en o Viello Sobrarbe, en os arredols de Paúls. Difuera d'os campos cautivatos, o mont se composa d'aliagas, coscollos y bellas plantas aromaticas como l'estremoncillo. I ha bien pocos árbols.

Os pisos de vechetación en Sobrarbe, d'alcuerdo con bel experto, son prencipalment seis, y son:

1. Un piso basal mediterranio, a on que a especie arboria salvachina mas frecuent ye a carrasca u lecina (Quercus ilex), que forma selvas de creiximiento lento, y puede trobar-se substituita per o pinastre (Pinus pinaster) en os puestos a on que s'haiga eliminato lo carrascal. En iste piso, as plantas menors son diversas, pero numericament i amaneix as aliagas, a coscollera (Quercus coccifera), as sabinas (Juniperus spp.) y o chinipro (J. oxycedrus), y o buxo (Buxus sempervirens) como especies predominaderas d'entre os arbustos. Matizos de romers y de tremoncillos ocupan os estratos vechetativos mes baixos. Iste tipo de comunidaz vechetacionals predominan en o Viello Sobrarbe y en as sierras en sud d'A Fueva (l'Entremont, Trillo, barranco de Clamosa, etc.), pero tamién son frecuents en buena cosa d'os solans en o centro d'a comarca, en os arredols de lugars como Puyarruego, o solano de Canyimars en Boltanya, A Buerda, O Pueyo d'Araguás, u per tot lo Baixo Penyas. A cultura en ixes puestos ye de secano, con predominancia en os cautivos tradicionals de vinya, almendreras y oliveras.
2. Un piso submediterranio, en os puestos a on que la temperatura meya anyal ronde os 12 °C, con dominancia d'os caixicos de fuella marcescent (como lo dito Q. subpyrenaica) y mes que mes, pinars de pinastre (Pinus pinaster), especialment numerosas dende que a ixa especie la fízon servir como prencipal elemento de repoblación en os programas de reforestación en o sieglo XX. O buxo (B. sempervirens) ye mes frecuent en iste piso que no en o basal, pero tiene dificultat ta creixer en as formacions monoespecificas de P. pinaster (ixo ye, cuasi siempre, espacios reforestaus) per lo que ye mes abundant como sotabosque en os caixicars. En os pinars, o sotabosque ye mes escaso, y puede no trobar-se-ie si que bels eixemplars d'especies de fabacias. L'agricultura, como en o caso anterior, ye de secano.
3. Un piso montano inferior, en o que i domina lo pin royo (Pinus sylvestris). Ista especie d'árbol ye clau ta describir a vechetación de la comarca, con formacions muit importants que i han perdurato dende as glaciacions gracias a l'adaptabilidat ecolochica que tiene, y per estar a primer especie de substitución en as selvas que han sufierto la madera en os sieglos anteriors. O sotabosque que s'asocia con Pinus sylvestris ye mayoritariament de buxo (Buxus sempervirens)
4. O piso montano superior, que en primeras habría estau cubierto de fabos (Fagus sylvatica) y abetes, pero que per a presión maderera en o pasato sobre ixas especies s'habrían visto minguatas. En l'actualidat, o piso montano superior en Sobrarbe el domina cuasi en exclusiva lo pin royo (P. sylvestris), mesmo que lo inferior, anque en as vals millor guardatas (como Ordesa u en a circo glaciar de Pineta), encara i existe formacions de fabos («fabosas») que son destacables, y siempre que as dos especies i coexisten, o pin royo pierde protagonismo en os puestos de mas ubago, millor propicios ta os fabos. En as altituz ocupatas per iste estrato fitoclimatico, l'actividat agricola ye muit escasa y cuasi exclusivament queda restrinchita a la producción de ferraina. A ganadería i ye muito mas important.

A basa d'a Mora en o macizo d'a Cotiella. Os pins negros son os solos árbols que se puede trobar en cualques altituz.

