Francia

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Republica Francesa
République Française
Bandera de Francia Escudo de Francia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Liberté, Égalité, Fraternité
(Francés: «Libertat, Igualdat, Fraternidat»)
Himno nacional: La Marseillaise
Situación de Francia
Situación de Francia
Capital
 • Población
 • Coordenatas
París
2.148.000(2020)
52°31′ N 13°24′ E

Mayor ciudat París
Idiomas oficials Francés1
Forma de gubierno Republica semipresidencialista
Emmanuel Macron
Gabriel Attal[1]
Fiesta nacional 14 de chulio
Presa d'a Bastilla
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 47º
674.843 2 km²
0,26% 3
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 22º
67.407.200 (2021)2
110 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2019)
 • PIB per capita
Posición 7º
2.234.608.690.000 EUR€
34.432,63
Moneda Euro (€ EUR)4
Chentilicio Francés/a[2]
Zona horaria
 • en Verano
CET (UTC+1)5
CET (UTC+2)5
Dominio d'Internet .fr
Codigo telefonico +33
Prefixo radiofonico FAA-FZZ, HWA-HYZ, THA-THZ, TKA-TKZ, TMA-TMZ, TOA-TQZ, TVA-TXZ
Codigo ISO 250 / FRA / FR
Miembro de: UE, ONU, OTAN
1 Se charran cuantas luengas rechionals.
2 Territorio total d'a Republica Francesa, incluyindo-ie los departamentos y territorios d'ultramar, pero excluyindo lo territorio francés de Tierra Adelia en l'Antarctida a on a sobiranía ye en suspenso debito a lo Tractau Antarctico de 1959.
3 Datos d'o Rechistro Catastral francés, que excluye ibóns, basals y cheleras mayors a 1 km² asinas como los estuarios d'os ríos.
4 Toda la Republica Francesa menos os territorios d'ultramar en l'Oceano Pacifico, a on s'emplega o franco CFP
5Francia metropolitana (Europa).

Francia u Franza (en francés France [fʁɑ̃s]), oficialment a Republica Francesa (en francés République française, [ʁepyblik fʁɑ̃sɛz]) ye un estau constituito por una metropoli y por territorios d'Ultramar. Francia ye o estau mas gran d'a Unión Europea; ye situato en a Europa occidental y muga a l'ueste con l'Oceano Atlantico; a lo norte con a canal d'a Manga, o paso de Calais –que a desepara d'o Reino Uniu– y a mar d'o Norte; a l'este con Belchica, Luxemburgo, Alemanya, Suiza y Italia; y a lo sud con Andorra, Espanya, Mónegue y a mar Mediterrania. A Francia metropolitana ye formata, amás, por a isla de Corcega, en a Mediterrania, situata a lo norte d'a isla italiana de Cerdenya. Tamién incluye islas y territorios d'ultramar, repartitos arredol d'o mundo.

A suya población ye de 64.898.000 d'habitants, en una superficie de 674.843 km² y una densidat de población de 110 hab/km². Politicament, o país ye una republica presidencialista con capital en a ciudat de París. L'actual president ye Emmanuel Macron y o primer ministro ye Jean Castex. O país celebra a suya Fiesta nacional o día 14 de chulio, aniversario d'a presa d'a Bastilla en 1789, mientres a Revolución francesa.

Francia, entre toz os estaus europeus, ye o mas antigo en a suya constitución como tal, orichinalment un dominio reyal centrato en a Isla de Francia, y París en yera a capital. Actualment, Francia ye miembro d'o Consello d'Europa; ye un d'os países fundadors d'a Unión Europea, d'a eurozona y d'o espacio Schengen. Ye un d'os cinco miembros permanents d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas. Fa parti tamién d'a Unión Latina, d'a Organización ta la Cooperación y o Desembolique Economico (OCDE), d'a Francofonía y d'o Grupo d'os ueito (G8). Militarment, Francia ye miembro d'a Organización d'o Tractau de l'Atlantico Norte (OTAN) -se'n heba retirato en 1966 y tornó parcialment en 2002. A suya moneda ye o euro, que substituyó a l'antigo franco francés.

L'idioma francés ye o solo idioma oficial d'o país, encara que se i charran luengas propias en muitas rechions. Asinas, en l'antiga Occitania, que hue fa parte en a suya mayor parte de Francia, se i charra l'idioma occitán, y tamién se i charran o basco (en Iparralde, o País Basco francés), o bretón (en Bretanya), l'alemán (en Alsacia), l'idioma francoprovenzal (en Arpitania), o catalán (Pireneus Orientals) y l'idioma corso (en Corcega), amás d'una minoría de luenga italiana en Niza.

Etimolochía

A palabra Francia tiene o suyo orichen en o latín, estando Francia en ixa luenga a palabra que s'emplegaba ta nombrar o territorio ocupato por una d'as tribus chermanicas, os francos, que ocuporon a marguin oriental d'o río Rin mientres l'Imperio Romano, servindo a sobén como mercenarios con l'Exercito romano antis de trescruzar o río y asentar-se en a suya marguin occidental como uno d'os pueblos federatos de l'Imperio. Os francos yeran en realidat una confederación de pueblos diferents, unitos contra os suyos enemigos comuns, os alamans, y bi ha cuantas teorías sobre l'orichen d'o suyo nombre.

