Republica Checa

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica Checa
Česká republika
Bandera d'a Republica Checa Escudo d'a Republica Checa
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Kde domov můj
Situación d'a Republica Checa
Situación d'a Republica Checa
Capital
 • Población
Praga
1.172.975 (2005)
Mayor ciudat Praga
Idiomas oficials Checo
Forma de gubierno Republica
Miloš Zeman
Petr Fiala
División de Checoslovaquia 1 de chinero de 1993
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Posición 114º
78.866 km²
2%
2.233 km
Población
 • Total (2020)
 • Densidat
Posición 79º
10.693.939
135 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2020)
 • PIB per capita
Posición 40º
EUR€ 227.770 millons
21.299
Moneda Corona checa
Chentilicio Checo/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+1
UTC+2
Dominio d'Internet .cz
Codigo telefonico +420
Prefixo radiofonico OMA-OMZ
Codigo ISO 203 / CZE / CZ
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE

A Republica Checa (Česká republika en checo) u Chequia (Česko en checo) ye un país en Europa Central que fa parte d'a Unión Europea (UE).

Muga a lo norte con Polonia, a l'este con Eslovaquia, a lo sud con Austria, y a l'ueste con Alemanya. Se la conoix localment como Česko y oficialment como Česká republika. Chunto con Polonia, Eslovaquia y Hongría, forma o grupo Visegrad de nacions. O país fue establito l'1 de chinero de 1993 con a disolución de Checoslovaquia. A capital se troba en a ciudat de Praga, que amás ye a mayor ciudat d'o país.

A suya población ye de 10.424.926 habitants (2008) en una superficie de 78.886 km², con una densidat de población de 132 hab/km².

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Chequiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Moravia la Gran[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Moravia la Granveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Uns eslaus d'Europa centro-oriental s'organizoron formando un estau en a primera metat d'o sieglo IX y destruito por os hongaros en l'anyo 906. Moimir (803-846) fundó o Ducau de Moravia y o suyo sobrín Ratislau s'independizó d'o Reino Franco Oriental, acercando-se a Costantinoble. Dende Costantinoble fuoron ninviaus os santos eslaus macedonyos Cirilo y Metodio pa cristianizar-los fendo servir a luenga eslava como vehiclo de comunicación dreita. Cirilo y Metodio creyoron una organización eclesiastica morava autonoma, que desapareix cuan en l'anyo 885 muere Metodio.

Loís o Chermanico preba de sozmeter a Radislau sin conseguir-lo, pero o suyo sobrín de Ratislau (870-894) lo entrega a los francos orientals. En l'anyo 874 en a Paz de Forchheim Moravia la Gran pierde a baixa Panonia. Manimenos contina a expansión de Moravia con a conquiesta d'Eslovaquia, Hongría occidental, Silesia, Bohemia y Sudetes. En l'anyo 880 Moravia la Gran reconoix l'autoridat d'a Santa Seu y se posa baixo a suya protección. Os hongaros s'establixen en a Cuenca Panonica y en a suya expansión destruyen o estau de Moravia la Gran, quedando os eslaus sozmesos a los hongaros.

Os checos baixo os premislidas[editar | modificar o codigo]

Otakar II Premislida

Os primers sobirans conoixius d'os checos estioron a dinastía d'os Premislidas, conoixius con seguridat dende Bořivoj I de Bohemia, baptizau enta l'anyo 880 por Sant Metodio chunto con a suya muller Santa Ludmila. Bořivoj ye succediu por Spytihněv, dimpués por Vratislau I de Bohemia y dimpués por Wenceslau I de Bohemia, derrocau por o suyo chermano Boreslau o crudel. Igual que en Polonia, a cristianización no fue total y part d'a población siguió pagana.[2] A pesar que a cristianización se fació por os santos Cirilo y Metodio ninviaus por Costantinoble, os cristianos checos s'alioron con Roma.

En l'anyo 962, cuan Otón I d'Alemanya ye coronau emperador d'o Sacro Imperio Romano Chermanico, Bohemia en fa parte. En l'anyo 973 Boreslau o Piadoso obtién a creyación d'o bispau de Praga, dependient de l'arcebispau de Maganza. En l'anyo 992 a Orden Benedictina s'establió en Drevnov a pesar d'a resistencia popular.[2] Bohemia se converte en un reino dentro d'o Sacro Imperio a primers d'o sieglo XIII con Otakar I de Bohemia. Otakar s'anexiona en l'anyo 1222 Moravia.

Otakar II de Bohemia se fa amo d'a mayor parte d'Austria y aspira a estar esleito emperador d'o Sacro Imperio, pero os electors prefieren en 1273 a Rodolfo d'Habsburgo. En a batalla de Dürnkrut en 1278 os Habsburgo prenen posesión d'Austria. En 1306 Wenceslau III de Bohemia ye asesinau y desapareix a dinastía d'os Premislidas.