1. Un piso subalpín ye dominato en o suyo estrato arborio per os pins negros (Pinus uncinata) que pueden formar corroldes u no, en amaneixendo muitas vegadas anisolaus. O pin negro ye l'árbol que se puede trobar a mayor altitut en Sobrarbe. En iste piso se troba buena cosa d'especies de matas d'alta montanya mediterrania: abrinzons (Echinospartum horridum), farnuceras (Rhododendron spp.), buxaruelas (Arctostaphylos uva-ursi), etc.
2. Un piso alpino colonizato con pratos d'estiva u a vechetación tipica d'as tarteras y petrosas en os puestos con mas penyas y cantals sueltos. Amaneix ista vechetación en os puestos en os que a temperatura meya anyal no i gosa puyar por alto d'os 0 °C.

Una tonica cheneral adintro de toz os pisos fitoclimaticos ye que en os puestos en os que se i puede dar mas humedat, se i puede trobar con frecuencia un numero mayor d'especies propias de la rechión eurosiberiana (p. ex. Europa central), mientres que en os solanos y puestos de mas sequera, as especies son mas mediterranias.

En Sobrarbe no i existe lo piso colino propio d'o clima atlantico. Tampoco no se i troba especies tan frecuents en a rechión eurosiberiana como Quercus robur, per garra puesto.

Cheografía orografica y humana

A chaminera troncoconica, elemento tradicional pirenenco, con especial personalidat en o Sobrarbe.

Ta entender a fesionomía popular y demografica de Sobrarbe, cal mirar-se es dos ríos principals d'a suya naturaleza; a metat ueste, dominata per a influencia de l'Ara, ye una tierra de vals chicotas con lugars alteros que enfilan t'alto en o Sobrepuerto, con as chicolonas vals d'Otal y d'o Sorrosal, per alto de nuclios poblacionals como Broto y Boltanya en a ribera d'o río, constituyen un paisache bien curioso a on es despoblatos mandan es puestos mes altos (con contadas excepcions como Fraixén y Linás) y severas poblacions d'alto d'es 100 habitadors mandando-ne as fincas mes baixas (Sarvisé, Broto, Fiscal...). A parti mes calmera, a baixa cuenca de l'Ara, tien importants despoblatos como la rematanza d'a Ribera de Fiscal, a on que l'entibo nunca construito de Chanovas vuedó de tot en es anyos 60 es lugars de Lavelilla, Lacort y Chanobas, y a on que o prochecto inconcluso d'una repoblación forestal d'es 70, que nunca se plegó a fer, en exilió es pobladors d'a lateral val d'a Solana.

A metat este, dominata per A Cinca, ye una zona mes complexa a on que vals como A Fueva y Chistau han aconservato dica es nuestros días plen furas personalidaz individuals, mientres que a ribera mesma d'o río no ha habito (dica tiempos recients) guaires diferencias con es lugars d'alto a las vals como Puertolas u Tella. Bielsa, partida d'a on que libra a Cinca, ye per astí uno d'es municipios mes singulars d'Aragón, con capezana en a villa d'o mesmo nombre, repliega como a lavallos un conchunto de vals que bien baixan d'o mallo d'As Tres Serols, u bien enfilan t'as buegas que fan puesto a Francia d'altra man d'a montanya, d'entre d'as cualas a Cinca en amaneix de mai tornar a traviés d'o Forato d'as Devotas (O Forau) que ye o solo puesto per a on esta compleguera ha garra paso ent'a resta de Sobrarbe.

Una casa tradicional en Buerba, en a Valle' Vió.

O interfluvio d'a Cinca y de l'Ara, con a redolada d'o Quinyón de Fanlo y d'a Valle de Vió (Valle' Vió en as formas d'a parla local) como a estandartes, ye una tierra de gradients, culturals y demograficos, a on l'espoblación y a falta d'envenache turistico han permeso la conservación de beluns d'es nuclios mes rusticos y isolatos d'a zona, y a on que cualsiquier visitant (y cada vegada ne son mes) bi puet trobar puestos unicos, paisaches remotos, y una rica muestra d'as formas tradicionals sobrarbencas en a cultura y l'arquitectura autoctona.

