Europa

	Europa
	Continent
Entidat	Continent
Superficie; • Total	Pos. 6eno de 7; 10 186 000 km²
Población; • Total (1900); • Densidat	Pos. 3º de 7; 423 000 000 hab. ; 70 hab/km²
Estaus	50
Zonas horarias	UTC a UTC+5
Chentilicio	Europeu / europea
Dominio internet	.eu (Unión Europea)
	;

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre un d'os continents d'a Tierra; ta atros usos, se veiga Europa (desambigación).

Europa ye una d'as grans peninsulas d'Eurasia, a la que por un regular y por razons historicas se considera un continent por si mesma. Europa s'estendilla por a metat oriental de l'Hemisferio Norte, dende l'Oceano Glacial Arctico por o norte dica a Mar Mediterrania por o sud. Por l'ueste, arriba dica l'Oceano Atlantico, y por l'este, dica os Monts Urals.

Ye unita (y a la vegata deseparata) d'Asia por os monts Urals a l'este, en una linia que contina por o Caucas, a mar Negra, o Bosforo, a mar de Marmara, os Dardanelos, a mar Echea y a mar Mediterrania. Antiparte, ye deseparata d'Africa por a mar Mediterrania, estando o estreito de Chibraltar a l'ueste a on que istos dos continents se troban mas amanatos. En fan parte cuantas islas amanatas a o continent, como as islas britanicas (isla de Gran Bretanya y isla d'Irlanda) y as islas Feroe en a mar d'o Norte y l'Oceano Atlantico, u Corcega, Sicilia, Cerdenya y Creta en a mar Mediterrania. Tamién se considera que en fa parte a isla d'Islandia, encara que ye mas amanata a America, deseparata nomás de Groenlandia por o estreito de Dinamarca.

O continent europeu tien una superficie de 10.180.000 km², estando o seiseno d'os siet continents por a suya superficie, y una población de 731.000.000 d'habitants (o tercero d'os continents por a suya población), con una densidat de población de 70 hab/km². Cal parar cuenta, sindembargo, que dende a segunda meitat d'o sieglo XX a tasa de creixencia d'a población en Europa ye menor que en atros continents, reducindo-se asinas o suyo peso demografico global en o total d'a población mundial.

Ye un continent con una gran importancia historica, en estar no nomás uno d'os puestos d'orichen de cuantas cevilizacions como l'Antiga Grecia u l'Antiga Roma, sino tamién a on que se fació a revolución cientifica d'os sieglos XIV y XV que fació que dica o sieglo XIX cuasi todos os territorios d'os atros continents quedasen dominatos por potencias europeas, por medio d'o Colonialismo.

Mientres o sieglo XX Europa perdió parte d'a suya potencia, substituyida por os nuevos poders economicos y militars emerchents, Estaus Unius y a Unión Sovietica, como consecuencia d'a Primera Guerra Mundial y d'a Segunda Guerra Mundial, continando o continent dividito en dos bloques diferenciatos mientres a Guerra Fría. En rematar ista zaguera situación, a Unión Europea, un organismo supranacional establito cuan remató a Segunda Guerra Mundial, enampló muito as suyas mugas enta l'este, con antigos países miembros d'o Pacto de Varsovia que d'antis mas yeran aliaus d'os sovieticos.

O nombre d'Europa

O continent europeu recibe o suyo nombre, seguntes a mitolochía griega, por un princesa fenicia a qui segrestó o dios Zeus incarnato en un toro de color blanca ta portar-la dica a isla de Creta y fer-la convertir-se en a suya amant.

En aragonés medieval se puet veyer escrito Europa en o "Libro d'el Trasoro" y amés as variants Auropa y Eoropa.

O chentilicio pa os habitants d'Europa que se fa servir en idioma aragonés ye europeu, y en femenín europea, (con a forma femenina d'o sufixo -eu propia de cultismos).^[1]

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Europaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En primer lugar, cal parar cuenta que Europa no ye en realidat mas que una peninsula d'Asia, con a cual forma una solenca placa tectonica. No bi ha garra limite cheografico cientifico d'Europa enta l'este, encara que a ormino se considera que Europa ye unita (y a la vegata desepadata) d'Asia por os monts Urals y o río Ural a l'este, en una linia que contina por o Caucas, a mar Negra, o Bosforo, a mar de Marmara, os Dardanelos, a mar Echea y a mar Mediterrania.

Antiparte, ye deseparata d'Africa por a mar Mediterrania, estando o estreito de Chibraltar a l'ueste a on que istos dos continents se troban mas amanatos. En fan parte cuantas islas amanatas a o continent, como as islas britanicas (isla de Gran Bretanya y isla d'Irlanda) y as islas Feroe en a mar d'o Norte y l'Oceano Atlantico, u Corcega, Sicilia, Cerdenya y Creta en a mar Mediterrania. Tamién se considera que en fa parte a isla d'Islandia, encara que ye mas amanata a America y deseparata nomás de Groenlandia por o estreito de Dinamarca, en estar situata en a dorsal que desepara as placas tectonicas euroasiatica y americana.

Os casos de Rusia y de Turquía son prou intresants ta veyer os problemas ta tobar una linia de deseparación u muga clara. Ye platero que Rusia fa parte d'a tradición cultural europea y que o suyo territorio s'estendilla a banda y banda d'os Urals, dica o punto que se diz a sobén mesmo que forma un subcontinent propio encabalgato entre Europa y Asia. Antiparte, Turquía, con una tradición cultural de puent entre l'Orient Meyo asiatico y Europa, tien parte d'o suyo territorio en Europa encara que a suya capital y a mayor parte d'o suyo territorio fan parte d'Asia. De feito, as institucions politicas europeas consideran a istos dos países como fendo parte d'Europa, mesmo que en as competicions esportivas.

As mugas orientals d'Europa tienen radices no pas cheograficas sino politicas, estando en tiempos d'o zar Pero I de Rusia en o sieglo XVIII cuan se fixoron ixas mugas en os Urals, que yeran alto u baixo as mugas que deseyaba l'Imperio Ruso antis d'anexionar-se Siberia. Tamién a muga d'o Caucas se desplazó enta la mar Caspia a prencipios d'o sieglo XIX ta chustificar l'anexión por Rusia de Cheorchia y Armenia.

Tamién son especials os casos de bellas islas de l'Oceano Atlantico (Madeira, as islas Azores u mesmo as islas Canarias) que, encara que cheograficament no en fan parte, se consideran como islas europeas. Tamién ye discutible o caso de Chipre, amanato a Asia encara que a suya tradición historica y cultural ye clarament europea, y o caso de Malta, puent entre Europa y Africa.

Ta rematar, bi ha o caso de Groenlandia, que cheograficament ye platero que fa parte d'America encara que ye una colonia de Dinamarca y tamién se gosa consoderar en bels medios que fa parte d'Europa, encara que a suya población mesmo decidió en un referendum albandonar a Unión Europea.

Encara que con as matizacions anteriors, se puet distinguir en Europa a exitencia d'as siguients arias cheograficas:

Hidrolochía

Mapa d'Europa, con as suyas cuencas hidrolochicas.

Os ríos europeus desauguan en as mars mugants con Europa, ye decir, l'Oceano Atlantico y as mars que en fan parte: mar Baltica, mar d'o Norte, Golfo de Bizcaya, mar Mediterrania, mar Tirrena, mar Adriana, mar Echea, mar Negra y mar d'Azov son as mars que reciben as auguas d'os prencipals cursos fluvials continentals, amás d'a mar Caspia, una mar interior, y d'a mar de Barents, que fa parte de l'Oceano Antarctico.

Os prencipals ríos d'Europa, con alto y baixo a suya longaria, son:

nombre	longaria	desembocadura	nombre	longaria	desembocadura
Río Volga	3.690 km	Mar Caspia	Río Rin	1.320 km	Mar d'o Norte
Río Danubio	3.020 km	Mar Negra	Río Elba	1.165 km	Mar d'o Norte
Río Ural	2.428 km	Mar Caspia	Río Vistula	1.047 km	Mar Baltica
Río Dniepr	2.290 km	Mar Negra	Río Tacho	1.038 km	Oceano Atlantico
Río Don	1.950 km	Mar d'Azov	Río Daugava	1.020 km	Mar Baltica
Río Petchora	1.809 km	Mar de Barents	Río Loira	1.012 km	Oceano Atlantico
Río Kama	1.805 km	Río Volga	Río Save	1.010 km	Río Danubio
Río Oka	1.500 km	Río Volga	Río Ebro	928 km	Mar Mediterrania
Río Belaya	1.430 km	Río Kama	Río Roine	812 km	Mar Mediterrania
Río Tisza	1.378 km	Río Danubio	Río Sena	776 km	Canal d'a Manga
Río Dniestr	1.352 km	Mar Negra	Río Po	652 km	Mar Adriana

Antiparte, tamién se troban en Europa cuantos lacos, que se pueden agrupar seguntes a suya posición cheografica:

Lacos d'o norte d'Europa, formatos por l'acción d'as cheleras, destacando-ie os lacos de Rusia y Finlandia: laco Ladoga, laco Onega, laco Saimaa, laco Peipus.
Lacos d'os Alpes u de zonas amanatas, que pueden estar creyatos por as cheleras u estar d'orichen tectonico: laco de Garda y laco Mayor; tamién o laco Balaton (iste zaguero, en Hongría).
Lacos d'a mar Mediterrania, muito mas chicoz, y que gosan estar fomatos por os ríos.

Islas y peninsulas

As prencipals islas que en fan parte son:

Isla de Gran Bretanya, con una superficie de mas de 218.000 km². En fan parte Anglaterra, Escocia y Galas. Antiparte, dende o punto d'avista politico fa parte d'o Reino Uniu.
Islandia, con mas de 103.000 km².
Isla d'Irlanda, con mas de 70.000 km². Dividita politicament, a mayor parte d'a isla ye ocupata por Irlanda, y a suya parte nord-este (Irlanda d'o Norte) fa parte d'o Reino Uniu.
Sicilia, con mas de 25.000 km². Politicament, fa parte d'Italia.
Cerdenya, con mas de 24.000 km². Politicament, fa parte d'Italia.
Chipre, con mas de de 9.200 km².
Corcega, con mas de 8.700 km². Politicament, fa parte de Francia.
Creta, con mas de 8.300 km². Fa parte de Grecia.
Sjælland, con mas de 7.000 km². Fa parte de Dinamarca.
Eubea, con mas de 3.900 km². Fa parte de Grecia.
Mallorca, con mas de 3.600 km². Fa parte d'as Balears y, politicament, d'Espanya.
Fionia, con mas de 3.400 km². Fa parte de Dinamarca.

Antiparte, as prencipals peninsulas d'Europa son:

Escandinavia, dividita politicament entre Suecia, a l'este, y Noruega, a l'ueste.
Peninsula iberica (en fa parte Aragón), dividita politicament entre Espanya y Portugal, que ocupa una francha a l'ueste en as costas de l'Oceano Atlantico.
Peninsula italica, ocupata en a suya mayor parte por Italia, encara que tamién en fan parte San Marino y a Ciudat d'o Vaticano.
Os Balcans, tamién ditos peninsula balcanica, dividitos politicament entre Grecia, Albania, Bulgaria, Kosovo, Bosnia y Herzegovina, Macedonya d'o Norte, Montenegro, Serbia, Croacia y Eslovenia.
Peninsula de Kola, que fa parte de Rusia.
Peninsula de Chutlandia, que politicament fa parte de Dinamarca.
Peninsula armoricana u peninsula de Bretanya, que politicament pertenix a Francia.
Peninsula de Crimea, situata en Ucraína, en as costas d'a mar Negra.

Montanyas

As prencipals cordeleras europeas son:

Os monts Urals, que deseparan Europa (a l'ueste) d'Asia (a l'este).
O Caucas, que tamién desepara Europa (a o norte) d'Asia (a o sud), y d'o cual en fa parte a montanya de mayor altaria d'Europa, o mont Elbrús (5.642 m).
Os Carpatos, una important cordelera situata en Europa Central.
Os Alpes, con o mont Blanc (4.810,45 m).
Os Apeninos, que trescruzan a peninsula italica de norte enta o sud.
Os Peninos, que trescruzan o Reino Uniu en a isla de Gran Bretanya.
Os Pireneus, que deseparan Aragón a lo sud d'Occitania a o norte y que forman a muga d'a peninsula iberica con a resta d'o continent europeu.
Os Alpes escandinavos, situatos en Escandinavia.

Os Alpes escandinavos corresponden a la Orochenia Caledoniana y se formoron en o mesmo proceso d'unión de l'antigo continente de Baltica y Laurentia que os Apalaches d'o norte y bellas montanyas de Groenlandia y Escocia.

Os Pirineus, os Alpes, os Carpatos y o Caucas se formoron en a Orochenia Alpina, encara que puedan tener nuclios con materials paleozoicos d'a Orochenia Hercinica.

Población

A población autoctona d'o continent europeu ye corresponde a la representación occidental d'o tronco racial caucasoide, poblacions descendients d'os cromanyons que, dende Asia arriboron en Asia Occidental y Europa desplazando a los neandertals enta zonas marguinals. Os caucasoides gosan presentar altas frecuencias de pelleta clara, que no lis resulta desfavorable por una menor insolación d'este continent. En os cabo septentrionals y orientals bi ha poblacions autoctonas con un orichen mixto asiatico mongoloide y europeu caucasoide, producto d'a colonización post-glacial d'estos territorios, y d'invasions de pueblos d'as estepas.

Cuasi toz os europeus autoctonos actuals parlan luengas indoeuropeas, de fueras, d'os bascos, d'os pueblos des luengas uralicas y caucasicas. As luengas turquicas y mongolas tamién son presents dende a Edat Meya. A mayoría d'as luengas indoeuropeas que se parlan en Europa son de tres familias: chermanica, eslava y romanz.

O modo de producción agricola y ganadero ye amplament estendillato dende fa milenios dende os focos agricolas d'Orient Meyo, y pocos pueblos d'o norte han estau cazadors-recolectors dica fa pocos sieglos como os lapons u atros.

Actualment o creiximiento demografico d'os europeus actoctonos ye muito baixo, y o vueito poblacional ye ocupato por una inmigración provinient d'atros continents, particularment Africa.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Europaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Prehistoria

As primeras troballas d'especie d'o chenero Homo present en o continent europeu son de fa 400.000-800.000 anyadas, y son d'o dito hombre de Talteüll, trobatas en a dita espelunga d'Aragón en Talteüll (Rosellón, Catalunya). A clasificación d'os restos mes antigos d'o chenero Homo ye en revisión permanent. En a decada de 1980 tendeban a agrupar toz os restos d'o paleolitico inferior fuera d'Africa y beluns d'os d'Africa en a especie Homo erectus. Dende fa bel tiempo bel autor deseparan beluns d'os restos europeus con a denominación de Homo heidelbergensis. Tamién ye proposata a especie Homo antecessor.

Como evolución d'o Homo erectus u Homo heidelbergensis amaneixió l'hombre de Neanderthal u Homo neanderthalensis, a segunda especie d'o chenero Homo present en o continent europeu, dende fa alto u baixo 300.000 anyadas, y con adaptacions a lo clima frido que trayeban as glaciacions. Os hombres de neanderthal desembolicoron a cultura musteriana.

Fa unas 40.000 anyadas y aproveitando un interestadial menos frido en a glaciación de Würm, plegó dende Asia o dito hombre de Cro-Magnon, que ya perteneixeba a la especie Homo sapiens. Os cromanyons desplazoron a los neandertals enta zonas marguinals como a Peninsula Iberica u os Balcans. As teorías mas antigas deciban que no heban existido cruces entre istas dos especies,^[2] pero seguntes as zagueras investigacions se diz que l'hombre europeu actual puet tener chens d'os neanderthals, con os cuals s'habría aparellato en dos momentos historicos diferents.^[3] En cualsiquier caso, os neanderthals desapareixioron fa arredol de 28.000 anyadas.

A fin d'a glaciación de Würm trayó uns cambios ecolochicos que facioron a la fauna d'o frido (mamuts lanuz, rinoceronts lanuz, etc..) emigrar enta arias marguinals d'o norte. Con o desplazamiento d'as zonas climaticas, de vechetación y fauna enta o norte, tamién emigroron os cromanyons. Os animals d'o frido heban sobrevivito a atros periodos integlacials, pero en esta desglaciación sufrioron a sobrecaza por part d'os cromanyons y s'extinguioron. Os cromanyons d'o sud y centro d'Europa evolucionoron enta unas poblacions con rasgos mes gracils que teneban una cultura cazadora-recolectora calificata de epipaleolitica.

Os cazadors-recolectors epipaleoliticos se barrachoron con poblacions que veniban d'Orient Meyo con un modo de vida agricola y ganadero, producindo-se a colonización neolitica d'Europa, que tenió dos camins principals , uno de mediterranio (neolitico cardial) y atro de centroeuropeu dito danubián. En l'Aria Atlantica ya encomienzan as construccions megaliticas ya a fins d'o neolitico.

Os europeus conoixioron a metalurchia, y por os metals que feban servir os arqueologos parlan d'a Edat d'o Cobre, Edat de Bronce y Edat de Fierro. A Edat de Cobre ye conoixita tamién como calcolitico y a los europeus que no conoixeban o uso d'o cobre los califican d'Eneoliticos. Sobretot en o calcolitico y eneolitico ye cuan se desembolica o megalistismo en diferents zonas d'Europa Occidental. Ye dende o Eneolitico u Calcolitico cuan os Europeus han desembolicato unas chefaturas. En Europa Occidental destaca a cultura d'o Vaso Campaniforme, y en Europa Oriental con a domesticación d'o caballo s'ixemenan as luengas indoeuropeas, d'alcuerdo con o modelo de "dominio d'elites", dende Europa Central dica Asia Central, pa plegar dimpués t'A India y a Europa Atlantica.

A fins d'a Edat de Bronce una cultura s'estendilla amplament por Europa Central y Occidental, ye a Cultura d'os Campos d'Urnas, que plega dica a val d'Ebro. Ya en a Edat de Bronce europea ya bi heba culturas indoeuropeas mencionatas por a historia, ye o caso d'a cultura Micenica, con cierta vinculación u vecindat con os pueblos de Mar que atacoron a Hititas u Echipcios. Tamién pueblos europeus d'a Edat de Bronce como os pretartesios feban tractos comercials con os fenicios. En a Edat de Fierro bi heba pueblos que como os ibers, celtas, ilirios y escitas, yeran contemporanios con romanos u griegos que por fer servir a escritura perteneixen a lo periodo historico.

Antigüedat

En l'Antigüedat, as dos culturas prencipals d'Europa estioron en l'Antiga Grecia y en l'Antiga Roma. L'Antiga Grecia estió a on que naixioron os conceptos prencipals d'a Filosofía, de l'Arte y d'a Medicina que dimpués desembolicó l'Imperio Romano, que s'estendilló por toda la cuenca d'a mar Mediterrania y por atros territorios d'Europa Occidental, establindo as suyas mugas, alto u baixo, en os ríos Rin y Danubio, estando sota o suyo control os territoios situatos a l'uste y a lo sud d'istos dos ríos. Roma aportó no nomás o desembolique d'a Cultura de l'Antiga Grecia, sino que amás tamién aportó as infraestructuras en vías de comunicación (as vías romanas), os fundamentos d'o Dreito y tamién una luenga común a tot l'Imperio, o latín, de lo cual derivan as actuals luengas romances charratas en o sud y l'ueste d'Europa, incluyindo-ie l'idioma aragonés. Roma legó tamién un ideyal d'unidat politica de tot o territorio continental, que ye o precedent mas antigo de l'actual Unión Europea.

Edat Media

Cuan en o sieglo V as primeras invasions barbaras esboldregoron l'Imperio Romano, rebló a Cultura y as condicions chenerals de vida d'os europeus, que dentroron asinas en a dita Edat Meya. Desapareixió a estructura politica centralizata, substituyida por un conchunto de reinos con clase dirichent procedent d'os pueblos chermanicos invasors, incluyindo-ie o Reino Visigodo de Tolosa y o suyo succesor o Reino Visigodo de Toledo, d'os cuals feba parte o territorio d'Aragón. En a parte oriental de l'Imperio, sindembargo, contino un estau hereu de l'Imperio Romano, o ditL'Imperio Bizantín, que fació de puent de transmisión d'a cultura y d'as conoixencias clasicas. En a parte occidental, Carlos Magno, con l'aduya d'o Papato, establió l'Imperio Carolinchio abracando l'antiga Galia, amás de partes d'Italia, de Suiza, d'Austria, de Belchica, d'os Países Baixos y d'Alemanya y que estió la base de dos reinos importants ta l'esdevenidero d'Europa: Francia y o Sacro Imperio Romano Chermanico. Encara que o territorio aragonés no en feba parte,, sí que recibió as suyas influencias politicas y culturals, y ye fácil que l'inicio d'a Reconquiesta en as vals d'os Pireneus aragoneses tienga o suyo orichen en a intervención de l'Imperio Carolinchio. As suyas influencias se facioron sentir en o territorio de l'antigo condau d'Aragón, incluyindo-ie o monesterio de Sant Pero de Ciresa en a val d'Echo, pero tamién en o condau de Sobrarbe y en o condau de Pallars.

Dende o sieglo VII, Europa recibió os ataques dende Asia y dende Africa d'un nuevo poder que heba apareixito, l'Islam. En a peninsula iberica, desapareixió o poder d'os visigodos, substituyiu por o Califato de Cordoba, y en o terriorio d l'actual Turquía l'Imperio Bizantín rebló con os ataques en primerías d'os arabes y en zaguerías d'os pueblos turcos. Os países europeus prencipioron dos movimientos simultanios d'esfensa, o proceso d'a Reconquiesta en a peninsula iberica y as Cruzatas en Orient Meyo, encara que l'Imperio bizantín cayó de taso en o sieglo XV, ubriendo as puertas d'os Balcans a l'Imperio Otomán, que heba substituyiu a los bizantins.

Antiparte, a Civilización europea heba incorporato a isla de Gran Bretanya dimpués de recuperar-se d'as invasions d'os anglos, saxons y chutos en o sieglo V y d'os vikingos dende finals d'o sieglo VIII, y tamién a isla d'Irlanda, que no heba padeixito as invasions chermanicas, encara que sí as invasions vikingas. Tamién encorporó os territorios de luengas chermanicas, ye decir, l'actual Alemanya y Escandinavia, y prencipió dende l'Imperio bizantín un proceso de cristianización d'os pueblos eslaus en os Balcans y en l'actual Rusia.

Renaiximiento

Dende meyatos d'o sieglo XV, en Europa apareixió un nuevo poder politico emerchent, a Casa d'Habsburgo, que entre d'atros territorios patrimonials yera hereu d'a Corona d'Aragón y d'o Reino d'Aragón, pero que tamié controlaba o Sacro Imperio Romano Chermanico y cuantos territorios en l'actual Italia. Antiparte, o pensamiento cientifico se desembolicó en o continent, recuperando-se con o Renaiximiento cuantas conoixencias oblidatas de l'Antiga Grecia y de l'Antiga Roma, y premitiendo asinas a expansión politica d'Europa por atros continents, estando ixos conocimientos culturals la base d'a superioridat politica europea sobre a resta d'o mundo dica calendatas recients. Asinas, en 1492 Cristofo Colombo decubrió America, pero tamién Portugal, alto u baixo en ixas mesmas calendatas descubrió a rota que portaba enta la India por o cabo de Buena Asperanza y por l'Oceano Indico, estando asinas l'inicio de l'imperio colonial portugués. En o territorio de l'actual Rusia emerchió un poder nuevo, l'Imperio Ruso, y en os Balcans se paralizó a penetración en Europa de l'Imperio Otomán, prencipiando amás os Habsburgo una reconquiesta d'os territorios balcanicos.

Edat Muderna

Mientres o sieglo XVI prencipió en Europa una luita por o control politico y militar d'o continent, entre o Reino d'Espanya (Aragón y a Corona d'Aragón ya en feban parte) y o Reino de Francia. En Espanya yera rei Carlos I d'Aragón (conoixito a sobén en a historiografía como o Emperador Carlos V), d'a Casa d'Habsburgo, y en Francia o rei yera Francisco I de Francia, que perteneixeba a la Casa de Valois. Istos dos reis prencipioron una luita por o control d'os territorios de Borgonya y os Países Baixos espanyols, u mesmo por a Corona d'o Sacro Imperio Romano Chermanico, que no yera mas que a continidat d'una luenga luita entre o reino de Francia y o suyo enemigo tradicional en o sud, a Corona d'Aragón. Ista luita tamién s'estendilló enta a peninsula italica, continando a luita entre a Corona d'Aragón y a casa d'Anchú por a supremacía en Italia.

Mientres istas luitas, os Habsburgo se troboron con o problema d'o Protestantismo, que trencó as posibilidaz d'emplegar os recursos d'Alemanya en a luita y amás ubrió un segundo frent en o mesmo territorio alemán de l'Imperio cuan os protestants d'Escandinavia, conducitos por os reis de Suecia, intervinioron en a luita. Antiparte, en a mar Mediterrania y en os Balcans teneban una atra luita con l'Imperio Otomán. Ta rematar, con Henrique VIII d'Anglaterra o Protestantismo (a dita Ilesia anglicana) trunfó en o reino d'Anglaterra, qui s'anexionó Escocia y dió aduya a los rebels protestants en os Países Baixos, que establioron as Provincias Unitas, amás de prencipiar una luita con Espanya por o control maritimo de l'Oceano Atlantico y dimpués por a supremacía naval en tot o mundo. Ta mantener a luita, os Habsburgo contaban con os recursos financers que proveniban d'o suyo imperio colonial en America, pero istos recursos rematoron en estar insuficients para as guerras que se succediban de contino.

Asinas, en o sieglo XVII se transformó o mapa europeu con a Paz de Westfalia, que comportó l'aparición d'as Provincias Unitas (os actuals Países Baixos) y a plena independencia d'a Confederación Helvetica, marcando un nuevo equilibrio de poder en Europa. O gran cambio d'o sieglo XVIII estió a Guerra de Succesión Espanyola, que ta Aragón tenió como consecuencia a suya redota en a guerra y, meyant os Decretos de Nueva Planta, a supresión d'as libertaz aragonesas y d'as suyas institucions politicas, estando dende ixe inte l'antigo Reino d'Aragón anexionato por o reino d'Espanya.

Edat Contemporania

O gran escaicimiento d'a segunda metat d'o sieglo XVIII estió a Ilustración, un movimiento filosofico que s'estendilló por Europa y mesmo plegó enta America, a on remató con a Guerra d'Independencia d'os Estaus Unius y a independencia d'as Trece Colonias, que dica ixas envueltas feban parte d'as colonias d'o Reino Uniu. En ixe proceso se desembolicoron y enamploron as ideyas que en zaguerías d'o sieglo XVIII rematoron en o Reino de Francia con a Revolución francesa, l'abolición d'a Monarquía y a proclamación d'a Republica. Amanixioron asinas en a escena politica europea os tres prencipios fundamentals d'a Revolución francesa: libertat, igualdat y fraternidat, que se convertioron en la base d'o posterir proceso de democratización.

Mientres as Guerras revolucionarias francesas y d'as Guerras napoleonicas, ixas ideyas s'estendilloron por Europa, estando o chermen d'o liberalismo y d'o amanixer d'as nacionalidaz. Ta Aragón estió un periodo convulso, marcato por os Setios de Zaragoza mientres a Guerra d'o Francés. Dende 1815, cuan as potencias europeas redotoron a Napoleón Bonaparte y derrocoron o Primer Imperio Francés ta restaurar a Monarquía, prencipió un periodo de conservadurismo en Europa, seguntes os alcuerdos d'o Congreso de Viena. Sindembargo, ixo estió nomás que un freno temporal y en segunda metat d'o sieglo XIX as ideyas liberals trunforon en Europa, con a unificación d'Italia y a unificación d'Alemanya (encara que en ista zaguer caso con un esbirriai conservador y militarista). Antiparte, as dos prencipals potencias liberals, o Reino Uniu y Francia, establioron as bases d'una relación que remató con a suya alianza en rematar o sieglo, frent a la coalición conservadora formata por l'Imperio Alemán y l'Imperio Austrohongaro. l'Imperio Ruso, a mayor potencia conservadora d'o continent, s'arrangleró con Francia y o Reino Uniu ta fer frent a alemans y austrohongaros en os Balcans.

Tamién amanixió en a segunda metat d'o sieglo XIX o socialismo, desembolicato por Karl Marx y Friedrich Engels, y l'anarquismo, as dos prencipals opcions d'o movimiento obrero que hea apareixito con o proceso d'a Industrialización.

Mientres a primera decada d'o sieglo XX s'establioron definitivament os dos bloques politico-militars en o continent, encara que Italia dubtaba entre adhibir-se a o bloque liberal u a o bloque conservador. En 1914, con l'atentato de Sarajevo, esclató a Primera Guerra Mundial entre istos dos bloques, convertindo-se en un escaicimiento de gran impacto en l'esdevenidero d'Europa.

Primera Guerra Mundial

Ta más detalles, veyer l'articlo Primera Guerra Mundialveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Prencipiando o 28 de chulio de 1914 y no rematando dica l'11 de noviembre de 1918, a Primera Guerra Mundial s'estendilló por cuasi toda Europa: nomás continoron neutrals Noruega, Suecia, Dinamarca, Países Baixos y Espanya, y as mortaleras en o frent estioron enormes mientres as cuatre largas anyadas d'a guerra. O desembolique tecnico aplicato a la ciencia militar y a la potencia de fuego (por eixemplo, a metralladora) facioron cuasi imposibles os grans ataques en o frent, y remató por establir-se una linia de trincheras dende a canal d'a Manga dica Suiza y dende Suiza dica la mar Hadriana. En ista guerra de trincheras os abances se mediban por metros y os muertos se contaban por decenas de milers.

En 1917 o esblodregamiento d'o Frent Oriental s'escaició cuan s'esblodregó l'Imperio Ruso dimpués d'a Revolución rusa, cuan as condicions de cida d'a población yean menimas y a incapacidat en o frent d'os militars zaristas yera platera de raso. Sindembargo, l'Imperio Alemán (y encara mas os suyos aliaus d'as Potencias Centrals, l'Imperio Otomán y l'Imperio Austrohongaro) heban plegato a o limite d'as suyas capacidaz militars y rematoron por reblar y perder a guerra.

Politica

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Europaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Relichión

As relichions autoctonas politeístas europeas son cuasi desapareixitas. Dende fa sieglos en Europa predominan as relichions monoteístas d'orichen asiatico.

Dende a cristianización forzata d'o mandato de l'emperador romano Teodosio I diferents sectas y variants d'a relichión monoteísta cristiana s'han ito estendillando por intreses diplomaticos u por a fuerza (cruzata contra os baltos). As principals varians d'a relichión cristiana son a catolica, a ortodoxa griega y as ilesias ditas en conchunto "protestants".

A presencia d'a relichión musulmana ye mes recient que o cristianismo y os musulmans europeus tradicionalment musulmans se troban en zonas d'os Balcans y d'Europa Oriental antigament baixo a influencia de l'Imperio Otomán. A inmigración africana y asiatica han traito una población musulmana con mayor creiximiento demografico que a población autoctona.

Europa estió un continen con muita presencia d'adeptos a lo chudaísmo dica as persecucions y mortaleras d'a II Guerra Mundial, que facioron que o nuclio d'o chudaísmo se desplazase enta Israel u America.

Veyer tamién

Vinclos externos

Se veigan as imáchens de Commons sobre Europa.

Referencias

↑ Academia de l'Aragonés "Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés". EDACAR, 7. Zaragoza, 2010
↑ (es) No hubo cruce entre neandertales y humanos, en o diario El País (2007).
↑ (es) Los neandertales pudieron tener hijos con los sapiens, en o diario Público (2010).

Datos: Q46
Multimedia: Europe / Q46

[1] Academia de l'Aragonés "Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés". EDACAR, 7. Zaragoza, 2010

[2] (es) No hubo cruce entre neandertales y humanos, en o diario El País (2007).

[3] (es) Los neandertales pudieron tener hijos con los sapiens, en o diario Público (2010).

[1]

[2]

[3]

Europa
Continent
Entidat	Continent
Superficie • Total	Pos. 6^eno de 7 10 186 000 km²
Población • Total (1900) • Densidat	Pos. 3º de 7 423 000 000 hab. 70 hab/km²
Estaus	50
Zonas horarias	UTC a UTC+5
Chentilicio	Europeu / europea
Dominio internet	.eu (Unión Europea)