Ta beluns, o suyo nombre deriva d'a palabra d'o protochermanico frankon, que significa lanza u chabalina. Ta d'atros, o suyo orichen ye frank como libre, con o mesmo sentito que tién hue a palabra franco en aragonés, en estar os francos uno d'os pueblos libres federatos con os romanos. Ye verdat que os francos teneban contactos con os romanos ya en os sieglos III-IV, encara que cal decir que ixos contactos estioron a sobén nomás as primeras invasions chermanicas. Antiparte, ye fácil que o sentito de franco como libre tenga o suyo orichen en a Edat Meya, en estar os francos medievals (habitants d'o Reino Franco, o primer nombre de l'actual Francia, encluyindo os occitans) a mayor parte d'os nuevos habitadors en as repoblacions de territorios conquiestos en o proceso d'a Reconquiesta, habitadors que teneban as suyas franquicias y libertaz.

Mientres a dinastía carolinchia, en os sieglos VIII-XI, o territorio ocupato por os francos yera clamato Franchonolant (Frenkenland), mientres que o territorio habitato por os galorromanos yera clamato Uualholant (Welschland, con a mesma radiz que Galas en as luengas chermanicas).

Dende 1204, apareixe o nombre de Francia ta referir-se a l'actual Francia, designando o territorio sobre o cual exerciba a suya sobiranía o rei de Francia.

Organización politico-administrativa

Ta más detalles, veyer l'articlo Organización politico-administrativa de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As principals divisions administrativas francesas son as rechions, un total de 26 (d'as cuals 22 son metropolitanas que pertocan a la Francia continental). O siguient tipo de división administrativa ye o departamento, un total de 100 (d'os cuals 4 son d'ultramar). A siguient división administrativa ye o districto (u arrondissement en francés), bi'n ha 342. Os districtos se subdividen en 4.035 cantons por motivos administrativos y electorals. A la fin, tamién os districtos se dividen en 36.682 municipios u comunas.

As rechions, os departamentos y os municipios son conoixitos como "colectividaz territorials" (collectivités territoriales), lo que quiere decir que os residents pueden esleyir os miembros d'una asamblea local y un chefe executivo, mientres que os districtos y os cantons son nomás divisions administratibas y/u electorals sin d'autonomía. Dica l'anyo 1940 os districtos tamién yeran colectividaz territorials con una asamblea local (o consello de districto), pero fuoron eliminatas mientres o rechimen de Vichèi, y abolitas en a Cuatrena Republica en 1946.

Tres comunas u municipios importants –París, León del Roine y Marsiella– se dividen en arrondissements u districtos municipals ta la suya administración territorial, que amás tienen bel grau d'autonomía financiera y administrativa. O departamento de París nomás ye formato por una sola comuna u municipio, y as cinco rechions d'ultramar –Guadalupe, Martinica, Guayana Francesa, Mayotte y a Isla d'a Reunión– son constituitas nomás por un departamento. A rechión de Corcega, que ye formata por dos departamentos, tien un estatuto especial de colectividat territorial una mica diferent d'as atras rechions metropolitanas (en ye considerata una, encara que no ye una rechión continental). Totas as rechions, continentals u d'ultramar, son partis integrants d'a Unión Europea.

Dende a promulgación d'as leis Defferre de 1982 y 1983, y as leis Raffarin de 2003 y 2004, Francia s'ha constituito como un estau descentralizato. A reforma constitucional de febrero de 2003 diz que a organización d'a Republica ye descentralizata.

Mayors ciudaz de Francia
Ciudaz de mas de 200.000 (2012) Mayors arias metropolitanas (2012)
París, 2.240.000 París, 12.340.000
Marsiella, 850.000 León del Roine, 2.215.000
León del Roine, 500.000 Marsella, 1.730.000
Tolosa, 450.000 Tolosa, 1.275.000
Niza, 345.000 Lille, 1.160.000
Naoned, 290.000 Bordeus, 1.150.000
Estrasburgo, 275.000 Niza, 1.000.000
Montpeller, 270.000 Naoned, 900.000
Bordeus, 240.000 Estrasburgo, 770.000
Lille, 230.000 Roazhon, 690.000
Roazhon, 210.000 Grenoble, 680.000

Se veiga tamién

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Francia poseye una ampla variedat de paisaches dende as planas costeras en o norte y l'ueste d'o país, a las cadenas montanyosas en o sud (os Pireneus) y o sudeste (os Alpes), d'os cuals istos zaguers contienen a lo punto mas alto de tota Europa, o Mont Blanc a 4.808 metros d'altaria.

Francia vista dende un satelite.

Mientres que o territorio principal de Francia (a metropoli) se troba en Europa occidental, o estau francés tamién lo constituyen territorios de:

Hidrografía

Os ríos mas importans de Francia son, en a versant atlantica: Garona, Loira y Sena. En a versant mediterrania o Roine, con o suyo afluent o Saona. Tamién tien parti d'as compleganzas d'os ríos Rin, Mosela y Escalda.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Franciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Francia ye un estau que con muitos cambios politicos ha tenito una continuidat dende l'Alta Edat Meya influindo muito en a evolución economica, tecnolochica y cultural d'Europa Occidental.