Bohemia como centro de l'Imperio Chermanico[editar | modificar o codigo]

Carlos IV d'o Sacro Imperio Romano Chermanico.

En 1310 l'emperador Henrique de Luxemburgo consigue que o suyo fillo Chuan siga esleito rei de Bohemia, y se casa con a chermana de Wenceslau III de Bohemia. Chuan se dedica a guerreyar por Europa y dixa gobernar a la suya muller y a la nobleza checa, morindo en 1346 en a batalla de Crécy.

O suyo fillo Carlos lo succede y se converte en emperador d'o Sacro Imperio en 1355, (Carlos IV d'o Sacro Imperio Romano Chermanico). Con Carlos IV o Bohemia conoix a suya millor epoca, y Praga se converte en a capital de l'Imperio, y una d'as ciudaz mes grans d'Europa. A bula d'Oro de 1356 lechisla o sistema d'elección de l'emperador. O territorio d'o Reino de Bohemia se fa mes gran, con l'anexión de Lusacia baixa, (Lusacia alta ya perteneixeba a lo Reino de Bohemia dende 1329), os países de Cheb, (cabo ueste de Bohemia), y Znojmo (o sud de Bohemia). Silesia pasa a fer part d'o Reino de Bohemia a cambio de renunciar a la corona de Polonia.

Dende 1344 Praga ye seu d'un arcebispau independient de tot de Maganza. Carlos IV d'o Sacro Imperio Romano Chermanico funda con o refirme de Climent VI a Universidat de Praga en 1348, a primera d'Europa Central y d'o Sacro Imperio Romano Chermanico. En 1348 Carlos IV decide d'edificar a ciudat nueva de Praga, Nové Mesto, y en 1357 ordena a construcción d'o famoso puent de piedra d'a ciudat.

A revolución d'os husitas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Husitasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Jan Hus en a foguera.

Cheronimo de Praga, que heba estudiau en Oxford, estendilla as ideyas criticas sobre a Ilesia d'o teologo anglés John Wyclif, en os tiempos d'o Scisma d'Occident. Estas ideyas inspiran a Jan Hus, traductor d'a Biblia a lo checo, y predica a reforma d'a ilesia en idioma checo en Praga y ye escomulgau. Jan Hus ye convocau debant o Concilio de Gostanza en 1414 y lo creman vivo, como dimpués fan con Cheronimo de Praga. Jan Hus se converte en l'heroe nacional checo, y os seguidors d'as suyas ideyas relichiosas (os husitas), se rebelan, tamién con o deseyo d'un cambio social, con abolición d'a servitut y que as tierras sigan comuns. Wenceslau IV de Bohemia no puet controlar a situación y o 30 de chulio de 1419 os husitas chitan por as finestras d'o castiello de Praga a altos cargos catolicos en a dita defenestración de Praga.

Wenceslau IV de Bohemia ye sucediu por su chermán Sechismundo I d'o Sacro Imperio Romano Chermanico, rei d'Hongría dende 1387 y emperador dende 1419. Os husitas no lo reconoixen y Sechismundo y lo Papato organizan una cruzada. A cruzada ye derrotada en a batalla de Vitkov por Jan Zizka, y una dieta cheneral de Bohemia confisca os biens d'o clero y d'a corona. Cuan muere Jan Zizka en 1424 ye succediu por Prokop, que derrota a una cruzada en 1431.

Sechismundo aproveita a división entre dos brancas d'husitas, (calixtins y taboritas). En 1433 bi ha un alcuerdo entre catolicos y calixtins en o rito. Os taboritas son derrotaus en 1434 en a batalla de Lipany, a on muere Prokop. Sechismundo acepta a perduga d'os biens d'a corona y d'o clero y reconoix o checo como luenga oficial, ye proclamau rei y muere en 1437.

Entre os Luxemburgo y os Habsburgo[editar | modificar o codigo]

Alberto de Habsburgo, estió emperador, rei d'Hongría y de Bohemia y morió en 1439, deixando como hereu a Ladislau. Esleyen a atro Habsburgo como emperador, Frederico III. En Bohemia Chorche de Podebrady, un noble ultraquista prene o poder y se fa esleyir rei en 1458, dimpués d'a muerte de Ladislau o Postumo. Imposa a suya autoridat dica en Silesia y funda una imprenta en a que s'imprime o primer libro en checo. Os catolicos de Bohemia esleyen a Matías Corvín como rei. En 1466 Pavlo II acomanda a Matías Corvín que organice una nueva cruzada. Chorche de Podebrady muere en 1471 nombrando como succesor a Ladislau, fillo de Casimiro lo Gran de Polonia. Ladislau cede a Matías Corvín Moravia, Silesia y Lusacia y dimpués d'a muerte de Matías Ladislau ye esleito rei d'Hongría y refa o Reino de Bohemia.

A Ladislau lo succede como rei de Bohemia y Hongría o suyo fillo Luís, que muere en a Batalla de Mohacs en 1526 y ye succediu por Ferrando de Habsburgo. Dende ixe inte os Habsburgo serán reis de Bohemia (y d'Hongría) dica 1918.

