Alto Galligo

De Biquipedia
[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]
Alto Galligo
Comarca d'Aragón

Anvista d'a val de Tena
Capital
 •Municipios
Samianigo
8
Entidat
 •País
 •Provincia
Comarca
 Aragón
Uesca
Superficie
 •Total

1.359,8 km²
Población
 •Total
 •Densidat
 (2005)
12.320 hab.
9,06 hab./km²

Mapa de situación en Aragón
Pachina oficial

L'Alto Galligo[1] u Galliguera Alta[2] ye una comarca situata a o norte d'Aragón y ocupa a practica totalidat d'a compleganza d'o curso alto d'o río Galligo, en a provincia de Uesca. Historicament feba parte d'a Chacetania, estando o nuclio orichinal de l'antigo Condau d'Aragón.

Os territorios historicos que la integran son a Val de Tena, a Tierra de Biescas y Sarrablo. Muga a l'ueste con a Chacetania, a l'este con o Sobrarbe y o Semontano de Balbastro, a o sud con a Plana de Uesca y a o norte con o Biarn por o Portalet dera Nieu y Bigorra.

Historia[editar | modificar o codigo]

Dolmen de Santa Helena.

A comarca de l'Alto Galligo ya yera poblata dende os tiempos prehistoricos, asinas lo contrimuestran as casetas de broixas en Ibirque u Santa Helena y atros megalitos en d'a val de Tena. B'ha tamién tumulos d'o neolitico en atros puestos de l'Alto Galligo como Latas y Barbenuta amás d'os dolmens, cromlechs y tumulos de Piedrafita, Tramacastiella, Pandicosa y Fornigal

As primeras poblacions importants se situan en a comarca con a plegata d'os romanos arredol d'o sieglo II aC, como a dita Corona de Sant Salvador que probablement se deciba allora Sabinianicum u l'asentamiento en Os Banyos de Pandicosa ta l'aproveitamiento d'as auguas termals, a on que s'han trobato monedas d'Augusto y Tiberio. Muitos d'estos asentamientos romanos se trobaban en puestos a on que yeran antes os yacetans. En a epoca romana estas tierras feban parte d'o convento churidico de Caesaraugusta en a provincia Tarraconensis. Se construyó por ixas envueltas a calzata romana que dende Osca trescruzaba o Monrepós y plegaba dica Os Banyos de Pandicosa. S'han trobato tamién esculturas de capezas romanas en as localidaz de Latre y Úrbez de Nocito, esta zaguera en a Plana de Uesca pero mugant con l'Alto Galligo.

No b'ha muito rastro d'o pasato visigoto, pero sí d'os musulmans que i plegoron en o sieglo VIII y entre este sieglo y o sieglo IX se creyó o districto rural d'Al-Challiq (en arabe Galligo). Os musulmans dentroron en practicament tota a comarca y mesmo en l'anyo 781 Adb al Rahman I atacarba Sallent de Galligo, manimenos a parte de mas dominio estió entre Nocito por o sud y Gavín por o norte.

Sant Pelai de Gavín.

Importants en o proceso d'a reconquiesta estioron os anyos 918 y 920 cuan o conte Galindo II Aznárez conquistó a val d'Acumuer establindo o monesterio de Sant Martín de Cercito y plegando dica a ripera d'o Galligo en Senegüé. S'establioron atros monesterios importants en a comarca como Sant Pelai de Gavín, Sant Andreu de Fanlo, Sant Úrbez de Nocito u Sant Per d'a Raba y as suyas tierras se repobloron con mozarabes plegatos dende Uesca.

Una vegata reconquistato o districto, ya integrato en o Condau d'Aragón, será cedito por Sancho Garcés a o suyo fillo Remiro I en 1029. D'esta epoca medieval son amás un d'os mayors conchuntos artisticos d'a comarca y d'Aragón, o grupo d'ilesias de Sarrablo, un conchunto d'ilesias d'o sieglo XI, d'estilo mozarabe u romanico-lombardas seguntes as diferents fuents, repartitas por a márguin ezquierda d'o Galligo.

Sant Per de Larrede.

Mientres a Baixa Edat Meya os sinyors feudals controlaban con man de fierro a comarca, un eixemplo son os Villacampa que dominaban a Guarguera. En a val de Tena, dividita en tres quinyons (Partacua, Sallent y Pandicosa), o gubierno yera a Chunta Cheneral con seu en as "Casas d'a Val" en O Pueyo. As localidaz mas importants en os sieglos XIV y XV yeran Biescas y Sallent, centros de pago d'as "cheneralidaz" (treudos que s'heban de pagar por dentrar y quitar produtos d'a val) estando amás esta zaguera una aduana a meyatos d'o sieglo XIII. Importants familias tensinas estioron os Lanuza, os Abarca, os Blasco u os Lop

En a resta d'a Edat Meya bi habió a-saber-las batallas en os campos d'a comarca que continarban en sieglos esvenidors como en l'anyo 1592 cuan os gascons luteranos envadioron a val de Tena. Biescas prencipalment y Senegüé estioron destruitas en estas envasions. En esta epoca o rei Felipe I fació construir a-saber-las fortificacions en as zonas mugants con Francia como o fuerte de Santielena en Biescas u as Torrazas de Larrede y Escuer. Atra invasión escaició en a val en o sieglo mientres a Guerra de Succesión Espanyola cuan as tropas austracistas dentroron en a comarca. No menos importants son por ixas envueltas os casos de bruixería en a redolada, estando o mas conoixito lo protagonizato por Pedro Arruebo, vecín de l'Artosa.

A Guerra d'o Francés en o sieglo XIX, estricalló gran parte d'a población d'a val, dimpués de rematar esta tornoron a restaurar-se os antigos tractatos con l'atro canto d'o Pireneu, as ditas pacerías que no yeran que tractatos sobre os pastos d'o ganato. Tamién en esta epoca prencipian a funcionar os Banyos de Pandicosa como puesto turistico important ta a economía d'a val de Tena.

En zaguerías d'o sieglo XIX y primerías d'o XIX plega a industrialización ta Samianigo y tamién o ferrocarril en l'anyo 1893, lo que fa que as chents d'os lugars mas que mas de Sobrepuerto y tot l'actual municipio de Samianigo deixen os lugars y se'n vaigan a vivir ta as ciudaz. S'establioron en a capital sarrablesa entre os anyos 1917 y 1918 importants interpresas como "Energía y Industrias Aragonesas" u "Compañía Ibérica de Explosivos y Aluminio Espanyol" que empentoron o creiximiento economico d'a comarca, feito que no aturó a perduga de población que ya heba prencipiato.

Gara de Samianigo

Atra vegata a guerra arriba a la comarca con o frent d'a Guerra Civil y con duras batallas en Sarrablo, Biescas u Gavín que serían estrozatos. Tamién bi habió batallas en Auturia y Santa Orosia. Cuan remató a guerra muita d'a población heba emigrato y mientres as siguients anyatas lo ferban muitos mas habitants, asinas en as decadas de 1950 y 1960 a mayor parte d'os lugars de Sobrepuerto y a Guarguera estioron albandonatos. A decada de 1970 sería a decada d'os entibos, con a construcción d'os entibos de Búbal y Lanuza mas lugars d'a comarca, en este caso d'a val de Tena, estioron albandonatos.

Ya en as zagueras decadas d'o sieglo XX y en os primers anyos d'o XXI a comarca ha deixato en gran parte os tradicionals sectors de l'agricultura y a ganadería t'adedicar-se a os servicios y o turismo estando una d'as comarcas mas turisticas d'Aragón, sobretot con o turismo d'a nieu con as estacions de Fornigal, Pandicosa y a Partacua.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

L'Alto Galligo se troba situato en os Pireneus, estando a parte mas alta d'a cuenca hidrografica d'o río Galligo, un d'os afluyents mas importants de l'Ebro, que naxe a o norte d'esta comarca. Por o norte as altas tucas pirenencas deseparan este territorio d'a val biarnesa de Osal (puerto de Portalet dera Nieu) y as vals de Cautarès (puerto de Marcadau) y Arrens (Peira San Martín) en Bigorra, estando lo teito d'a comarca o pico Os Moros. Por l'este Tendennera (puerto de Cotefablo), Sobrepuerto, Sarrablo y Guarguera (Sierra de Gabardón) son as mugas con o Sobrarbe. A o sud fan de muga con a Plana de Uesca a Sierra de Guara y o puerto de Monrepós. A l'ueste a val d'Acumuer y Anayet son as mugas con a Chacetania.

Climatolochía[editar | modificar o codigo]

Nevazo en Fornigal en abril de 2007.

Os diferents relieus que se troban en a comarca fan que a variedat de clima entre unas zonas y atras sía tamién gran, con influencias atlanticas u mediterranias, puyando as temperaturas y baixando as precipitancions de norte ta sud.

En Sallent a bels 1.305 metros d'altaria a temperatura meyana ye de 8,3 °C, con chelatas dende metat de l'agüerro y dica prencipios de primavera y con una precipitacions de 1310 mm por anyo que son a sobén de nieu en os meses d'agüerro y d'hibierno. En as tucas mas altas a temperatura meyana puet estar de 0 °C con unas precipitacions de 2000 mm anyals.

En baixando ta o sud a influencia mediterrania se va fendo mayor. En Biescas o dominio d'o clima mediterranio ye mayor y en Samianigo, a 780 metros, a temperatura meyana ye de 10,8 °C y as precipitacions son menors, de 840 mm/anyo sobretot en os meses d'agüerro y primavera. D'hibierno b'ha muitas vegatas boira preta en Samianigo que prevoca a inversión termica con temperaturas menors que atras zonas de meya montanya a on que no ne b'ha.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

1.Granitos, 2.Scistos y pizarras, 3.Calsineras, 4.Calsineras d'alveolinas, 5.Piedras d'arena y calsineras arenosas, 6.Calsineras dolomiticas, 7.Piedras d'arena de Samianigo, 8.Salagons de Fiscal, 9.Salagons d'Arguis y Pamplona, 10.Piedras d'arena, lutitas y almendrons, 11.Calsineras de Guara, 12.Piedras d'arena en facies Garum, 13.Flysch, 14.Calsineras con rudistas, 15.Trías: Keuper y dolomías

Cheolochicament a cadena pirenenca se divide en una serie d'unidaz caracterizatas por as suyas rocas y a suya cheomorfolochía, que son especialment visibles en esta comarca. Imos a distinguir prencipalment tres unidaz.

1. O Pireneu axial, que ye l'eixe prencipal d'a cordelera. Se sitúa en l'Alto Galligo en a muga con os vecins Biarn y Bigorra, a mesma muga que fa de divisoria d'auguas entre cuencas hidrolochicas. Formato por as rocas mas antigas d'a comarca, prencipalment losetas y calsineras, materials d'o Primario. Estas zagueras forman relieus en a val de Tena como as penyas de Forroniás, a penya d'Oz de Tena, a Cochata u a penya Foratata. Piedras d'arena y almendrons de color royiza se veyen en a divisoria entre a Canal Roya y Culibiellas. Pero entre toz os relieus de l'alta montanya tensina destacan prencipalment os granitos, as rocas metamorficas de metamorfismo de contacto asociatas y bella estructura volcanica. D'entre estos destaca o conoixito como "batolito de Pandicosa" que forma os macizos de Infierno y Os Moros. Como herencio de l'actividat volcanica i quedan dos cuellos volcanicos: Anayet y o mitico Midi d'Osal. As tucas aquí pueden plegar dica os 2.900-3.000 metros d'altaria.

2. As sierras interiors prepirenencas y o flysch, as que se troban a o sud d'o Pireneu axial. Formatas por calsineras, piedras d'arena y dolomías d'o Secundario y o Terciario. Destacan as sierras de Partacua y Tendennera (con altarias maximas de dica 2.700-2.800 m.), crebatas perpendicularment por o río Galligo, ubrindo o congosto de Santielena en a muga meridional d'a val de Tena y tamién a muga de l'alta montanya en a comarca, ya que mas enta o sud ya no se troban relieus d'estas caracteristicas. As formacions de flysch se troban arredol d'os barrancos d'o Puerto y l'Asieso, destacando a unidat dita Grupo Echo. En o paisache d'o flysch trobamos piedras d'arena y salagons.

3. A depresión meya y sinclinorio d'a Guarga, en plegando ta a parte mas meridional d'a comarca. A Guarguera ye formata por molasas u rocas detriticas como piedras d'arena, almendrons y archilas. S'ubre entre o flysch y a Guarguera a depresión meya, que ye a continación enta l'este d'a Canal de Berdún. Os Capitiellos, formación de piedras d'arena, se debantan entre as vals Estrecha y Ancha. A l'este de Samianigo se troba a Vallibasa, cuenca formata como a depresión meya por salagons d'o periodo Eoceno superior. Mas enta o sud son as sierras exteriors prepirenencas, destacando a sierra de Guara y o suyo sinclinorio.

Cheografía humana[editar | modificar o codigo]

Ruinas en Escusaguat

Podemos fer una división d'a comarca en subcomarcas bien diferenciatas:

  • A val de Tena: ye una val d'alta montanya que se troba en a parte mas alta d'a comarca. Os dos nuclios prencipals suyos son Sallent y Pandicosa. D'antes mas atros lugars importants en a val yeran Oz, Sandiniés, Tramacastiella, O Pueyo, Lanuza, Búbal, Saqués y Piedrafita, pero dimpués d'a construcción d'os entibos en a val a suya actividat, sobretot ganadera, baixó muito.
  • Sobrepuerto: situato en o interfluvio Galligo-Ara, a o sud d'a Tendennera. Hue toz os lugars sobrepuertanos son despoblatos: Ainielle, Ciellas u Cortiellas entre atros. Tamién se troban chunto a Sobrepuerto pero mas enta abaixo, atros lugars d'a comarca como Casbas, Bergusa, Susín, Espierre u Barbenuta.
  • Sobremont: formata por os lugars d'Aso de Sobremont, Betés de Sobremont y Yosa de Sobremont amás de 1.200 metros en a marguin dreita d'o Galligo.
  • A Tierra de Biescas: con capital en a villa d'o mesmo nombre, s'estendilla por tota a parte baixa d'o municipio pelaire. Destacan lugars como Gavín, Oliván u Escuer.
  • Sarrablo y Samianigo: con una población de 10.000 habitants ye o centro de l'actividat industrial d'a comarca.
  • Val d'Acumuer: trescruzata por o río Aurín, se dentra en a val por Larrés. Estió important en os anyos 1980 y 1990 por os chacimientos de gas natural.
  • Vallibasa: con capital en Yebra de Basa, se troba situata a l'este d'a ciudat de Samianigo.
  • A Guarguera y a Galliguera: en a parte mas meridional de l'Alto Galligo trobamos estas dos subcomarcas. A Guarguera ye una val trescruzata por a Guarga, una d'as zonas con mayor despoblación d'a comarca. A Galliguera la forman prencipalment lugars d'o municipio de Candarenas.

Demografía[editar | modificar o codigo]

L'Alto Galligo ye un territorio de contrastes demograficos. D'una man ye Samianigo, a ciudat con mayor creiximiento d'a población en o sieglo XX, prencipiando dito sieglo con una población de bels 280[3] habitadors ta rematar o sieglo con cuasi 10.000. D'atra man se i troban dos d'as rechions con mas lugars despoblatos d'Europa: Sobrepuerto y a Guarguera.

Actualment a mayor parti d'a población, un 68,8%, se troba en a capital suya, Samianigo. As atras poblacions mas importants son Biescas, Sallent y Pandicosa.

Municipio
Amplaria
(km²)[4]
%
d'o total
Abitants
(2006)[5]
%
d'o total
Altaria
(metros)[4]
1 Biescas 189,1 13,9 1.513 11,2 860
2 Candarenas 192,3 14,1 244 1,8 650
3 Oz de Tena 12,5 0,9 77 0,6 1.272
4 Pandicosa 95,9 7,1 740 5,5 1.185
5 Samianigo 586,8 43,2 9.264 68,8 780
6 Sallent de Galligo 162,1 11,9 1.384 10,3 1.305
7 Yebra de Basa 90,9 6,7 155 1,2 1.060
8 Yesero 30,2 2,2 80 0,6 1.132
# Alto Galligo 1.359,8 100,0 13.457 100,0

Economía[editar | modificar o codigo]

Churra Tensina, variedat d'a val

Tradicionalment as dos actividaz economicas prencipals en a comarca yeran l'agricultura y a ganadería.

L'agricultura se basaba prencipalment en o cautivo de bels cerials y pastos ta os animals amás de chicoz huertos ta consumo de cada casa.

L'actividat mas important yera a ganadería, prencipalment d'ovín y bovín. Istas actividaz ganaderas se rechiban por un ciclo anyal en o que destacan tres fitas: a estancia alpina en verano, a transhumancia ta Tierra baixa u a ripera de l'Ebro d'hibierno y, entre estas dos, un periodo en os lugars antes de baixar ta Tierra baixa y antes de puyar ta as montanyas. Asociatas a la ganadería existiban atras muitas actividaz como las d'esquirar a las ovellas u marcar o ganato. Se feban ferias de ganato en muitos lugars, d'as que encara hue se'n conserva belunas como las de Biescas u Sallent.

Important estió d'atra man l'actividat textil en l'Alto Gallego, destacando-ie sobretot Biescas a on que b'heba a-saber-los telars y batans, razón por la que se conoixe a os suyos habitants como pelaires.

Autualment a economía se basa en a industria de Samianigo y o turismo d'a val de Tena y Biescas. A industria plegó ta Samianigo en zaguerías d'o sieglo XIX chunto con o ferrocarril. O turismo en a comarca tien o suyo eixe prencipal en a nieu y as estacions d'esquí de Pandicosa y O Fornigal, estando as prencipals villas turisticas Biescas, Pandicosa y Sallent. Se fan tamién atras actividaz esportivas y d'ocio: windsurf, piragüismo (en l'entibo de Búbal), baixata de barrancos, golf (en as Margas Golf, chunto a Latas), mountain bike, pesca...

Espacios naturals[editar | modificar o codigo]

Vachimanya.

Amás de que l'Alto Galligo se troba rodiato d'espacios protechitos como os Parque Nacionals d'Ordesa y d'os Pireneus en os vecins Sobrarbe y Biarn u o Parque Natural d'a Sierra y as Foces de Guara d'o que fa parte a zona sud d'o municipio de Samianigo chunto con atros municipios d'as comarcas vecinas de Plana de Uesca, Semontano de Balbastro y Sobrarbe.

Ya en l'anyo 1977 se declaró por a UNESCO como Reserva d'a biosfera a parte d'a val de Tena aintro d'a Reserva d'a biosfera d'Ordesa-Comachibosa. Fan parte d'esta reserva a val de Tena situata a o canto zurdo d'o río Galligo que s'estendilla por os municipios de Sallent, Pandicosa, Biescas y Oz y a val de Yesero, sin incluyir dengún d'os lugars ditos, nomás partes naturals d'os municipios. Aintro d'a reserva destacan miticas tucas como o pico Os Moros, o pico Vachimanya, Picos d'o Infierno, a Foratata u a Sierra Tendennera y ibons como los de Sabocos u Respomuso.

Atras tucas importants d'a comarca son o pico Anayet, a penya Telera que sinyala a dentrata a la val de Tena, l'Auturía sobre Samianigo y Yebra de Basa y a Manchoya en o Sobrepuerto.

Ibón de Sabocos.

A val de Tena ye una val d'orichen glacial. Os glaciars baixaban dende os culs de Pandicosa, Sallent, Tendennera y Partacua dica mas entabaixo de Senegüé. Actualment encara se pueden veyer os rastros d'este pasato glacial en os culs que se troban en a parte mas alta d'a val y tamién en as morrenas que dixoron as glaciars, destacando la de Senegüé y la de Santielena. Atras formacions intresants d'orichen glacial son os "Torretons d'Arás" u Senyoritas de Arás en Biescas, morrenas laterals situatas en o barranco d'Arás con forma de chaminera. Encara b'ha dos glaciars en a val renonoixitas como "Molimentos Naturals d'os Glaciars Pirenencos". O primero d'éls ye o glaciar de pico Moros, dividito en dos nuclios, o chelegal de Frondiellas entre 2.700 y 2.800 metros d'altaria y con una superficie de 7,2 hectarias, y d'atra man o chelegal de Latour que se troba entre os 2.800 y os 2.880 m d'altaria y tien una hectaria de superficie. O segundo d'os glaciars reconoixitos como Molimento Natural ye o glaciar de l'Infierno que ye en o macizo d'o mesmo nombre, se divide en tres chelegals chicoz, l'oriental entre os 2.770 y os 2.900 metros tien una superficie de 5 hectarias, l'occidental entre os 2.820 y os 2.720 tien 2 hectarias y o chelegal de Punta Zarra que tien 2,9 hectarias y ye entre os 2.700 y os 2.780 metros.

Entre os espacios protechitos cal destacar tamién o "Paisache Protechito de Sant Chuan d'a Penya y Mont Uruel", que encara que se troba prencipalment en a vecina Chacetania, tamién incluye una chicota parte d'o municipio de Candarenas.

Tamién b'ha a-saber-los "Puestos d'Importancia Comunitaria" en a comarca como as "Turberas d'Acumuer", o "Pico y Turberas d'Anayet", as "Turberas d'o Macizo d'os Infiernos", "Sant Chuan d'a Penya y Uruel", "Puertos de Pandicosa, Bramatuero y Brazatos", a "Capecera d'o río Gualempeda", o "Mont Pacino", a "Foz d'Escarriella-Cucuraza", "Telera-Acumuer", "Tendennera", "Puerto d'Otal-Cotefablo", "Río Aurín", "Río Galligo-Ripera de Biescas", "Sobrepuerto", "Guarguera" y "Guara Norte". Entre as Zonas d'Especial Protección ta as Aus (ZEPA) bi son "Comachibosa", "Sierra de Canciás-Silbes" y a "Sierra y Foces de Guara".

Fauna[editar | modificar o codigo]

Loira.

Entre as especies de mamifers que se troban en a comarca destacan as poblacions de pardos (Cervus elaphus) y cuerzos (Capreolus capreolus) que han creixito en os zaguers anyos. As loiras (Lutra lutra) tamién s'han estendillato por tot o cauz d'o río Galligo dende Sallent de Galligo dica o sud d'a comarca y tamién por os ríos Aurín y Guarga. Bi ha tamién importants poblacions de chabalins (Sus scrofa scrofa) y fuinas (Martes martes). Tamién s'han visto bels eixemplars d'onso pardo (Ursus arctos) dondiando por os arrigachuelos amán d'a muga con o Biarn.

Se pueden trobar entre as aus trencahuesos[6] (Gypaetus barbatus), alicas (Aquila chrysaetos), alicas blancas (Circaetus gallicus), alicas chicotas (Hieraaetus pennatus), xoriguer común (Falco tinnunculus) y falcons (Falco peregrinus). Cal destacar entre as aus nocturnas as melazas[7] (Tyto alba) y os mochuelos (Aegolius funereus). Atras aus d'a comarca incluyen fresanas[8] (Perdix perdix), gallinetas (Lagopus muta), aguaceros negros (Dryocopus martius), aurons (Tetrao urogallus) y agarraparedes[9](Tichodroma muraria).

Entre os amfibios b'ha un numero important de guardafuents (Calotriton asper) y tamién bels eixemplars d'a rana pirenenca (Rana pyrenaica). Respective a os reptils destaca o fardacho (Lacerta bilineata) y a cullebra verdiamarilla (Hierophis viridiflavus).

Flora[editar | modificar o codigo]

Zuecos de Venus (Cypripedium calceolus).

B'ha una gran variedat d'especies vechetals en os mas de 1.300 km² de superficie que tien a comarca. Os motivos d'esta diversidat son prencipalment l'altaria, o clima, o tipo de suelo y a presión antropica en as diferents zonas. En os fondons d'o Galligo y atros d'os suyos afluyents se pueden trobar hue prencipalment selvas de chopos y tierras de cautivo. Tamién b'ha zonas a on que se troba vechetación como tremoletas, seneras, artos, betiqueras, sanguinyos y barzals.

Una especie que ye pro estendillata por a comarca ye o caixico (Quercus gr. cerrioides), trobando-se caixicars de diferents amplarias, entre os que destacan os solanos de Gavín, Oliván, Bergusa, Escuer, Sant Román y Rapún y bellas zonas d'a Guarguera. Trobamos eixemplars singulars d'esta especie en A Guarta (con troncos de 5,4 y 5,6 m de perimetro y altarias de 18 y 17 m), Serué (con un perimetro de dica 5,13 m y una altaria de 17,5 m) y Abiniella. A sobén apareixen acompanyatos por atras especies, mas que mas pins royos, buxos, aliagas, chinepros, betelainas, canyuteras y escarrons.

En puyando tas zonas mas altas o clima se fa mas fredo. Ye astí, arredol d'os 1000-1500 metros d'altaria, cuan os caixicos dan paso a o pin royo. Ye a especie mas abundant d'a comarca y se troba especialment en a versant norte d'os barrancos de Sía y d'Oliván y en as vals de Basa y Guarga.

Sobremont.

Tamién b'ha fabars, destacando os monts de Sallent, Lanuza, Yesero, Gavín y Acumuer, ye famoso Vetato por as historias de bruixería que i escayecioron. En a zona sud b'ha selvas de fabos en Cortiellas, Estiva (Yebra), Cadolobo (Xabierre-Cuarnas) y a Sierra (Aquilué)

Entre os abetals cal destacar os de Cuello Manzanico (Lanuza-Pandicosa), l'Asieso (Biescas), barranco d'o Infierno y o Paco (Yesero) y Basarán.

Pinsapo d'Arratiecho, árbol singular

En os puestos de mayor altaria, dende os 1800 metros, se troban pins negros, prencipalment en os monts de Piedrafita, Oz, Pandicosa y Sallent, pero tamién en puntos d'os monts de Biescas, Acumuer, Gavín y Yesero. Os arbustos tipicos en estas selvas de pins son os aranyoners, chinepros y farnuceras.

Entre as flors, en as zonas d'as tascas d'alta montanya, se pueden trobar flors de nieu (Leontopodium alpinum Cass.) y zuecos de Venus (Cypripedium calceolus),[10] amás de muitas especies d'orquidias (Orchis mascula, Limodorum abortivum, Epipactis palustris, Dactylorhiza majalis, Spiranthes spiralis, Ophrys subinsectifera).

A mas de 2500 metros apareixen as especies de flors alpinas. A nieu ye present mas de 7 meses a l'anyo, a radiación ultravioleta que ye muito mas gran y os procesos cheomorfolochicos (lurtes, torrocatas...) fan d'este un ambient dificil ta a vida. Entre as chicotas plantas que b'ha en estas altarias se pueden trobar a Saxifraga pubescens subsp. iratiana, Silene acaulis, Arenaria tetraquetra, Sempervivum arachnoideum u Mucizonia sedoides.

Atros árbols singulars d'esta comarca, amás d'os debantitos caixicos, son o pino de Cambrillón (en a mallata Cambrillón, a man de Sallent, con un perimetro de 4,3 m y una altaria de 16,5 m), o fabo de Piedrafita (situato en o Campo Tiburcio d'esta localidat, con 4,95 m de perimetro y 23 m d'altaria), os pinsapos d'Arratiecho (en Biescas, con perimetros de 1,3 m y altarias de 17,5 m) u a carrasca de Fandiello (dica 2,5 m de perimetro y 18 m d'altaria) entre atros.

Cultura[editar | modificar o codigo]

La base d'a cultura de l'Alto Galligo ye a institución d'a casa, conchunto d'as posesions d'a familia: vivienda y edificios segundarios, campos y animals. A sociedat se rechiba como en a resta de puestos y vals pirenencas en o sistema d'un solo hereu, asinas s'aseguraba a continuidat d'a casa. As actividaz economicas que permitiban a subsistencia d'a casa yeran prencipalment l'agricultura y a ganadería.

Arquitectura popular[editar | modificar o codigo]

Una borda en Sardás.

Respective a la vivienda tradicional en l'Alto Galligo b'ha que diferenciar dos zonas, a val de Tena y Sarrablo, ya que as diferencias de clima y orografía entre una y atra feban que s'hesen d'emplegar diferents materials en cada zona. A vivienda tensina tien como caracteristicas as finestras zarratas con contravientos, as portaladas de piedra con escudos y os tellatos de loseta de pizarra, arquitectura parellana a las atras altas vals pirenencas aragonesas y biarnesas. En Sarrablo no se troban contravientos en as finestras y os tellatos son feitos de losas de piedra con as caracteristicas chamineras tronconicas u celindricas siempre rematatas con un espantabroixas.

Atras construcions segundarias incluyen as bordas, situatas chunto a las eras. En os altos puertos se troban tamién as mallatas u casetas pastorils que feban servir en as nueis de verano que pasaban en o mont con o ganato. Entre os edificios de treballo destacan os molins, sobretot os d'Ainielle y Bara, y tamién atros edificios que en muitos casos ya s'han perdito como as ferrerías, os telars, os batans y os arnals.

Tradicions y fiestas[editar | modificar o codigo]

En tot l'Alto Galligo como en atros puntos d'o Pireneu as fases d'as fainas agropastorils estructuraban o calandario festivo. As fiestas prencipals son o Carnaval, Sant Chuan y o Nadal, celebrando-se entre estas atras fiestas locals y patronals, destacando aquellas en que se feban palotiaus u bandiadas como en Sallent. As fiestas mayors gosan celebrar-se en agosto u en a festividat d'a Virchen d'o Pilar.

Danzants de Santa Orosia.

Manimenos probablement as fiestas relichiosas mas importants ta os habitants d'a comarca han estau siempre as romerías. Unas se fan con o ciclo ganadero entre os meses de mayo y chunio, destacando Sant Chuan de Busa o día 24 de chunio. Atras siguen o ciclo agricola y se fan entre agosto y setiembre, destacando Sant Bertolomeu de Gavín o día 24 d'agosto. Tamién b'ha unas poquetas que se fan d'hibierno, destacando Sant Úrbez de Zresola que se fa a meyayos d'aviento. As dos romerías prencipals son Santielena y Santa Orosia. A l'armita de Santielena puyan con cruces habitants de toz os lugars d'a val de Tena o día 18 d'agosto ta homenachear a la suya patrona. O Domingo de Trinidat puyan ta l'Auturía os Romers d'o Cuerpo y os Romers d'a Capeza lo fan o día 25 de chunio fendo asinas homenache a Santa Orosia toz os lugars de Sarrablo, Vallibasa y Chacetania, patrona d'esta zaguera comarca amás d'estar tamién patrona de tot l'Alto Galligo. En a romería de Santa Orosia se fan amás dances tradicionals con chicotens.

En os zaguers anyos s'han prencipiato a fer atras actividaz culturals en a comarca de gran importancia y reconoixitas aintro y difuera d'Aragón. A "Feria d'Agüerro" de Biescas ye una d'as mas importants, o suyo orichen se troba en as antigas ferias ganaderas (que d'antes mas se feban o 12 de setiembre y o 18 de noviembre), se fa a metat d'octubre y ye un d'os actos que atrayen mas turistas a la villa. Important ye tamién o "Festival Internacional Pireneus Sud", festival de musica celebrato en Sallent y Lanuza entre os meses de chulio y agosto. Atras actividaz culturals incluyen a Feria de ganato de Sallent en setiembre o mercato medieval de Pandicosa u o carnaval de Samianigo.

Esporte[editar | modificar o codigo]

A UD Biescas

O ciclismo ye un esporte important en a comarca. A cursa ciclista "Quebrantahuesos", organizata por a "Penya Ciclista Edelweiss", que toz anyos tien salita y plegata en Samianigo ye una d'as marchas cicloturistas mas importants d'o mundo. Entre os campions internacionals de ciclismo d'esta comarca destacan o pelaire Fernando Escartín y a samianiguense Maribel Moreno.

O prencipal equipo de fútbol ye l'AD Sabiñánigo que chuga en a Tercera División. A UD Biescas ye o segundo equipo en importancia, chugando en 1ª Rechional, estando as suyas instalacions esportivas o puesto esleito ta fer a pretemporada d'equipos d'elite como o Real Zaragoza, o Rayo Vallecano, o CAI Balonmano Aragón[11] u a UD Levante entre atros.

Luenga[editar | modificar o codigo]

Grafitti demandando a oficialidat de l'aragonés en Biescas

A luenga vernacula de l'Alto Galligo ye l'aragonés, charrando-se a suya variedat central. Os contrastes poblacionals han feito que en esta comarca bi haiga zonas mui poblatas como Samianigo, a on ye cutiano emplegar l'idioma castellano y d'atra man zonas como Sobrepuerto, a on se conservaba millor a luenga, pero que hue se troban despoblatas. O turismo en os lugars d'a val de Tena y Biescas ha feito tamién que muit poca chent charre hue aragonés en a carrera, estando una luenga ta o emplego familiar.

Se puet trestallar a comarca en cuatre partes en as que se charran cuatre subdialectos d'a variedat central de l'aragonés: a Tierra de Biescas, Sarrablo, Sobrepuerto y a val de Tena.

L'aragonés d'a Tierra de Biescas se charra en Biescas y atros lugars d'o municipio, incluyito Sobremont. L'aragonés sarrablés ye o subdialecto que se charra en a zona mas orichinal de Sarrablo, a o sud d'a Tierra de Biescas, y tamién en a Guarguera. L'aragonés de Sobrepuerto u sobrepuertano se charraba d'antes mas en Sobrepuerto. Son tres subdialectos pareixitos encara que con bels rasgos que los diferencian. Sobretot os dos zaguers son menos conoixitos ya que debito a la gran despoblación s'han feito pocos estudios.

D'atra man ye l'aragonés tensino que ye o subdialecto que se charra en a val de Tena. Cal destacar aintro de l'aragonés tensino a variedat de Pandicosa, o panticuto, ya que ye o que millor se conserva en a comarca y un d'os dialectos de mayor vitalidat.

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

Aranyons.

A gastronomía en l'Alto Galligo como en atras vals pirenencas ye sencilla, pero de gran calidat, sobretot debito a las sobrebuenas materias primas que ne b'ha.

Son tipicas d'a comarca a bodela de Tena y a olla tensina. Tamién se fan pastels de setas, espargos montanyeses, codornices rebutitas de Cartirana, quesos de Sandiniés, boliches de Biescas y ta postre sopetas de presco y vin. A cocina tradicional aragonesa como as migas u o ternasco tamién se i fa.

Son tipicos embutidos como as morciellas, a longaniza u as chiretas. Entre os pescatos destaca a truita y entre a cazata destacan os guisos de chabalín y conello.

Cal destacar entre os lamins que se i fan as tortas, pastillos de nueces u calabaza, crespiellos y natillas. Tamién ye tipico o licor d'aranyons.

Ye tamién tipico lo poncho, vin calient con espezias.[12]

En Biescas se minchan os tripiligates.

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • Colección RutasCAI por Aragón Num. 36 Alto Gállego. Prames. José Luís Acín, Miguel Ángel Acín y Fernando Lampre.
  • Red Natural de Aragón Num. 12 Alto Gállego. Prames. ISBN 978-84-8321-812-9.
  • Caracterización lingüística de la Comarca Alto Gállego. Chabier Lozano Sierra. Yalliq ISBN 84-934262-2-9

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Nombre oficial d'a comarca en aragonés
  2. (an) Galliguera Alta ye o nombre que fa servir o Rolde O Caxico
  3. Evolución d'a población de Samianigo en o sieglo XX
  4. 4,0 4,1 Datos d'o Instituto Aragonés d'Estadistica (IAEST). Cifras totals.
  5. Datos de l'INE, correspondients a l'1 de chinero de 2006. Cifras totals.
  6. En aragonés panticuto, en estandar ye "debantahuesos". Dicionario Aragonés d'Espezies Animals y Bechetals. Rafael Vidaller Tricas. Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  7. En aragonés panticuto, en estandar ye "babieca". Dicionario Aragonés d'Espezies Animals y Bechetals. Rafael Vidaller Tricas. Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  8. En aragonés d'Acumuer, Yosa, Betés, Aso, Pandicosa y Yesero, en estandar ye "perdiz". Dicionario Aragonés d'Espezies Animals y Bechetals. Rafael Vidaller Tricas. Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  9. En aragonés panticuto. Dicionario Aragonés d'Espezies Animals y Bechetals. Rafael Vidaller Tricas. Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  10. (an) Flors d'o Biello Aragón. Consello d'a Fabla Aragonesa
  11. (es) Pretemporada del CAI Aragón en Biescas
  12. (es) "calendario gastronomico" en a pachina web Gastronomía Aragonesa d'o Gubierno d'Aragón.



 
Comarcas d'Aragón
Bandera d'Aragón
Alto Galligo · Andorra-Sierra d'Arcos · Aranda · Baixo Aragón · Baixo Aragón-Casp · Baixo Martín · Campo de Belchit · Campo de Borcha · Campo de Carinyena · Campo de Daroca · Chacetania · Cinca Baixa · Cinca Meya · Cinco Villas · Comarca Central · Comunidat de Calatayú · Comunidat de Teruel · Cuencas Meneras · Gúdar-Chabalambre · Litera · Mayestrato · Matarranya · Monegros · Plana de Uesca · Ribagorza · Ribera Alta d'Ebro · Ribera Baixa d'Ebro · Sierra d'Albarracín · Sobrarbe · Semontano de Balbastro · Tarazona y Moncayo · Xiloca · Val de Xalón