Transhumancia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A transhumancia ye una modalidat de ganadería en a que o bestiar y o pastor son en un puesto en hibierno y en un atro diferent en verano, pasando por un sistema de camins oficials, repentido-se este ciclo totas las anyatas.

Este termin s'aplica a l'apicultura si cambian las arnas d'un puesto a atro.

A transhumancia ye tipica d'as cordeleras que bi ha en a zona mediterrania y arredol d'ella: Atlas, cordelera Cantabrica, sistema Iberico, Pireneus, Alpes, Balcans, Carpatos, Tauro, Zagros, ecetra...

En Guadalaviar (Sierra d'Albarracín) y Oncala (Soria) bi ha museus d'a transhumancia.

Rabanyo de uellas.

Terminolochía d'a transhumancia en Aragón

Cabanyera de la Portella

Os camins transhumants reciben a denominación de cabanyeras por a presencia de "capanas" en as dos versants d'os Pireneus y en cuasi tot Aragón y Navarra. En catalán de Ribagorza se dicen carrerades, en o País Valenciano y lugars de Gúdar-Chabalambre se dicen azagadores.

de necessidat han de passare caminando por los açagaderos del senyor Rey francos a los hombres y ganados caminantes o passantes de las ditas aldeas con franquezas del dito senyor Rey

A nomenclatura oficial en Aragón ye d'orichen castellano y fue imposata en o sieglo XVIII dimpués d'a Guerra de Succesión Espanyola y aplicación d'os Decretos de Nueva Planta: cañadas, cordeles, veredas y coladas. Con tot y con ixo o termin cordel poderba estar d'orichen navarro, y tamién se conoix o termin Canyada/Canyata en os elementos romances de textos medievals d'Aragón en latín y en a toponimia (Canyada Vellida), pero talment no se refiera a camins d'o bestiar local y no especificament transhumant.

En a terminolochía oficial d'orichen castellano una cañada ye de 90 varas castellanas d'amplura (uns 75 m), os cordeles d'uns 38 m, as veredas d'uns 20 m d'amplura, y una colada ye cualsiquier vía con menor amplura.

En a Edat Meya d'a Comunidat de Teruel y comarcas churras i habió una corporación profesional de pastors transhumants dita cerraja, y bi ha bels toponimos con ixa mesma radiz: cerrallosa, cerrajosa, etc... O ligallo de pastors de Teruel yera integrato en a cerraja.

Rotas transhumants

Cabanyeras d'a peninsula iberica.

As Cabanyeras d'o reino d'Aragón yeran 7:

• Cabanyera de Cinco Villas.
• Cabanyera d'Aísa.
• Cabanyera de Vinyamala.
• Cabanyera d'Ordesa.
• Cabanyera ribagorzana.
• Cabanyera de Moncayo.
• Cabanyera d'Albarracín.

En o barranco de Torrijos en Torreciella de Val Madriz pasaba l'hibierno parte d'o bestiar d'a val de Vio.

En la Romana i heba casetas de pastors d'a Tramacastiella de Tena.

Os pastors d'a val de Bielsa y parte d'os pastors d'a val de Chistau baixaban con o bestiar seguindo un camín paralelo a la Cinca, dixando a man ezquierda Cotiella y Penya Montanyesa y pasando por l'Ainsa, Nabal, Balbastro y Monzón, a on que a cabanyera s'uniba a atra cabanyera.

Os pastors d'a val de Benás pasaban primero o coll de las Fadas y dimpués trescruzaban o macizo d'o Turbón por dos rotas alternativas: u por o puerto de la Muria u por o puerto de las Aras.

A rota que pasa por la Muria baixa dimpués por a vall de Bardaixín y s'achuntaba amán de Campo con a rota que feban servir os pastors d'a val de Chistau que no baixaban por a Cinca. Dimpués a cabanyera puya ta Foradada d'o Toscar, pasa por Troncedo y Graus (evitando o Campanué), Alins y plega ta Monzón, a on que s'achunta con a rota que encomenzaba en a val de Bielsa. Esta rota la fan servir os pastors y bestiars de Campo, Belveder, vall de Bardaixín, con 5.000 cabezas y los pastors y bestiars de Murillo de Llena y Secastiella.

A rota que pasa por las Aras pasa dimpués por a Puebla de Roda, lo Villar, Salanova, Chuseu y s'achunta con l'anterior.

Os bestiars d'a val d'Arán pasaban por o puerto de Barradós y por o puerto de Vielha y plegaban enta Vilaller, un poco mes abaixo s'achuntaban con os bestiars de Castanesa. A cabanyera comuna pasaba por Bonansa, travesaba a sierra de Cis, pasaba entre Caxigar y Castigaleu, travesaba a sierra de Mont Gai cerca de Tolva y plegaba enta Estupinyán, a on que se deseparaban en diferents rotas, una d'ellas enta Alfarràs, por a plana d'Urchel, y atras por a Ribera d'a Cinca y de Litera.

Os bestiars d'as vals de Sarasaz y Roncal pasaban l'hibierno en as Bardenas Reyals. A Cañada Real de los Roncaleses encomienza en Roncal, pasa por Burgui, o monesterio de Leire, Xabier, Cáseda, Carcastiello y plega enta a Bardena. A Cañada de los Salacencos encomienza en o Mont Orhi, pasa por Escároz, Ibilzeta, Adoain, Lumbier, Gallipienzo, Uxué, y Moriello Freito unindo-se con a Cañada Real. Os pastors d'a Ribera Navarra fan en verano tamién esta rota puyando ta os monts d'Urbasa y Andía dende Taust, pasando por Falces, Tafalla, Larraga y Cirauqui.

Os bestiars transhumants d'a sierra de Gúdar y Mayestrato pasaban l'hibierno en zonas costeras entre Castellón de la Plana y o delta d'Ebro.

A transhumancia en a sierra d'Albarracín

Ya en a Edat Meya cualques ganaders d'a Tierra d'Albarracín perteneixeban a esta Mesta, como se lei en un texto de 1509 cuan l'alcait de Huélamo (Serranía de Cuenca) imposaba asaduras a lo paso d'o bestiar por as veredas:

por sy an nombre de otros duennos de ganados y hermanos del honrado concejo de la mesta, que biven y moran en Villar del Cobo y an la cibdat de Santa María de Albarracín

En 1417 alcuerdan ninviar un representant d'Albarracín, o procurador, a las reunions d'a Mesta castellana. A zaguers d'o sieglo XVIII, en o reinato de Carlos II a Mesta d'Albarracín acordó de vinclar-se institucionalment con a cuadrilla cuencana d'a Mesta Castellana. As ordinacions de 1740 indican que o suyo bestiar yera en a suya mayor parte transhumant enta o Reino de Valencia, Murcia u la val d'Alcudia (Ciudad Real). Os bestiars transhumants d'a sierra d'Albarracín plegaban (y encara plegran) ta sierra Morena y feban servir o rete de cabanyeras (Cañadas Reales) d'a Mesta castellana.

Impacto medioambiental

Os dreitos que teneban os ganaders con bestiar transhumant causoron un gran impacto ambiental sobre a vechetación y o suelo. L'actividat ganadera d'os pastors transhumants ye responsable d'a gran deforestación d'o sector central d'a val d'Ebro, Monegros incluitos, entre os sieglos XIV y XVI en os que creixió muito o delta d'Ebro.

Se veiga tamién

• Casa de Ganaders de Zaragoza.
• Ligallo.

Referencias

• Datos: Q4657754
• Multimedia: Transhumance / Q4657754