A Bohemia baixo os Habsburgo[editar | modificar o codigo]

Dende 1526 dica 1618 en Bohemia bi ha tranquilidat, encara que a reforma s'estendilla a escape. Os checos son a mayoría utraquistas y se dividirán en seguidors de Roma y neoutraquistas que se farán protestants. Os alemans de Bohemia se fan protestants.

Ferrando I en 1556 favorix a los catolicos y proteche a los chesuitas, que fundan en Praga una universidat rival d'a universidat anterior. En 1561 se creya un arcebispau catolico de tot, dimpués d'un sieglo y meyo d'husitismo. Maximilián II ratifica oralment a Confesión checa de 1575, que fa que os neoutraquistas s'acerquen a los luteranos.

Rodolfo II estableix a suya residencia en Praga en 1582, proteche as artes y ciencias, acollindo a astronomos protestants como Tycho Brahe y Johanes Kepler y reconoix a libertat de culto en 1609. En 1619 muere su chermano Matías, que lo succedió.

A guerra d'as Trenta Anyadas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'as Trenta Anyadasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Batalla d'a Montanya Blanca

En a derrota d'a Montanya Blanca desapareix a Bohemia cuasi independient y husita. Bi ha una gran represión que encomienza por 27 miembros d'a dieta que son escabezaus. Bi ha multas y confiscacions a la baixa nobleza checa y alemana, y las suyas propiedaz pasan a los sinyors que heban estau fidels a lo bando vencedor como os Wallenstein/Valdstyn. A cancillería de Bohemia ye tresladada ta Viena. En a dieta domina l'alto clero y l'alta nobleza. Ferrando dixa que se faiga a contrarreforma y os chesuítas prenen o control d'a Universidat Carlos. 30.000 familias de nobles y burgueses que no querioron convertir-sen a lo catolicismo habioron d'exellar-sen.

O periodo de Temno[editar | modificar o codigo]

Rematada a guerra d'as trenta anyadas a zaguers d'o sieglo XVII s'ha produciu cambios socials que han perchudicau a los nativos checos. Bohemia depende de l'alta nobleza que tien o 85 % d'a tierra. Os alemans dominan o comercio y l'artisanía, dica en a capital Praga. Os campesins checos son en una situación d'esclavitut y en 1680 y 1693-1695 esclatan revueltas.

L'administración austriaca[editar | modificar o codigo]

En 1740, cuan a guerra de succesión austriaca, os prusianos invaden Silesia, (que perteneixeba a Bohemia dende o sieglo XIV) y por o tractau de Dresde en 1745 se l'anexionan de fueras de chicoz territorios que encara se dicen Silesia Austriaca y que tenioron población alemana (y en Teschen, polaca). En 1741 as tropas baveranas y francesas ocupan Bohemia sin resistencia popular. Os Habsburgo veyen que o sistema creyau por Ferrando II no funciona, y cuan María Teresa (1740-1781) y Chusé II (1781-1790) i habió reformas.

Se creya una administración central en Viena con churisdicción en Austria, en Bohemia y en Moravia. Bi ha una burocracia que se puet fer servir pa puyar socialment, tanto os alemans como os checos.

Cuan a Santa Seu suprime a Orden d'os Chesuítas en 1773 se refirma l'amostranza secundaria y torna a haber-ie amostranza primaria en checo. Con tot y con ixo Chusé I estableix que l'alemán yera a luenga sola de l'administración. Bi ha un edicto de Tolerancia en 1781 pa os protestants que millora tamién a situación pa os chodigos askenazís. A esclavitut ye abolida tamién pero no o rechimen feudal.

O sieglo XIX[editar | modificar o codigo]

Antonín Dvořák, fegura destacada en o renaiximiento cultural checo d'o sieglo XIX.

A primers d'o sieglo XIX Bohemia tien un desembolique economico pareixiu a lo d'Austria y rechions orientals d'Alemanya. Amanix o movimiento intelectual d'os despertadors. En 1848 se celebroron aleccions por sufrachio universal en o marco d'a Confederación Chermanica, (Bohemia en feba part). Os representants checos se niegan a participar pero os alemans de Bohemia y Moravia, que no veyen inconvenient en estar unius Alemanya, si que quieren participar-ie. Un representant a lo Parlamento de Frankfurt declara que o chequismo ha de estar aturau y reprimiu por a fuerza. Palacky organiza en chunio en Praga un congreso eslau con checos, eslovacos y polacos. En a ciudat bi ha disturbios, y ha d'intervenir l'exercito con o cheneral Windischgraetz.