A rechión mes baixa d'a comarca ye separata per a ringlera de monts que forman a Sierra d'Olsón en dos partis: o Viello Sobrarbe y o Baixo Sobrarbe (cuenca de Mediano), enta que a ralla be d'implantar-se en a Sierra de Nabal que en ye la muga mes inferior con o Semontán. O Viello Sobrarbe estió a ixe efecto o primordio historico d'esta comarca, feta d'alto u baixo d'as tierras que estioren o Condau de Sobrarbe medieval, feto que seguntes prou historiadors, en salioren de debaixo d'es tozals de Guaso y per ixo d'a fondalada de Paulés (depresión de l'Arcusa), as fuerzas cristianas ta conquerir-ne las villas de Boltanya y l'Aínsa d'a valle de l'Ara. Una tierra complexa, fondalada orografica sulcada per o río Ena en o norte, ixuca y repentata de terreros y lavallatas per o sud, a on que es lugars dispersos d'o municipio de Barcabo fan puesto ta lo zaguer repui sobrarbenco antes de fer-se semontanesa semontanesa ixa tierra que o Vero ha de veyer, y mes dura que verda en a suya despullatura per l'ueste, a on que se'n diz con gran encierto a Tierra d'o Buixo, perque cuasi no se i vei altra cosa, penya sulcada de barrancos que sin mes arbols que as almendreras d'as marguins, fa camín enta o ya vecín Sarrablo.

A fondalada de l'Arcusa y o Viello Sobrarbe vistos de Guaso.

Ye ixe Viello Sobrarbe de benas profundas afundato d'es territorios a on yera l'antigo Condau de Sobrarbe d'o Sieglo IX, mientres que l'actual comarca politica coincide alto u baixo con es limites d'aquel que fue dito asinas en o sieglo X, a centuria dimpués, dezaga d'a conquista que heba de portar-ne lo nombre en radigar-se con es orichens d'o mesmo Reino d'Aragón. Diz, no obstante, que ya heba per ixes lugars ideya, de plen en o sieglo XX, que a tierra conoixita como Sobrarbe no fues que a tierra que trobamos d'entre las sierras de Guara, Sevil, Balcez y d'Olsón, bellas partes baixo a uembra d'o Tozal de l'Asba (1441m), bellas partes crebata d'as escorrenteras d'a tierra de Barcabo y Lecina, y d'a Tierra d'o Buxo, pero nunca no mes enta o norte d'o Tozal de Guaso y d'o río Ara. Ni l'Aínsa ni Boltanya, ni tota aquella tierra dita As Valles u mesmo A Fueva, tiene o privilechio de contar-se adintro de Sobrarbe propiament dito.

L'autor belsetán Leonardo Escalona fa tamién ista distinción en un poema:

Como en altros puestos pasa En Ribagorza y Litera Y al igual que per astí En Sobrarbe y per la Fueva

D'o Viello Sobrarbe en amaneix una val lateral ent'a cuenca d'a Cinca, de l'Arcusa ent'a Cosculluela pasando per Castillón, que ye la valle d'Olsón (u compleguera d'a Susía, menazata per un prochecto de entibo), actualment con despoblatos importants como o mesmo Olsón, d'antis mes un lugar de pelegrinación de tot Sobrarbe ta romerías y similars, a ilesia d'o cual, uei de poco ta enronar-se, yera conoixita d'antigos como a Catedral de Sobrarbe. O Baixo Sobrarbe, a redolada natural de Mediano, a on que antes mas diz que bi heba es millors campos de tota la comarca, encetó con mal piet o sieglo XX per a fuyita d'as fadas, diz, y per a construcción d'a reclosa que heba d'entibar-ne la vida baixo mes augua que les caleba ta regar. O Entibo de Mediano ye, asinas, o responsable d'a factica muerte d'un aria que habe tiempos heba estau o mes beroi espiello que uellos montanyeses podeban veyer.

A valle d'a Fueva ye dreitata y tranquila, talment como a redolada tradicionalment desapartata d'a comarca.

A Fueva ye d'altra man, una fondalada como o suyo nombre fa a veyer, per baixo d'a Sierra Ferrera s'estendilla adintro d'unas tierras sin guaires monts ni altros. Estruturada arredol d'o nuclio de Tierrantona, baixa d'a Sierra d'Arro que la separa d'a valle d'a Cinca per l'ueste, y d'as sierras Ferrera y de Foradada per o norte y l'este respectivament. Paisache planer, no tien guaire mes lugars granizos que Tierrantona y talment Fuendecampo, constando a suya distribución demografica d'una base important de nuclios chicotez con belas casas como a mes gran d'éls, deseparatos politicament per es municipios de Palo (o mes chicot de tot Sobrarbe) y d'A Fueva.

Panoramica d'a Valle d'a Cinca d'alto d'a Sierra de Sant Visorio. Se veiga a plena resolución astí. E tammién Se veiga una versión con a toponimia senyalada.

Parques Naturals y altros espacios protechitos

Con a declaración d'es espacios protechitos y a regulación d'as actividaz tradicionals, bels lugars rematoren a cayita en a despoblación. En a imachen, a ilesia de Sercué, con o zaguer nievaso primaberenc d'as Sestrals dezaga.

A comarca de Sobrarbe contién cuatro grans arias naturals protechitas; una con ran de parque nacional, dos en grau de parques naturals y una tercena, relacionata con a primera, en grau de reserva d'a biosfera. Chunto con es puestos declaratos Zonas d'Especial Protección ta las Aves (ZEPA), que s'han declarato en habe pocos tiempos, y o Molimento Natural d'os Glaciars Pirenencos (declaración d'o 1990), tien o 46% d'o suyo territorio (1.017 Km²) considerato espacio protechito. Actualment toz es espacios protechitos d'a comarca feguran en a Lista de Puestos d'Interés Comunitario (conoixita per as siglas castellanas LIC -Lugares de Interés Comunitario-) ta que en caso que o prochecto s'aprobás, faigan parte d'a Rete Natura 2000 d'espacios protechitos per a Unión Europea.

Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols

l'Articlo principal d'este departato ye Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols.

A man pacina d'a valle de Pineta, en o Parque Nacional.

Creyato orichinalment o 16 d'agosto d'o 1918 con un extensión unica que cobriba a valle d'Ordesa, estió lo segundo Parque Nacional d'Espanya en estar creyato, no mes que bels días dimpués que yeba declarato o Parque Nacional de Covadonga (actual Picos d'Europa), en Asturias. No estió dica lo 13 de chulio d'o 1982 que se-bi encluyoren o mallo d'o Mont Perdito y las valles de Pineta y Anyisclo, enamplando-ne asinas a extensión dica 15 600 has.

Compliega fincas d'es municipios de Torla, Broto, Fanlo, Puertolas, Tella-Sin y Bielsa, y ye, d'ixa traza, tot er en a suya amplaria aintre de Sobrarbe.

A complicadisma historia cheolochica d'esta aria, con es rigors d'o clima local, han feto que sía un medio a on que de luent se feba duro vivir. O medio natural d'as redoladas naturals de l'actual parque ye de plen furo y ixo ye una cosa que n'ha feto de siempre es suyos pobladors mirar cuentas de no veyer-se sien de recursos. Alto u baixo, toz es habitants d'as valles redolantas han feto exploitacions racionals y cudiatosas con o medio natural, como solo camín ta resistir-be, y per ixo se n'ha afavorito a conservación ambiental dica es nuestros días.

As faberas son selvas qui frequentan as riberas aintre d'o Parque, prosperando per as boiras baixas y la elevata humidat.

Paisachisticament, es endreitos d'o Parque Nacional son contrastatos. Es lapiars d'alto en as tucas son ixucos y foradatos d'auguas que s'escuelan per aintre d'a montanya, amagadas de no veyer-se y luent d'as benas d'una vechetación esparza y fustiata d'aires y ixuqueras, y per baixo en as valles, libradors d'auguas en abundancia que alimentan selvas caducifolias centenarias a on que s'amaga la fauna, y nutren as garonas d'es grans ríos d'a comarca, como la Cinca en Pineta, l'Arazas en Ordesa, u lo Bellós en Anyisclo.

Parque Natural d'o Pocez-Maladeta

l'Articlo principal d'este departato ye Parque Natural de Pocez-Maladeta.

O parque d'o Pocez-Maladeta ye un aria protechita d'entre as valles de Chistau y d'Arán, con a suya mes gran parti aintre d'es limites d'a comarca de Ribagorza (Valle de Benasc), prene no obstante belas fincas d'a Valle de Chistau per l'ueste.

Chistén estió bombardeyato en a Guerra Civil. Actualment ha experimentato una renaixencia economica y demografica gracias a lo Parque.

Estruturado arredol d'o sistema montanyoso d'a Maladeta per a suya bersant benasquesa, y con a Tuca Lardana (u Pocez) como a mes gran montanya que ne fa parti per Chistau, tien un total de 33 207 has de superficie vertida a dos valles pirenencas, que engloban fincas d'es municipios ribagorzans de Benasc, Montanui y Saúnc, y d'a man sobrarbenca Chistén, Plan y Sant Chuan.

D'un terrén prou complicato, esta parti d'a montanya enclui o mes gran numbro de tucas en puntas per alto d'es 3000m d'altaria de tot o Pireneu, con l'Aneto en a parti benasquesa d'o parque que ye l'uno mes alto de tota a cordelera, tien no obstante os glaciars y ibons mes importants en as suyas faldadas, trobando-se-be nieus perpetuas a bel puesto, y estando o mallo rocoso de tot foradato per aintre de chamineras, simas y regalladors que ne filtran as auguas ent'as cuenca per una man de l'Esera y per l'altra d'a Cinqueta.

A Basa d'a Mora (u Ibón de Plan) Anque no s etroba en o Parque, ye un ixemplo d'es ibons d'a compleguera alta de Chistau.

Contién altras montanyas importants como a Culfreda, a Vachimala, a Bagüenyola, a Punta d'Espadas, o Puntal Perdiguero y a Vallhibierna. As pratieras d'a man chistabina enfilan t'alto per as garras d'a Llardana, desembratas d'ibons, beluns d'es cuals tienen mitos y falordias relacionatos, y amuestras paisaches de verdura sien de comparacions. As bordas son frecuents en toz es transectos per as parzanas mes altas d'a valle de Chistau, formando a bel puesto agrupacions curiosas, a on que d'antigos se-bi guardaba palla y alfalz t'as bestias en l'hibierno. Altras bordas, poquetas huei, encara conservan es tiellatos de palla que d'abantis mes heban estau una d'as caracteristicas d'as bordas d'esta valle.

Parque Natural d'a Sierra y Foces de Guara

l'Articlo principal d'este departato ye Parque Natural d'a Sierra y as Foces de Guara.

Como en o caso anterior, este ye un espacio natural deseparato en mes d'una comarca, d'entre d'o Viello Sobrarbe, d'a Plana de Uesca y Sarrablo. Tien una superficie total de 47 450 has amés de belas 33 775 has d'Aria de Protección Periferica, con bels puestos interiors adeclaratos Zonas d'Especial Protección ta las Aus (ZEPA). Asinas, embraca fincas d'es municipios d'Abiego, Adauesca, l'Aínsa-Sobrarbe, Boltanya, Barcabo, Alquezra, Arguis, Candarenas, Casbas de Uesca, Colungo, Samianigo, Lo Porzano y d'o mesmo Uesca.

A naturaleza d'o terrén, rico en sedimentos calsionosos y fuertament karsticos, fa que sía mes blando d'escardar per l'augua, d'on ye l'enchaque que s'aiga foradato per es ríos y escorrenteras d'una maniera tan fura tot o paisache. As sierras de Guara, Sebil, Gabardón, Balcez, Gabardilla y d'Arengol s'embrazan a esta parti d'as sierras exteriors solcatas per es cinco ríos principals: l'Alcanadre, o Vero, o Flumen, o Guatizalema y o Mascún, d'entre es cuals o Bero n'ha feto o mes destacato canyón, a man d'o lugar de Lecina.

Gastronomía

Bels puestos de Sobrarbe encara ne mantienen as formas tradicionals.

Sobrarbe ye, como tot l'Alto Aragón, tierra de buen minchar. A gastronomía local enclui muitos mes platos de carne que no en altras rechions. A tradición rematera d'esta tierra, chunto con a deficultat t'aconservar as minchas ta l'hibierno facilitó de seguras l'especial desarrollo de tradicions carnicas y conservaderas como a fabricación artesanal de numbrosas variantas de chacinas y matacías, que bi han plegato a estar claus ta entendier a gastronomía local.

Clasicas están as longanizas (secallonas) de Boltanya, como clasicas son as chiretas, una especialidat culinaria sobrarbenca cuasi desconeixita fuera d'a redolada, que en tien d'arroz, pimienta, y trocez d'o liviano de corder (o corazón y es polmons fetos borralla) bien cotraciatos aintre d'o bodiello de l'animal, que se cuez buens ratos d'antis no se sirbe, con recetas peculiars pendendo d'o lugar, que gosan a incluyir hierbas aromaticas autoctonas que preban d'aromatizar-ne o gusto.

As tortetas son masaduras d'a sangre d'o tocín con farina, anís (u talment altros licors), a grasada de l'animal, canela y belaltras especias, masatas enta una forma d'aniello u rosqueta, que dimpués se fa tostar a l'alto d'una plancha de fierra en alto d'o fueco u similar, ta fer-las conservables. Dimpués, d'antis no se sirvan, s'han de cuecer bien aintre d'o forno ta trigar-ne a millor sapia d'as especias. A butifarda u butifarra ye o mondongo tipico d'a redolada, que como altros mondongos d'Aragón, contién en a tripa d'o tocín, a suya sangre con especias, grasa y arroz.

O salmorrello u salmorrejo que no ye si que una torta d'arroz con patata y carne de corder u craba. A polleta en pepitoria tammién ye altro plato a gustar. A bels puestos, amés, son aconservatos platos tradicionals de guisada d'es pastors; ixes preparatos feban honra d'aproveitar es ingredients como garra no en feba. Cuasi toz tienen a patata como a base, pero per alto d'ella encluyen trocez de carne, vediella u corder per un regular. En son ixemplos as Patatas de sopas u as Patatas con carne.

A repostería d'a redolada ye, amés, rica y variata. As Tortas de farina y uevo con zucre per l'alto son preparato forniatos, fetos per un regular a masaderías. Actualment son famosas en a comarca as unas fetas en A Buerda. A torta tien una versión mes dulcera encara, con l'interior emplenato de carabaza u altras fruitas, que se'n diz pastillo. Formas mes complicatas se troban a bels lugars, a on que ixas especialidaz gosan a incluir trocez de nuez u avellanas. Es crespiellos son una varianta local de bunyuelos con especias.

Se veiga tamién

• Lista de molimentos de Sobrarbe.
• Himno de Sobrarbe.
• Condau de Sobrarbe.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Sobrarbe.
• (es) Sobrarbe.com, pachina oficial
• (es) Turismo de Sobrarbe
• (es) Parque Nacional d'Ordesa y Mont perdito
• (es) Parque Natural d'a Sierra y Foces de Guara
• (es) Parque Natural d'o Pocetz-Maladeta

• Datos: Q1340288
• Multimedia: Sobrarbe / Q1340288