O dominio franco

Batalla de Tours
Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Carolinchioveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'anyo 486 Clodoveu I, o rei Franco de Tournai, venció a lo romano Siagrio en Soissons y estendilló o suyo reino dica o río Loira. En l'anyo 496 venció a los alamans en Tolbiac, se convirtió a lo catolicismo y prenió baptismo chunto con muitos guerrers en Rems de mans de Sant Remichio. Por ixo dimpués os reis de Francia serán coronaus en Rems. Clodoveu atacó a Alarico II rei d'os visigodos en l'anyo 507 y lo venció en a batalla de Vouillé, cerca de Piteus. Clodoveu morió en l'anyo 511 y o suyo reino fue dividiu entre os suyos cuatre fillos. Clotario lo reunificó, pero a la suya muerte en l'anyo 561 tornó a ser dividiu en cuatre partidas, que se convertioron en rechions diferenciadas por a suya composición etnica, gubierno y historia: Austrasia, Neustria, Borgonya y Aquitania, a zaguera controlada por o patriciau galo-romano local y a menos chermanizada, de traza que baixo os merovinchios o territorio d'os francos se divide en tres reinos: Neustria, Austrasia y Borgonya.

A historia d'os francos en os sieglos VI y VII ye marcada por a rivalidat entre Neustria y Austrasia, y os mayordombres de palacio van prenendo o poder, de traza que a rivalidat entre mayordombres (que representan l'aristocracia terratenient y militar) marca a politica mes que a rivalidat entre reis. Baixo o reinau de Dagoberto (629-639) Neustria ye o reino franco mes important. En o sieglo VIII predomina Austrasia, dirichida por os mayordombres de palacio Pepín de Heristal, Carlos Martel y Pepín lo Petit, que deposa a lo zaguer rei merovinchio y funda a dinastía Carolinchia. Carlos Magno ye nombrau emperador en l'anyo 800. Con Carlos Magno l'Imperio Carolinchio plega a la suya maxima extensión. En l'anyo 843 por o tractau de Verdún l'imperio queda dividiu, y se creya o Reino de Francia Occidental con centro politico en Neustria, y que tendrá una existencia independient d'o resto de l'Imperio.

A coronación de Carlos Magno.

Dende o sieglo IX os contes se converten en cargos hereditarios y se converten tamién en principes territorials, o mesmo esdevién con os duques. A fins d'o sieglo IX desapareix o bilingüismo romanz-francico, y os francos s'integran culturalment a los galo-romanos.

En Francia Occidental os reis son esleitos por os grans y no son necesariament d'a dinastía carolinchia. A familia d'os robertins s'imposa china chana, y dende Hugo Capeto, rei en l'anyo 987, os robertins conservarán a corona a títol hereditario con o nombre de dinatía Capeta u d'os Capetos. D'esta traza o reino de Francia Occidental se converte en o Reino de Francia. O cambio de dinastía lo contan asinas en o "Liber Regum":

Murie est rei Lodois, e non lexo fillo nenguno. Los franceses leuantaron rei ad Ugon el duc, qui fo fillo de Ugon el grant duc. Qui sestallo la generación de Charles. [E]st rei Ugon que leuantoron ouo fillo al rei Roberth.

O reino de Francia

O reino de Francia teneba a lo rei en o cabalto d'a hierarquía feudal, y tien o refirme d'a ilesia como rei coronau por ella. En a practica no tien autoridat reyal que en as propias posesions, que en o sieglo XI yeran París, Orliens y as suyas comarcas. As posesions d'o rei yeran o dominio reyal. En o resto d'o territorio os duques y contes teneban independencia de feito.

A lo principio os condaus correspondeban en cheneral a diocesi, pero as mugan van evolucionando por matrimonios, herencios, compras y guerras locals. O rei tamién va estendillando china chana o dominio reyal.

Os contes de Piteus prenen o títol de duques d'Aquitania a zaguers d'o sieglo X y sozmeten o Ducau de Gascunya a mitat d'o sieglo XI.

En o sieglo XI bi ha dos luengas propias d'as elites d'o reino de Francia y que tamién son literarias: o normando d'os duques de Normandía y reis de Francia y l'occitán en o sud.

As mugas

A muga oriental fue creyada por o tractau de Verdún, manimenos o Sacro Imperio Romano Chermanico tiene cada vegada menos control en o Reino de Borgonya, y en l'anyo 1167 o conte de Forez, que yera en guerra contra os lioneses, cambia o suyo churamiento de fidelidat dende o Emperador chermanico a lo rei Capeto, encomenzando un proceso d'expansión d'o reino de Francia en territorio d'o Sacro Imperio Romano Chermanico.

O sieglo XII

O dominio reyal forma un conchunto contino dende Selis dica Burch. O condau de Flandres tien ciudaz ricas por a industria textil (Gant, Bruxas y Ypres) y tien mes vinclos con Anglaterra (que li vende a lana), y con territorios a l'este d'o río Escalda.

O condau de Campanya se converte en o sieglo XII en o principal dominio d'a casa de Blois (o condau de Blois sigue en mans d'a branca menor). As ferias de Campanya (Lagny, Provins, Troyes, Bar-sur-Aube) serán importants fuents d'ingresos d'os contes.

Dende principios d'o sieglo XI miembros d'a dinastía d'os Capetos son duques de Borgonya.

En l'anyo 1066 Guillén de Normandía conquere o reino d'Anglaterra. O Ducau de Normandía pasa en l'anyo 1144 a lo conte d'Anchú, Godofred de Plantagenet. Os duques d'Anchú tamién dominan en Maine y Turena dende a primera metat d'o sieglo XI.

O condau de Bretanya pasa a estar baixo sobiranía d'o Ducau de Normandía en 1113. O Ducau d'Aquitania tien dos capitals: Piteus y Burdeus.