Un parlamento creyau por sufrachio universal s'aplega en Viena con representants de toz os estaus baixo dominio austriaco de fueras de Hongría. Bi ha muitos deputaus eslaus y votan en septiembre l'abolición d'os dreitos sinyorials y d'os ligallos de servitut. A causa d'os disturbios de Bohemia, reprimius por o canciller Schwarzenberg (un aristocrata de Bohemia), o gubierno y asamblea se treslatan ta Moravia. Pretenden creyar una Constitución on se respeten os dreitos d'as nacionalidaz. L'asamblea refirma un prochecto presentau por Cajetán Mayer (un deputau moravo) en o que se respetan os territorios historicos y bi ha división en cerclos de caracter nacional, pero l'emperador Francisco Chusé y Scwarzenberg lo refusan. En marzo de 1489 l'asamblea ye disuelta y s'atorga una Constitución reaccionaria.

En 1867 s'alcuerda o compromís austrohongaro, o territorio de Bohemia y Moravia quedan en Cisleitania sin garra autonomía, encara que Bohemia yera igual como Hongría en unión personal a l'imperio. Os deputaus checos boicoteyan os treballos d'o parlamento de Cisleitania.

En 1871 o canciller Hogenwart proposa un compromís por que que Francisco Chusé sería coronau en Praga y reafirmaría os dreitos d'o Reino de Bohemia, pero os hongaros y os alemans de Bohemia se i oposan. En 1882 s'imposa o bilingüismo pa os funcionarios de Bohemia, o que favoreix a los checos. A Universidat Carlos se divide en dos seccions, alemana y checa. Os chóvens checos d'o Partiu Nacional Liberal, fundau en 1874, consiguen una influencia cada vegada mayor, y s'organiza un partiu socialdemocrata checo.

Dica 1906 no bi ha sufrachio universal en Cisleitania. Cuan encomenzaba a primera guerra mundial Bohemia y Moravia encara no teneban autonomía politica (si que en teneban de cultural). Bohemia y Moravia a zaguers d'o sieglo XIX y primers d'o sieglo teneban un grau de desembolique comparable a atros países d'Europa Central y Occidental, con desembolique industrial (fabricas Škoda fundadas en Plzen en 1859), agricultura modernizada, grau d'amostranza. Con a industrialización amaneix una clase obrera. En 1914 o 95 % d'os funcionarios de Bohemia y Moravia yeran checos. Os escritors d'esta epoca son o checo Jaroslav Hasek y o chodigo askenazi Franz Kafka.

A primera guerra mundial[editar | modificar o codigo]

Tomáš Garrigue Masaryk, primer president de Checoslovaquia.

O gubierno austrohongaro recluta a soldaus checos y de totas as nacionalidaz p'a guerra, pero bel lider politico ha emigrau t'o estranchero como Tomás Masaryk y Edvard Benes, que con o eslovaco Milan Stefanik creyan en París en 1916 o consello nacional checoslovaco con l'aduya d'universitarios franceses como Ernest Denis.

O consello nacional checoslovaco creya con voluntarios y exprisioners collas de guerrillers checos y eslovacos que luitan en o frent francés y italiano, y dimpués a Lechión Checa en Rusia.

En mayo de 1917 os deputaus checos proposan en o parlamento Austrohongaro a creyación d'un estau confederal y que Bohemia-Eslovaquia serían uno d'os suyos components. Os hongaros s'i oposan.

A Lechión Checa de Rusia participó en a ofensiva rusa de chulio de 1917 pero se retiró ta Siberia pa embarcar en Vladivostok. A lechión checa participó en a Guerra Civil Rusa, y 50.000 lechionarios secuestroron o ferrocarril transiberián. Fuoron derrotaus por os bolcheviques. En 1919-1920 serán repatriaus.

O gubierno francés en chunio de 1918 reconoixió a representatividat d'o Consello Nacional Eslovaco. O 14 d'octubre de 1918 Masaryk anuncia en Washington a formación d'un gubierno provisional checoslovaco reconoixiu por os aliaus. O 28 se proclama a republica en Praga, o 31 se forma en Praga o gubierno provisional d'unión de checos y eslovacos.

A checoslovaquia d'entreguerras[editar | modificar o codigo]

Os checos reclaman pa o suyo estau tot o territorio historico d'a Corona de Bohemia: Bohemia, Moravia y a Silesia Austriaca. A zaguers de 1918 os aliaus niegan a los alemans d'os Sudetes o dreito a referendum pa que decidan d'unir-sen a una Alemanya con Austria adhibida.

A Silesia Austriaca ye un entredito. En a redolada de Teschen bi ha muitos polacos y Polonia la reclama. O 20 de chulio de 1920 a redolada de Teschen ye partida en dos y Polonia se queda con a partida oriental.

Checoslovaquia en 1928

Dende 1920 dica 1938 en Checoslovaquia bi ha un rechimen de democracia parlamentaria. Masaryk ye president dende noviembre de 1918 dica 1935. Lo succede Benes, que enantes heba estau ministro d'afers exteriors y responsable d'alcuerdes defensivos en 1920-1921 con Rumanía y Yugoslavia (Entesa Chicota), y con Francia en 1924. En 1935 se firma un pacto d'asistencia mutua con a URSS. Checoslovaquia estió a zaguera democracia europea que refirmó a la Segunda Republica Espanyola en a guerra civil. En tot ixe periodo d'entreguerras os dreitos d'as minorías se respetaban millor que en atros países d'Europa central, respetando as exichencias d'os tractaus de paz. Serán as reivindicacions d'as minorías las que farán desfer-se a Checoslovaquia dimpués.

As relacions entre checos y eslovacos se fan peyors porque a millor preparación educativa d'os checos fa que ocupen masivament as plazas de funcionario en Eslovaquia. En Eslovaquia o Partiu populista prene posicions autonomistas y con bel caracter faixista con mosen Josef Tiso. Os alemans tornan a reivindicar a unión con Alemanya y en a decada de 1930 y en 1935 o pronazi Konrad Henlein obtién dos tercios d'os votos d'os alemans.

En o 12 de marzo de 1938 Austria ye anexionada por Alemanya y esto produce una crisi en Checoslovaquia. Henlein presiona cada vegada mes a lo gubierno de Praga y bi ha tensión en os Sudetes. Pa evitar una posible guerra que podeba estendillar-se amés países, o primer ministro britanico Neville Chamberlain negocia con Hitler, y con una tensión internacional puyando, o 30 de setiembre se plega a un alcuerde en Munich entre Hitler, Mussolini, Chamberlain y Daladier, que ye o principio d'a fin d'a zaguera democracia parlamentaria d'Europa Central, y indreitament fació que a Segunda Republica Espanyola perdese un zaguer refirme y que deixase de tener razons pa resistir en a Batalla de l'Ebro.

O tractau de Munich significaba que o territorio d'os Sudetes de Bohemia, Moravia y Silesia fuese cediu a Alemanya. O 30 de setiembre Polonia obliga a que Checoslovaquia li ceda a partida ueste d'a redolada de Teschen. O 5 d'octubre dimite Benes y s'exella en Estaus Unius. O 6 d'octubre Tiso proclama l'autonomía d'Eslovaquia y Rutenia. O 2 de noviembre o primer arbitrache de Viena atorga a Hongría o sud d'Eslovaquia y de Rutenia, y o rechimen pronaci d'Eslovaquia entra en conflicto con o gubierno de Praga, declarando a independencia d'Eslovaquia o 14 de marzo de 1939.

A nueit d'o 14 a lo 15 de marzo o president Hacha arriba en Berlín y firma un documento baixo l'amenaza d'una guerra que posa Bohemia y Moravia en mans d'o Führer. O 15 de marzo Hitler firma en o castiello de Praga un decreto por o que Bohemia y Moravia esdebienen un protectorau y s'adhiben a lo Reich.

A segunda guerra mundial[editar | modificar o codigo]

Mientres a segunda Guerra Mundial as autoridaz nazis controlan de tot Bohemia y Moravia. En octubre de 1939 Benes creya un comité nacional checo en Londres. Dende noviembre de 1939 cierran os centros d'amostranza superior. En chinero de 1941 s'establix o servicio de treballo obligatorio. Centenars de mils de checos son ninviaus a las fabricas alemanas. Os resistents y opositors son ninviaus a campos de concentración como os futuros presidents Zápotocky y Novotny y lo futuro arcebispe de Praga mosen Beran.

Benes tornó a ser nombrau president y forma un gubierno que a unión sovietica reconoix en chunio de 1941. En setiembre de 1941 arriba en Praga d'adchunto dreito de Himmler Reinhard Heydrich, de caracter tierco, que aumenta a represión y que ye asesinau o 27 de mayo de 1942. En represalia o 10 de chunio os nazis fan una mortalera en Lidice. En aviento de 1943 Benes firma en Moscú un tractau d'amistat y asistencia mutua, y s'entrevista con o comunista Klement Gottwald.

Dica mayo de 1945 as tropas d'os aliaus no podioron entrar en Bohemia y Moravia. Pocos días antes de plegar l'exercito royo os habitants de Praga se sublevoron. Os americanos plegoron dica Plzen En marzo-abril de 1945 Benes treslada as autoridaz checoslovacas dende Londres ta Kosice, y se forma un nuevo gubierno con o socialdemocrata Zdenek Fierlinger de president y o comunista Gottwald de vicepresident. O programa d'este gubierno, dito de Kosice preveye una reforma agraria, nacionalizacions y fer liga con a URSS.

Una vegada rematada de tot a guerra se torna a las mugas de 1937, manimenos por l'alcuerde d'o 29 de chunio de 1945 Checoslovaquia cede a la URSS a Rutenia Subcarpatica. A conferencia aliada de Postdam d'agosto de 1945 dixa que o gubierno de Checoslovaquia forachite a los alemans, y dende 1947 no en quedan que uns 100.000.

O periodo comunista[editar | modificar o codigo]

Cartel d'a era comunista en a muga de Checoslovaquia con a Republica Federal Alemana, diz: Atención! Muga. Nomás se i puet dentrar con autorización.

En mayo de 1946 bi ha aleccions libres en Checoslovaquia y con o 38 % d'os votos os comunistas ganan. O president Benes acomanda a Gottwald a formación d'un gubierno d'unidat nacional en o que o ministro d'interior ye comunista y o Ministerio d'Asuntos Foranos ye en mans de Jan Masaryk, fillo de Tomás Masaryk). Moscú se mete en a politica checoslovaca y ordena que Checoslovaquia refuse o plan Marshall, acceptau en chulio. O partiu socialdemocrata refusa a fusión con o partiu comunista.

Dimiten doce ministros no comunistas en protesta d'a orientación comunista d'o Ministerio de l'Interior. Esclata una vaga y os comunistas prenen o poder a escape. O 98 % d'o sector industrial ye nacionalizau y una nueva Constitución establix una Republica de democracia popular. En chunio dimite Benes y os comunistas ya tienen de tot o poder.

En 1951 bi ha una purga estalinista, y muitos d'os acusaus son comunistas chodigos askenazís. En 1960 Checoslovaquia ye proclamada Republica Socialista, pero en 1963 o sistema se relaxa, liberan a Mosen Beran, arcebispe de Praga y a comunistas victimas d'as purgas. En febrero de 1968 Alexander Dubcek fa que o partiu comunista prenga un programa reformista “o camín de Checoslovaquia enta o socialismo”, que ye conoixiu como a primavera de Praga. En chulio a URSS, a RDA, Polonia, Hongría y Bulgaria presionan a Checoslovaquia y os días 20-21 d'agosto a URSS invade Checoslovaquia, tornando a la situación inicial.

O 1 de chinero de 1969 Checoslovaquia se convertió en una republica federal formada por a Republica Socialista Checa y a Republica Socialista Eslovaca.

En 1989 se produce a revolución de terciopelo y o 17 de noviembre de 1989 una manisfestación d'estudiants ye reprimida. O día 30 de noviembre o partiu comunista pierde o papel dirichent, o 9 d'aviento dimite Husak, o 29 d'aviento Václav Haver ye president d'a Republica.

A republica checa[editar | modificar o codigo]

Dende 2004 a Republica Checa fa parti d'a Unión Europea

En abril de 1990 Checoslovaquia se converte en una republica federativa checa y eslovaca, pero os nacionalistas eslovacos dimpués de ganar as aleccions de chunio de 1992 en Eslovaquia votan una declaración de sobiranía. Václav Havel dimite y os cabos de gubierno checo y eslovaco negocian a deseparación, confirmada por voto en l'asamblea federal de noviembre. A deseparación encomenzó l'1 de chinero de 1993.

Politica y gubierno[editar | modificar o codigo]

Organización territorial[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Organización territorial d'a Republica Checaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A Republica Checa se divide en 13 rechions (kraje en checo) y una ciudat capital (hlavní město), marcata con un *:

Localización d'as rechions d'a Republica Checa y o suyos escudos
Escudo Rechión Capital Habitants
(2005)
Aria (km²)
Praga* (Hlavní město Praha) Praga 1.176.592 496
Bohemia Meridional (Jihočeský kraj) České Budějovice 626.870 10.057
Moravia Meridional (Jihomoravský kraj) Brno 1.130.620 7.067
Karlovy Vary (Karlovarský kraj) Karlovy Vary 304.644 3.315
Hradec Králové (Královéhradecký kraj) Hradec Králové 547.903 4.758
Liberec (Liberecký kraj) Liberec 428.291 3.163
Moravia-Silesia (Moravskoslezský kraj) Ostrava 1.251.883 5.535
Olomouc (Olomoucký kraj) Olomouc 639.033 5.159
Pardubice (Pardubický kraj) Pardubice 505.584 4.519
Pilsen (Plzeňský kraj) Pilsen 550.369 7.561
Bohemia Central (Středočeský kraj) Praga 1.150.040 11.014
Ústí nad Labem (Ústecký kraj) Ústí nad Labem 823.020 5.335
Vysočina (Kraj Vysočina) Jihlava 510.032 6.926
Zlín (Zlínský kraj) Zlín 590.484 3.964

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Paisache de Králický Sněžník

A Republica Checa ye formata principalment por dos rechions naturals y historicas Bohemia, que ye a cuenca alta d'o río Elba, y Moravia. Tamién bi ha una chicota part de Silesia que pertanye a la Republica Checa.

O paisache checo ye muit variato. Bohemia, a l'este, ye formata per una cuenca desauguada por l'Elba (Labe en checo) y o Vlatva u Moldava, y ye rodiata prencipalment por montanyas de baixa altaria como a sierra de Karkonosze d'os Sudez. O punto mas alto d'o país, o Sněžka, con 1.602 m. se i localiza. Moravia, a rechión oriental d'o país, tamién ye montanyosa, y desauguada por o río Morava, pero tamién bi ye a fuent de l'Oder (Odra en checo). As auguas d'a Republica Checa se recullen en tres diferents mars: a mar d'o Norte, a mar Baltica y a mar Negra, encara que a Republica Checa no tien garra costa. A Republica Checa loga un sector d'os muelles d'o puerto d'Hamburgo, que le fue otorgato seguntes o Tractau de Versailles ta permitir o movimiento d'os biens d'o país por a mar. O territorio pasará a mans d'Alemanya en 2028.

As selvas ocupan cuasi d'un tercio d'o territorio checo y son de caracter centroeuropeu, caixicars en as tierras baixas y fayars mas entalto, con a presencia de coniferas como l'abet, o pin royo y a pícea.[3]

O clima ye continental. En Praga, a temperatura meyana varía d'os 0 °C en chinero a 20 °C en chulio.[3] As minimas pueden plegar a os —10 °C en as montanyas de Bohemia. A pluviosidat oscila entre os 500 mm anyals en as planas de Bohemia dica 1.000 en as montanyas d'o norte; a maxima ye en chulio y a minima en febrero.[3]

Economía[editar | modificar o codigo]

Škoda Auto ye un d'os mayors fabricants d'autos d'Europa Central. En 2010, se vendioron 762.500 autos en tot o mundo, un record ta a interpresa.

A Republica Checa poseye un alto grau[4] de desembolique economico[5] estando o suyo PIB per capita d'un 82% d'a meya d'a Unión Europea.[6] Ye una d'as economías mas estables y prosperas d'entre os antigos países comunistas, con un creiximiento de mas d'o 6% anyal en as zagueras tres anyatas. Recientment o creiximiento s'ha visto liderato por as exportacions a países d'a Unión Europea, mas que mas Alemanya y as inversions foranas, mientres que a demanda interna ye revivindo.

A mayoría de sectors d'a economía han estato privatizatos, incluindo-ie bancos y telecomunicacions. O gubierno actual, de centro-dreita, contina con os plans de privatización en a industria enerchetica y l'aeropuerto de Praga. S'ha plegato tamién en zaguerías a un alcuerdo de venda d'un 7% d'o productor d'enerchía CEZ Group, y se ye discutindo tamién a venda d'a fabrica de biera Budějovický Budvar. En 2009 una enquesta en colaboración con l'Asociación d'Economía Checa reveló que a mayoría d'os economistas checos son a favor de continar con a liberalización en a mayoría d'os sectors d'a suya economía.[7]

A Republica Checa fa parti d'a Zona Schengen y d'o Mercato unico europeu.

O país fa parti d'a Zona Schengen, habendo quitato os controls en as aduanas y ubrindo de tot as mugas ta os suyos vecins Alemanya, Austria, Polonia y Eslovaquia, o 21 d'aviento de 2007.[8] A Republica Checa ye miembro d'a Organización Mundial d'o Comercio.

L'anterior gubierno checo, liderato por os socialdemocratas, esprisó o deseyo de adoptar l'euro en 2010, pero l'actual executivo, de centro-dreita, suspendió o plan en 2007.[9] Encara no s'ha fixato una calendata, pero o Ministerio d'Economía diz que sería realista asperar a dentrata d'a Republica Checa en a zona euro en 2012[10] si se fan correctament una serie de reformas economicas. Manimenos, os prochectos mas recients sobre l'adopción de l'euro evitan fixar una calendata. Encara que o país se troba en millor posición economica que atros miembros d'a Unión Europea ta adoptar a moneda común, no s'aspera que se faiga o cambeo antis de 2013, debito a o refuse policico a o tema.[11]

L'1 de chinero de 2009, l'antigo primer ministro checo, Mirek Topolánek, declaró que l'1 de noviembre d'ixe mesmo anyo, o gubierno checo anunciaría una calendata fixa ta l'adopción de l'euro, ya que o país "cumple actualment toz os criterios ta l'adopción de l'euro", manimenos en haber de deixar iste o suyo cargo a calendata nunca no se fixó.[12] Manimenos existen cuantos retos economicos en o país. As tasas de corrupción continan estando mayors que en atros países desembolicatos seguntes a OCDE y os presupuestos publicos son negativos a tamas d'o gran creiximiento d'a suya economía en os zaguers anyos. D'atra man, en 2007 o deficit en o suyo PIB estió de l'1.58% y en 2008 de l'1.2%,[13] d'acuerdo con as normas contables d'a UE,[14] prou millor que as previsions inicials.

O Informe d'o Programa Internacional ta a Evaluación d'Estudiants, coordinato por a OCDE, sitúa actualment a la educación checa como o 15eno millor sistema educativo d'o mundo, por dencima d'a meya d'a OCDE.[15]

Demografía[editar | modificar o codigo]

En 2008, a población estimata d'a Republica Checa yera de 10,2 millons d'habitants.[16] O 71,2% d'a población tien entre 15 y 64 anyos d'edat; o 13,8% tien menos de 15 anyos, y o 15,1% mas de 65.[16] A tasa de natalidat estimata en 2008 yera menor a la tasa de mortalidat; a primera yera de 8,89 por cada 1.000 habitants y a segunda de 10,69 por cada 1.000 habitants.[16] Praga, con una población estimata d'1,2 millons d'habitants en 2003, ye a capital y a ciudat mas gran d'o país. Ye o centro comercial, industrial y cultural d'a republica, asinas como un destín turistico important.[17] Atras ciudaz importants son Brno, Ostrava, Plzeň y Olomouc.

Etnicament, o pueblo checo desciende d'as tribus eslavas que plegoron en Bohemia y Moravia en o sieglo V, y en l'actualidat representan o 90% d'a población.[18] Os eslovacos son o 2%, mientres que os alemans, os chitans, y os hongaros, a resta.[16]

En o censo de 2001, cuasi un 60% d'a población d'a Republica Checa declaró que no teneba garra afiliación relichiosa,[17] una cifra significativa dimpués de meyo sieglo baixo un sistema comunista de gubierno. Os catolicos representan o 26,8%, os protestants o 2,1%.[16]

A luenga nacional y oficial ye o checo, una luenga d'o grupo eslau occidental, parlata por un 94,9% d'a población.[16] Bi'n ha dos dialectos que difieren muit poquet; un que se parla en Moravia y l'atro en Bohemia.[17] Tamién se i parla o eslovaco, una luenga muit amanata a o checo.

Cultura[editar | modificar o codigo]

Esportes[editar | modificar o codigo]

Roman Šebrle, recorman mundial de decatlón.

Os esportes mes populars d'a Republica Checa son o fútbol, o hockey chelo, o tenis, o handbol y o atletismo,

A campionato nacional de fútbol ye a Gambrinus Liga, ande os dominadors son l'AC Sparta Prague y o SK Slavia Prague con once y cuatre títuls. L'equipo nacional de fútbol estió subcampión d'Europa en a Eurocopa d'Anglaterra 1996.

En o atletismo actualment destaca en a preba d'a decatlón l'atleta Roman Šebrle, campion olimpico, d'o mundo, d'Europa y recorman mundial. Atros atletas importants son os lanzadors de chabalina Jan Železný, Barbora Špotáková y o decatleta Tomáš Dvořák.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 (es) Gabriela Makowiecka y Estanislao Macowiecki: La Cultura Eslava. Editora Nacional.
  3. 3,0 3,1 3,2 (ca) República Txeca. La geografia física. L'Enciclopèdia Catalana.
  4. (en) World Bank 2007. Web.worldbank.org
  5. (en) Getting to know Czech Republic, from Czech.cz, the official site of the Czech Republic
  6. "GDP per capita in PPS". Eurostat. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-25062009-BP/EN/2-25062009-BP-EN.PDF. Retrieved 25 de chunio de 2009. 
  7. (en) Stastny, Daniel. "Czech Economists on Economic Policy: A Survey", Econ Journal Watch 7[3]: 275-287, Sept 2010.[1]
  8. (en) "Czech Republic to join Schengen". The Prague Post. 13 d'aviento de 2006. Archived from the original on 25 February 2008. http://web.archive.org/web/20080225173344/http://www.praguepost.com/articles/2006/12/13/czech-republic-to-join-schengen.php. Retrieved 8 d'octubre de 2007. 
  9. (en) "Finance Ministry backtracks on joining the Euro by 2012". Radio Praha. http://www.radio.cz/en/news/94849. Retrieved 22 d'aviento de 2008. 
  10. "Czech government adopts euro adoption plan". EUbusiness. 11 d'abril de 2007. Archived from the original on 30 de setiembre de 2007. http://web.archive.org/web/20070930165055/http://www.eubusiness.com/Euro/czech-euro.83/. Retrieved 1 de chunio de 2007. 
  11. (en) Euros in the wallets of the Slovaks, but who will be next? Sparkasse.at. 5 d'agosto de 2008
  12. (en) "Czech PM: On Nov 1 Govt Will Set Euro Adoption Date". http://www.fxstreet.com/news/forex-news/article.aspx?StoryId=82909ae5-94b8-4124-8dcf-d9a1203ea4fb. Retrieved 1 de chinero de 2009. 
  13. (en) . http://www.forbes.com/afxnewslimited/feeds/afx/2009/01/01/afx5872811.html. 
  14. (en) normas contables d'a UE
  15. (en) "OECD.org". http://www.oecd.org/dataoecd/42/8/39700724.pdf. Retrieved 25 April 2010. 
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 (en) Czech Republic. People. CIA - The World Factbook.
  17. 17,0 17,1 17,2 (en) Czech Republic. Principal Cities of the Czech Republic, Religion and Language. MSN Encarta.
  18. (en) Czech Republic. People of the Czech Republic. MSN Encarta.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Pachinas d'información d'a Republica Checa[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito