Agüerro

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Las fuellas d'os árbols d'agüerro.

L'agüerro[1] ye una d'as cuatre estacions d'as zonas temperatas, an marca la transición d'o verano t'o hibierno y lo periodo d'as cullitas. En ixas zonas, l'agüerro ye tamién o tiempo en o que los árbols caducifolios pierden las suyas fuellas, os días s'alcuerzan y as nueits s'alargan, la fredor aumenta y, en bels cabos d'o mundo, tamién creix gradualment o numero de precipitacions. As primeras semanas d'ista estación se conoixen tamién como santmigalada u santmiguelada[2].

Astronomicament, emprencipia con o equinoccio d'agüerro (entre lo 20 y lo 21 de marzo en o hemisferio sud y entre lo 22 y lo 23 de setiembre en o hemisferio norte), y remata con o solsticio d'hibierno (a lo redol d'o 21 de chunio en o hemisferio sud y lo 21 d'aviento en o hemisferio norte). Manimenos, a vegatas se considera que abraca los meses enters de marzo, abril y mayo en o hemisferio sud, y los de setiembre, octubre y noviembre en o hemisferio norte.

Denominación[editar | modificar o codigo]

La denominación d'agüerro (con a variant agorrada ta referir-se a la temporada d'agüerro) ye un basquismo relacionato con l'actual vocable basco agor. L'ALEANR documenta a parola agüerro en Hu 200 (Bielsa), Hu 201 (Benás), Hu 202 (Chistén), Hu 204 (en A Espunya pero en coexistencia con "sammigalada"), y en Hu 207 (Campo)[3].

A santmigalada u santmiguelada ye una forma derivata de San Miguel, y se refiere propiament a la fiesta cristiana de Sant Miguel, o día 29 de setiembre, que marca popularment a rancanza d'a estación. Per extensión, s'aplica ta tot lo periodo d'agüerro. En os textos medievals escritos en aragonés bi ha muitas referencias a la fiesta de Sant Miguel y l'ALEANR documenta a parola santmiguelada u santmigalada en buena part d'as localidaz actualment castellanoparlants de Teruel, Zaragoza y Navarra coexistindo con otoño, lo mesmo que en localidaz dica fa poco aragonesoparlants de l'Alto Aragón[3].

Bi ha d'agüerro un periodo d'una semana en o que la temperatura puya dica ta pareixer un día de verano. Ixe curto periodo gosa de conoixer-se como «veranet de Sant Martín».

L'agüerro en a cultura popular[editar | modificar o codigo]

En o hemisferio norte, l'agüerro ye la estación d'as cullitas, sobretot d'os coltivos de verano: panizo, chirasol, etc.; de fruita de tota mena: mazanas, peras, codonyos, etc.; de fruitos secos: castanyas, nueces, avellanas, etc.; y d'uga.

En a literatura y en sentito figurato, l'agüerro representa la viellera u decliu d'a vida de belún u de bella cosa. Un eixemplo en ye a obra El otoño del patriarca (L'agüerro d'o patriarca) d'o escritor colombiano Gabriel García Márquez.

En poesía, tamién ye asociata a ormino con a malinconía, como puet veyer-se en iste fragmento d'un conoixito poema d'o poeta alemán Rainer Maria Rilke, Herbsttag (Día d'agüerro):

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

En aragonés:

Qui agora casa no tien, altra no en ferá ya.
Qui agora solenco ye, asinas ha de seguir;
ha a despertar, leyer, luengas cartas escribir,
y per los paseyos, sin calma, t'allá y t'acá
dondeyar mientres veye las fuellas batir.

Un poemario en aragonés de Francho Nagore, publicato en 1976, ye titulau Cutiano Agüerro.

L'agüerro ye tamién asociato con as celebracions de Toz Santos u, mas que mas en os Estaus Unius, d'o Halloween.

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Silbia Garcés Lardiés,Francho Rodés Orquín:Un borguil de parolas.Bocabulario dialeutal escolar, Gubierno d'Aragón, 2006, ISBN 84-689-7358-0, p.10
  2. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  3. 3,0 3,1 (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo XI, Lamina 1287, Mapa nº 1287.