En o sud os contes de Tolosa tienen a sobiranía dende Quercy, Rouerne, Gothia y a cuenca meya d'o río Roine, (Marquesau de Provenza). Os contes de Barcelona tienen o condau de Provenza y tienen influencia sobre os vasallos d'o conte de Tolosa.

En o "Liber Regum" comentan bella cosa d'a chenealochía d'os reis d'ixas envueltas.

[E]l rei Henrrich ouo fillo al rei Philip. [E]l rei Philip ouo fillo a Lodois. [E]st rei Lodois ouo V fillos de la filla de sire Albert, que aduxo doltras los monç. [E]l uno ouo nomne Philip. [E]l otro ouo nomne Lodois. [E]l tercero, Henrrich. [E]l cuarto, Roberth. [E]l quinto, Philip otrosi. [P]hilip el maior, qui era ia rei coronado, morie por occasion en [Fol. 36 v.] uida de so padre. Regno Lodois, so ermano; coronólo l apostoli Innocencio en la cibdad de Rems. [E]st rei Lodois ouo fillo al rei Philip, qui agora es rei de França.

Capetos contra Plantachenez

Henrique de Plantachenet, conte d'Anchú y duque de Normandía se casa en 1152 con Alionor d'Aquitania, heredera d'o Ducau d'Aquitania. Dos anyadas dimpués ye coronau rei d'Anglaterra con o nombre d'Henrique II d'Anglaterra, y ye bisnieto por parte de mai de Guillén o conqueridor. Henrique se troba gobernando en cinco estaus: Anglaterra, Normandía, Anchú, Aquitania y Bretanya.

Pa os Plantachenet Anglaterra yera un dominio periferico. Os Plantachenet yeran de luenga y cultura normanda (u francesa), tienen muito vinclo con Anchú y s'oposan a lo rei de Francia como grans sinyors feudals. Bi ha una guerra intermitent en as marguins de Isla de Francia, Normandía, Turena, Poitou y Lemosín. Dimpués de prener posesión d'Auvernia a fins d'o sieglo XII, Felipe-Augusto de Francia fa confiscar en 1202 totas as tierras francesas de Chuan d'Anglaterra. En os anyos vinients Normandía, Anchú y Turena son adhibidas a lo Domino Reyal. Felipe-Augusto posa como gobernador de Bretanya a un primo suyo y lo rei d'Anglaterra no conserva en Francia que Gascunya y o centro d'Aquitania, (rechión de Bordeus).

Flandres entre os sieglos XII y XIII

Por matrimonios y herencios o dominio reyal s'estendilla dica a Picardía. A fins d'o sieglo XII Felipe-Augusto de Francia adhibe Artois (metat sudoccidental d'o condau de Flandres) a los suyos territorios, y cuan prebaba d'imposar a suya autoridat mes a lo norte as ciudaz flamencas fan liga con o rei d'Anglaterra, y os Ducaus y condaus vecins (Brabant, Holanda, Limburgo y Lorena) fan una coalición chunto con l'emperador chermanico Otón IV. Manimenos en 1214 Frederico-Augusto de Francia desfa la coalición en a batalla de Bouvines y Flandres y pasa a estar en a subchección suya por un cuasi un sieglo.

Cruzada contra os albichenses

En o sieglo XIII bi ha muitos albichenses cerrinos en Tolosa, Albi, Agen, Pamiers, Carcasona, Besers y las suyas redoladas. En 1207 o Papa excomulga a lo conte de Tolosa Remón VI de Tolosa sospeitoso de simpatizar con os cataros, y a l'anyo vinient fa clamar a la cruzada contra ellos. Felipe-Augusto de Francia no se i suma, pero si que lo fan muitos normandos y franceses d'o norte. En 1209 Besers ye saqueyau y fan una mortalera con a suya población. Simón de Montfort s'estableix como mayestre y acosa a los cataros con a pretensión de recibir o condau de Tolosa. En 1211 consigue atra excomunión de Remón VI. A población occitana tien una reacción fura contra a población d'o norte de Francia. Pero II d'Aragón defiende a lo conte de Tolosa, pero en 1213 Pero II y o conte son vencius en a batalla de Muriel. Simón de Montfort ye asesinau en 1218 y o rei de Francia Loís VIII de Francia ye qui aproveita a ocasión: en 1226 invade a rechión y tres anyadas dimpués o conte de Tolosa acepta casar a la suya filla con o chermano de Loís IX de Francia, Alifonso de Piteus. En 1271 o Lenguadoc s'adhibe en o dominio reyal de pa cutio.

O reino de Francia en tiempos de Loís IX y Felipe o Fermoso

Felipe o Fermoso prebaba de reforzar o poder d'o reino a l'igual que o suyo predecesor Loís IX de Francia. O condau de Campanya y Bria ye adhibito a lo dominio reyal en 1328. O reino s'estendilla a costa d'o Sacro Imperio Romano Chermanico en a redolada de León d'el Roine entre 1288 y 1312, en 1301 Barrois Mouvent, en 1305 Vivarais, y en 1316 Valentinois.

En l'interior d'o Reino de Francia bi ha cuatre grans estaus vasallos: Borgonya, Bretanya, Flandres y Guyena (o nombre d'Aquitania en francés, oficial dende o sieglo XIII). Borgonya y Bretanya son en mans d'os capetos locals.

A cuestión d'Aquitania ye enreligada porque en parte ye en poder d'os reis d'Anglaterra. En 1259 Loís IX firma un tractau con Henrique II d'Anglaterra en o que mugan o Ducau de Guyena en pagas por o vasallache de Loís.

Dende fins d'o sieglo XII os flamencos se troban en rebelión de contino, y vencerán a la caballería francesa en 1320 en Courtrai.

Influencia francesa en tiempos de Loís IX

Encara que i haiga problemas pa mantener o control d'o reino de Francia, os capetos tienen influencia fuera d'as suyas mugas. En 1246 Carlos I d'Anchú se converte en conte de Provenza por matrimonio, en vente anyadas mes tarde conquere o reino de Sicilia. Dende 1295 un capeto se converte en o conte de Borgonya.

As coronas de Francia y Navarra se troban en unión personal entre 1285 y 1328.

O Delfinau, que fue fundado por os contes d'Albón en o sieglo XI, se posa baixo a protección d'o rei de Francia. O delfín Humberto li vende a lo rei as suyas posesions en 1349.

Os papas adquirioron o condau de Venaissin en 1274 y comproron Avinyón a lo conte de Provenza en 1347. Os papas residen en Avinyón dende 1309 dica 1377.

A guerra d'as Cient Anyadas y o reinau de Loís XI

Batalla de Crécy (1346).
Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'as Cient Anyadasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A muerte de Carlos IV de Francia en 1328 sin hereus barons fa acabar con él a linia dreita d'a dinastía d'os Capetos. A lei salica fa que i haiga un problema succesorio en Francia pero no en Navarra, on hereda a suya sobrina Chuana II.

Os reis d'Anglaterra reivindicaban a corona de Francia. O exercito anglés iba ganando a guerra a lo principio gracias a los arquers, que permitioron exitos en as batallas de Crécy (1346) y Azincourt (1415). Os angleses no pueden controlar por muito tiempo os territorios conquiestos por no tener refirme local, (a diferencia d'os Plantachenet d'o sieglo XII yeran vistos como forans). A sola rechión de Francia on bi ha un refirme cutiano a los angleses ye en Guyena.

Os franceses yeran desorientaus y en estau de guerra civil (armanyacs contra borgonyons), pero a hostilidat contra os angleses iba augmentando y Chuana d'Arco se en aproveita.

A primera fase d'a guerra

Henrique II d'Anglaterra.

Os capetos dreitos s'estinguen en 1328, y se planteya un problema de sucesión. Os grans de Francia adrezan mes a suya atención por Felipe de Valois por estar francés que por atros candidatos posibles como Eduardo III d'Anglaterra, nieto de Felipe o Fermoso.

Eduardo pareix aceptar-lo pero dimpués reivindica a corona y ataca. Os suyos exitos militars son importants: Destrucción d'a flota francesa en a batalla de L'Écluse, en Flandres en 1340, a victoria en a batalla de Crécy en 1346 y de Piteus en 1356, on o rei de Francia Chuan o Bueno ye feito presionero. En 1360 por o tractau de Brétigny una Guyena asaber-lo d'examplada (muito mes gran que a comarca de Bordeus, plegando dica Piteus y Cevennes), ye atribuita a lo rei d'Anlaterra en pagas por renunciar a la corona francesa. Manimenos Carlos V de Francia tien de conestable a lo bretón Bertrand Du Guesclin y pronto reconquere os territorios perdius. Enta 1375 os angleses no dominan que Calais, Ponthieu y as rechions de Bordeus y Bayona.

A segunda fase d'a guerra

Chuana d'Arco (ólio d'Eugéne Thirion).

S'estableix un equilibrio fráchil. A prencipios d'o sieglo XV bi ha dos clans franceses opuestos. Os armanyacs que son fuertes en o centro y sud y os borgonyons. Chuan o Bueno cede a un fillo suyo dito Felipe l'Atreviu o Ducau de Borgonya, que fa una politica prou independient y convence a Carlos VI l'Ababol desherede a lo delfín Carlos en proveito d'Henrique V d'Anglaterra. Henrique V, qui en 1415 ya heba venciu a la caballería francesa, tien una enchaquia pa reviscolar a guerra.

En 1429 Chuana d'Arco libera Orliens, que yera asitiada por os angleses y fa coronar a Carlos VII de Francia en Rems, y dende ixe inte os angleses reblan y retaculan, en 1453 no conservan que Calais y a guerra remata.

Os duques de Borgonya han aproveitau pa asegurar-se a suya posición en una ampla zona entre o Sacro Imperio y o reino de Francia, y poseyen o Ducau de Borgonya, Flandres, Artois, Picardía. O Ducau de Nevers ye en mans d'una branca menor d'a familia y o Ducau de Bretanya gana independencia. En o tot o sieglo XIV o Biarn se libera d'a sobiranía anglesa y francesa.

O reinau de Loís XI

En o reinau de Loís XI de Francia se produce una luita contra Carlos o Temerario, duque de Borgonya. A la muerte de Carlos o Temerario o rei s'anexiona a lo dominio reyal o Ducau de Borgonya, Artois y Picardía. Manimenos a sucesión d'a casa de Borgonya pasa a los Habsburgo por o matrimonio d'a filla de Carlos o temerario con Maximilián d'Austria en 1477. O Ducau de Nevers se converte en un feudo fiel a lo rei. Flandres encara s'escapa de l'autoridat d'o rei.

Loís XI consiguió que o rei d'Aragón li entregase en prenda o Rosellón y Cerdanya en pagas por l'aduya cuentra una revuelta en Catalunya.

Loís XI presionó sobre a casa d'Anchú pa que adhibisen o suyo herencio territorial (Anchú y Maine) a lo dominio reyal. Tamién consigue que o rei Renato de Napols y conte de Provenza legue indreitament o suyo condau de Provenza a lo rei de Francia dimpués que Alfonso V lo Magnanimo lo destrone, de traza que en 1481 se proclama a unión d'o condau de Provenza a Francia.

L'antigo rechimen en Francia

En l'interior de Francia contina a consolidación d'o dominio reyal por meyo d'a incorporación d'infantaus y atros feudos, terminando principalment entre o sieglo XVI y XVII.

A oposición a los Habsburgo dominó a politica exterior de Francia dica mitat d'o sieglo XVIII, y ye un herencio d'a Edat Meya: os Habsburgo yeran herederos d'a casa de Borgonya y tamién d'a casa de Trastamara y doncas d'a casa d'Aragón, que yera oposada a los Anchú en o reino de Nápols y o reino de Sicilia.

O problema d'as mugas

Carlos VIII de Francia quiere fer valer os suyos dreitos por o reino de Nápols, procedents d'a casa d'Anchú. Pa tener as mans libres torna Artois y Franco Condau a los Habsburgo en 1493 y Rosellón y Cerdanya a la Corona d'Aragón. Carlos VIII fracasa en Italia, a l'igual que Loís XII. Manimenos Francisco I de Francia vence en a batalla de Marignano en 1515, pa dimpués enfrentar-se a Carlos V. En 1529 por o tractau de Cambrai Flandres y Artois s'unen a l'Imperio y ye o unico caso d'expansión de l'imperio a l'ueste d'a linia fixada en l'anyo 843 por o Tractau de Verdún. Manimenos a guerra esclata de nuevo y en 1555-1556 Carlos V lega os Países Baixos y o Franco Condau a Felipe II.

Cuan os Habsburgo teneban as arcas vuidas firman en 1559 o tractau de Cateau-Cambrésis y Francia conserva os Tres Bispaus (ocupaus en 1552), Calais (conquiesto a los angleses en 1558) pero pierde Italia, on no conserva que o Marquesau de Saluzzo, que estió vasallo d'o delfinau.

En 1601 Henrique IV reconoix as pretensions d'o duque de Saboya sobre Saluzzo y en pagas, en obtién Bresse, Bugey y Gex.

O Ducau de Bretanya

En a decada de 1480 o duque de Bretanya preba de casar a la suya filla y heredera, Ana, con Maximilián d'Austria, viduo de María de Borgonya en 1482. Esto fa que os franceses interviengan. A la fin Ana se casa con o rei de Francia Carlos VIII en 1491, y dimpués con o suyo sucesor Loís XII de Francia. Manimenos o Ducau no ye unito a la corona. Amés Loís XII casa a la suya filla Claudia de Francia con Francisco d'Engolesme, o futuro Francisco I de Francia. Baixo o suyo reinau, en 1532 os estaus de Bretanya, aplegaus en Vannes, demandan a unión perpetua y en pagas se reconoixen os dreitos y privilechios d'o Ducau.

Atros feudos y infantaus

Loís XII y Francisco I aportan a la corona os infantaus que controlaban (Ducau d'Orliens, condaus de Blois y Valois y Engolesme). A etapa vinient afecta a lo dominio d'o duque de Borbón (con títol de conestable). Formau por feus y infantaus o territorio d'o conestable prene una gran extensión en o sieglo XV con o Bourbonais, Mancha, Auvernia, Forez, Beajoulais, etc.. En 1521 Francisco I reclama a restitución d'os infantaus. Como o conestable ye refuchiau cerca de Carlos V o conchunto d'o suyo dominio, recuperau u confiscau, pasa a mans d'a corona en as anyadas vinients.

Cuan Henrique IV de Francia puya plega a la cadiera reyal accede tamién por herencio a un amplo dominio. As posesions en l'interior d'o reino s'unen a la corona en 1607. Biarn y a Baixa Navarra, que yeran estaus sobirans d'Henrique IV s'anexionan en 1620, y ya no quedarán que poquez feudos.

A monarquía absoluta

Henrique IV ye asesinau en 1610 y esto enfebleix a monarquía. Ye o cardenal Richelieu, ministro de Loís XIII dende 1624 dica 1642, qui restableix y refuerza l'autoridat d'o Estau.

Dende 1643 o cardenal Mazzarino contina esta politica, a pesar d'a resistencia d'os notables y os grans d'o reino (a Fronda). En 1661 o cardenal muere y Loís XIV decide exercer solo o poder, seguindo a mesma dirección.

Espansión en o sieglo XVII

A expansión territorial, ligada a la luita contra os Habsburgo d'Espanya y Austria, ye por razons estratechicas: ocupar posicions que permitan intervenir en Alemanya u Italia y impedir que os Habsburgo ocupen posicions que lis permitan d'intervenir en Francia. En 1648 os tractaus de Westfalia posan fin a la guerra d'as trenta anyadas. Francia obtién a reconoixencia d'a suya sobiranía en tres bispaus ocupaus dende 1552 y bel territorio d'Alsacia. D'esta traza tien ya cabos de puent en l'Imperio. O tractau d'os Pireneus de 1659 posa fin a la guerra contra Espanya, que li cede Rosellón, a Cerdanya norte, Artois (de fueras de Saint-Omer), y parte d'o Flandres maritimo, Hainaut y Luxemburgo.

As guerras contra os Habsburgo, Países Baixos y o reino d'Anglaterra ocupan unas 30 anyadas o reinau de Loís IX (1661-1715). O resultau ye l'anexión de part d'os Países Baixos enantes espanyols, d'o Franco Condau (1678) y d'o resto d'Alsacia, con Estrasburgo.

Expansión en o sieglo XVIII

Francia, 1703

O expansionismo s'enfebleix. Os Borbons gobiernan en Espanya y os Países Baixos pasan a Austria, con o que cambia o contexto diplomatico. Francia plega a fer liga con Austria contra Prusia y Anglaterra en 1756. A expansión se fa mes amoniquet, y Estanislau Leszczynski, antigo rei de Polonia, se converte en duque de Lorena vitalicio en cuentas de Francisco, o mariu de María Tresa d'Austria, que recibe o Gran Ducau de Toscana en compensación. Cuan muere Estanislau o Ducau de Lorena s'adhibe a lo reino, y en 1768 a Republica de Chenova cede Corcega a Francia.

En 1789 o territorio francés ye como l'actual, pero sin Saboya, Niza, Avinyón y o condau Venaissin, prencipau de Montbéliard y ciudat de Mülhausen.

En o sieglo XVIII Francia conoix una centralización administrativa, bi ha fidelidat a la monarquía y a luenga francesa se cheneraliza en as elites socials.

As divisions administrativas son "gubiernos", territorios baixo o control d'un gran sinyor que tien una función militar u de mantenimiento de l'orden, y generalités, baixo un intendent con una función de chestionar a fiscalidat, as obras publicas y a policía en nombre d'o rei. Os gubiernos augmentan os suyos poders en as guerras de relichión u d'a Fronda y a monarquía despulla d'o suyo poder a los sinyors.

Os Parlamentos y Corz sobiranas son instancias chudicials que executan una función politica important a la fin de l'antigo rechimen. Bi ha distinción entre "países d'estaus" en os que una asamblea vota y distribuye os impuestos y "países d'eleccions" en os que os achents d'o rei actuan dreitament.

A Revolución

A Libertat guiando a o pueblo, obra d'Eugène Delacroix.
Ta más detalles, veyer l'articlo Revolución Francesaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A Revolución Francesa esclata en 1789 y fa que caiga a monarquía 3 anyadas mes tarde. Os privilechios son abolius a nueit d'o 4 d'agosto. O 26 d'agosto son declaraus os dreitos de l'hombre y d'o ciudadán. A sobiranía d'a nación substituye a la sobiranía d'o rei. A centralización de l'antigo rechimen arredol d'a figura d'a monarquía en a capital contina en a Revolución francesa con o rechimen chacobita. Contina a expansión territorial pero ya no será tan decisiva como en a Edat Meya y en l'Antigo rechimen. Bi ha un cambio administrativo y en 1789 l'Asamblea Constituyent fa una división de Francia en departamentos, que entrará en vigor en febrero de 1790. A mida d'os departamentos se fa d'una traza que permita a los habitants plegar a la capital en un día. A población local eslei a los miembros d'as asambleas departamentals, que pueden d'esta traza canalizar as reivindicacions locals. Os departamentos esminglanan as provincias historicas prou grans pero resucitan bella entidat antiga: Périgord, (Dordonya) Quercy (Lot) y Rouerge (Aveyron). En 1800 Napoleón Bonaparte posa a un prefecto en cadagún d'os departamentos. Os prefectos yeran mes poderosos que os intendents d'enantes de 1789.

Napoleón Bonaparte, primer cónsul.

Dimpués d'a revolución en Francia se reivindicaban unas mugas “naturals” pa chustificar una expansión territorial: os monts Pireneus a o sud, os Alpes y o Rin a l'este. Se concibe a luenga francesa como ferramienta pa unificar a nación francesa (en cuenta d'un criterio de pertenencia a la nación u de definición d'a nación francesa). Se concibe que as atras luengas son elementos de l'antigo rechimen u vehiclos d'o separatismo.

Avinyón y o Condau Venaissin son anexionaus en 1791. En 1792 ye anexionada Saboya, en 1793 o prencipau de Mónegue, o condau de Niza, o bispato de Basilea y enclaus de Saarwerden, Salm y Montbéliard tamién son anexionaus.

En 1792 Francia declara a guerra a la casa d'Habsburgo, con qui fan liga Prusia, Reino Uniu, Espanya y Países Baixos. Dimpués de bella derrota l'exercito d'a republica francesa s'imposa en 1794 dezaga d'a muga nord-este. A l'atro anyo s'anexionan os Países Baixos austriacos y o bispato de Lidje, y a l'inte se dividen en departamentos. En 1799 esdevién o mesmo en a marguin ezquierda d'o río Rin. Mülhausen y a Republica de Chinevra s'incorporan a Francia ixe mesmo anyo.

En o periodo napoleonico o Imperio Francés ye muito mes gran que no pas a Francia que se reivindicaba con unas mugas naturals. Dende 1810 s'estendilla dende Roma dica Hamburgo. O Tractau de París d'o 20 de noviembre de 1815 que remata as guerras napoleonicas torna a Francia as mugas de 1789 d'alto u baixo, no conservando que pocos enclaves anexionaus en a Revolución Francesa.

A Restauración, a Segunda Republica y o Segundo Imperio

Napoleón III.

Dimpués d'a derrota de Napoleón se restaura a monarquía. A expansión europea s'atura y as prebatinas d'anexión topetan con a oposición d'atros estaus. En 1824 muere Loís XVIII, y ye succediu por Carlos X, que ye ultramonarquico. En chulio de 1830 bi ha una revolución que lo derroca y sienta en a cadiera reyal a lo duque d'Orliens Loís-Felipe d'Orléans. Se creya una monarquía costitucional que ye sostenida por a burguesía.

Loís-Felipe abdica en a revolución de febrero de 1848, cuan ye proclamada a Segunda Republica Francesa. En aviento de 1848 Loís Napoleón Bonaparte, fillo de Loís, un chermano de Napoleón, ye esleito president. Tres anyadas dimpués, un golpe d'estau y un plebiscito concentran o poder en Loís Napoleón Bonaparte, que restableix l'imperio en 1852 y prene o títol de Napoleón III. En 1860 o rei de Cerdenya y Piemont cede Saboya y Niza a Francia en pagas por l'aduya en a politica d'unificación italiana. En 1866-1867 prebó d'aproveitar o conflicto entre Austria y Prusia pa ocupar Belchica y Luxemburgo, pero Bismarck lo impedirá. As tropas alemanas rodeyan París, o gubierno se refuchia en Burdeus. L'imperio se desfa cuan os prusianos fan presionero a Napoleón III en a batalla de Sedán. En setiembre de 1870 se proclama de nuevo a republica (a Tercera Republica Francesa), consolidada a fins d'a decada de 1870. A III republica durará dica a segunda guerra mundial. En chinero de 1871 se firma un armisticio con Alemanya, y por o tractau de Francfort d'o 10 de mayo de 1871 Francia cede a Alemanya Alsacia (de fueras de Belfort), y una part de Lorena, con a ciudat de Mez.

A primera guerra mundial

Soldaus franceses en a batalla de Verdún.
Ta más detalles, veyer l'articlo Primera Guerra Mundialveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

As tropas francesas resisten a las tropas alemanas en a batalla d'o Marne en setiembre de 1914 y o conflicto durará 5 anyadas. Dimpués d'a rendición d'Alemanya as rechions chermanicas d'Alsacia y Lorena tornan a Francia sin consultar-lo a la población local, en gran part chermanofona. Francia reclama os districtos de Sarre-louis y Sarrebruck, seguntes presuntos dreitos historicos. Encara que Estaus Unius s'oposa a esta reivindicación, se plega a un alcuerdo sobre a creyación d'un territorio d'o Sarre sozmeso a un estatuto especial.

A Segunda Guerra Mundial

Adolf Hitler en París o 30 de chulio de 1940.

O 10 de mayo encomienza a batalla de Francia, una campanya militar que remata o 22 de chunio de 1940 en a que a Wehrmacht d'o Tercer Reich invadió os Países Baixos, Belchica, Luxemburgo y Francia. Os franceses no son capaces de defender-sen bien en a guerra contra Alemanya. Encara que i heba una linia defensiva en a muga con Alemanya (a linia Maginot) y que feban servir voluntarios republicans espanyols en a primera linia de combate, os alemans entran por o nord-este, (muga de Francia con Belchica). Francia firma un armisticio con Alemanya o 22 de chunio de 1940 y queda dividida en dos zonas: una zona ocupada dreitament por Alemanya en a metat norte y a costa Atlantica y un estau titere en o centro y sudeste dito Francia de Vichèi y con capital en Vichèi y dirichiu por o mariscal Philippe Pétain. Alsacia y Lorena, rechions historicament chermanicas, tornan a Alemanya, y Niza y Saboya son anexionadas por Italia.

En chulio a Cambra de deputaus y o Senau chuntos en una Asamblea Nacional da poders plens a Pétain, que se compromete a colaborar con Alemanya. En chunio de 1940 o cheneral Charles De Gaulle funda o movimiento d'os franceses libres en Londres con a intención de continar a guerra, manimenos son poca chent.

En chunio de 1944 os Aliaus desembarcan en Normandía (batalla de Normandía) y en agosto de 1944 liberan París. Se restableix un rechimen democratico baixo a dirección de Charles De Gaulle, que dimite en 1946.

Francia en a postguerra y en a CEE

Seu d'o Parlamento Europeu en Estrasburgo.

Francia consigue exercer un papel en a politica internacional en a postguerra, y participa en a ocupación d'Alemanya. En 1946 se creya una nueva constitución y se funda a Cuatrena Republica Francesa.

Se produce una recuperación economica. Francia s'asocia con atros países d'Europa Occidental pa formar a CEE. As colonias luitan por a suya independencia. Os franceses son derrotaus en Indochina y la pierden, l'Imperio Colonial Francés encomienza a desfer-se. Os alcherians se rebelan en 1954 y Francia considera Alcheria una colonia como as atras por tener muita población francesa (os piez negros). En 1958 De Gaulle ye president y se prepara una nueva constitución, que s'aprueba en referendum en setiembre, naixendo a Quinta Republica Francesa. En 1962 Francia accepta a independencia d'Alcheria por os Alcuerdos d'Evian, y a mayoría d'os piez negros tornan ta Francia, sendo establius en a costa mediterrania, contribuindo a l'afrancesamiento d'Occitania, de Catalunya Norte y de Corcega.

Referencias

Bibliografía

  • Jean Sellier.: Atlas de los pueblos de Europa Occidental. Editorial Paidós.

Vinclos externos


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito