Lituania

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica de Lituania
Lietuvos Respublika
Bandera de Lituania Escudo de Lituania
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Vienybė težydi
Himno nacional: Tautiška Giesmė
Situación de Lituania
Situación de Lituania
Capital
 • Población
Vilnius
580.000
Mayor ciudat Vilnius
Idiomas oficials Lituano
Forma de gubierno Republica
Gitanas Nausėda
Ingrida Šimonytė
Independencia
- declarata
- reconoixita
- perdita
Independencia
- declarata
- reconoixita
de l'Imperio Ruso
16 de febrero de 1918
12 de chulio de 1920
1940
d'a URSS
11 de marzo de 1990
6 de setiembre de 1991
Superficie
 • Total
Mugas
Posición 122º
65.303 km²
1.273 km
Población
 • Total (2020)
 • Densidat
Posición 137º
2.794.329
43 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2020)
 • PIB per capita
Posición 80º
US$ 56.000 millons
US$ 19.311
Moneda Euro
Chentilicio Lituano/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+2
UTC+3
Dominio d'Internet .lt
Codigo telefonico +370
Prefixo radiofonico LYA-LYZ
Codigo ISO 440 / LTU / LT
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OSCE

A Republica de Lituania, u Lituania ye un país a lo Norte d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE).

Situato chunto a lo Baltico, muga a lo norte con Letonia, a l'este con Belarrusia y a lo sudueste con Polonia y la provincia (oblast) rusa de Kaliningrad.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Lituania se troba en a rechión báltica d' Europa y tien una superficie de 65.200 km2. Se troba entre as latituz 53 ° y 57 ° N,y prencipalment entre as longarias 21 ° y 27 ° E. Tien arredol de 99 kilometros de costa arenosa, d' os cuals solenco uns 38 kilometros dan a la Mar Baltica ubierta, menos que os atros dos países d'a Mar Baltica. A resta d' a costa ye protechida por a peninsula d' arena de Curlandia. O prencipal puerto d' auguas calidas de Lituania, Klaipeda, se troba en a estreita desembocadura d' a lacuna de Curlandia (en lituano: Kuršių marios), una lacuna una mica profunda que s' extiende enta o sud dica Kaliningrad. O río prencipal y mas gran d'o país, o río Nemunas, y cualques d' os suyos afluyents carrian transporte maritimo internacional.

Lituania se troba a lo canto d' a plana d'o norte d' Europa. O suyo paisache estió suavezau por os cheleras d' a zaguera edat de chelo, y ye una combinación de tierras baixas y altas moderadas. O suyo puesto mas altero ye o pueyo Aukstojas a 294 metros en a parti oriental d'o país. O terreno presenta numbrosos lacos (o laco Vistytis, por eixemplo) y paúls, y una rechión de selvas mixtas cubre mas d'o 33 % d'o país. Druksiai ye o mas gran, Tauragnas ye o mas profundo y Asveja ye o laco mas luengo de Lituania.

Dimpués d' una reestimación d' os buegas d'o continent europeu en 1989, Jean-George Affholder, cientifico de l' Institut Géographique National (Instituto Cheografico Nacional Francés), determinó que o centro cheografico d' Europa yera en Lituania, en 54 ° 54. ′ N 25 ° 19 ′ E, 26 kilometros a lo norte de Vilna, a capital de Lituania. Affholder aconsiguió isto calculando o centro de gravedat d' a figura cheometrica d' Europa.

Biodiversidat[editar | modificar o codigo]

A cigüenya blanca ye l' au nacional de Lituania y tien a población de cigüenyas de mayor densidat en Europa.

Os ecosistemas lituanos incluyen ecosistemas naturals y seminaturals (selvas, turberas, paúls y praus) y antropochenicos (agrarios y urbans). Entre os ecosistemas naturals, as selvas son particularment importants pa Lituania y cubren o 33 % d'o territorio d'o país. Os paúls (turberas elevadas, paúls, turberas de transición, etc.) cubren o 7,9 % d'o país, y o 70 % d' os paúls se perdioron a causa que a l'esguaz y l'extracción de turba entre 1960 y 1980. Os cambeos en as comunidaz de plantas d' os paúls dioron como resultau a substitución d'a molsa y as comunidaz de pastos por arbols y matullera, y os paúls no afectaus dreitament por a recuperación de tierras s' han tornau mas ixucaus como resultau d' una caita en o livel freatico. I hai 29.000 ríos con una longaria total de 64.000 km en Lituania, a cuenca d'o río Nemunas ocupa o 74 % d'o territorio d'o país. A causa de l' a construcción d' entibos, bel o 70 % d' os puestos de desove de posibles especies de peixes catadromos han desapareixiu. En cualques casos, os ecosistemas de ríos y lacos continan veyendo-se afectaus por l'eutrofización antropochenica.[2]

As tierras agricolas comprenden o 54 % d'o territorio de Lituania (bel o 70 % son tierras cautibables y o 30 % praus y pastos), bel 400.000 ha de tierras agricolas no se cautivan y actúan como un nicho ecolochico pa brozas y especies de plantas invasoras. O malmetimiento de l' habitat se ye producindo en rechions con tierras muit productivas y caras a medida que s' enamplan as arias de cautivo. Actualment, o 18,9 % de todas as especies de plantas, incluiu l'1,87 % de todas as especies de fongos conoixidas y o 31 % de todas as especies conoixidas de líquens, son incluidas en o Libro royo de datos de Lituania. A lista tamién contiene o 8 por ciento de todas as especies de peixes.

As poblacions de vida silvestre s' han recuperau a medida que a caza se tornó mas restrinchida y l' urbanización permitió replantar selvas (os selvas ya triplicoron a suya grandaria dende os suyos minimos). Actualment, Lituania tien bel 250.000 animals salvaches mas grans u 5 por cada kilometro cuadrau. O gran animal salvache mas prolifico de todas as partis de Lituania ye o cuerzo, con 120.000 d' ellos. Les siguen os verros (55.000). Otros ungulaus son o ciervo (~ 22.000), o gamo (~ 21.000) y o mas gran: l' alce (~ 7.000). Entre os depredadores lituanos, as rabosas son os mas comunes (~ 27.000). Manimenos, os lupos son mas enradicaus en a mitolochía, ya que solenco bi ha 800 en Lituania. Encara mas raros son os gatos cervals (~ 200). Os animals grans mencionaus anteriorment excluyen a lo coniello, d' os cuals bel 200.000 pueden vivir en as selvas de Lituania.[3]

Clima[editar | modificar o codigo]

Lituania tien un clima templau con influxos tanto maritimas como continentals. Se define como continental humido (Dfb) seguntes a clasificación climatica de Köppen (pero ye amán d' oceanico en una zona costera estreita).

As temperaturas meyas en a costa son -2,5 °C en chinero y 16 °C en chulio. En Vilnius, as temperaturas meyas son -6 °C en chinero y 17 °C en chulio. Mientres o verano, 20 °C ye común mientres o día, entre que que 14 °C ye común mientres a nueit; en o pasau, as temperaturas aconsiguioron os 30 u 35 °C . Beluns hibiernos pueden estar muit fredos. -20 °C ocurre cuasi toz os hibiernos. Os extremos hibernals son -34 °C en as comarcas costeras y -43 °C en l'este de Lituania.

A precipitación meya anyal ye de 800 mm en a costa, 900 mm en as tierras altas de Samogitia y 600 mm en a parti oriental d'o país. A nieu ocurre toz os anyos, puede nevar d' octubre l' abril. En cualques anyos, l' auguacella puede cayer en setiembre u mayo. A temporada de creiximiento d'as plantas dura 202 días en a parti occidental d'o país y 169 días en a parti oriental. As tronadas severas son raras en a parti oriental de Lituania, pero son comunes en as arias costeras.

Os rechistros mas largos de temperatura medida en l'aria d'o Baltico abarcan uns 250 anyos. Os datos amuestran periodos calidos mientres a segunda metat d'o sieglo XVIII y que o sieglo XIX estió un periodo relativament fredo. Un calentamiento d' en primerías d'o sieglo XX culminó en a decada de 1930, seguiu d' un enfriamiento mas chiquet que duró dica a decada de 1960. Dende alavez ha persistiu una tendencia a lo calentamiento.

Lituania experimentó una sequera en 2002, que provocó incendios forestals y de turberas.[4] O país sufrió chunto con a resta d'o nordueste d' Europa mientres una onda de calor en o verano de 2006.

Politica y gubierno[editar | modificar o codigo]

Lista de Primer ministros de Lituania[editar | modificar o codigo]

Numero Nombre Anyadas Partiu politico
1 Kazimira Prunskienė 1990-1991 Independient
2 Albertas Šimėnas 1991-1991
3 Gediminas Vagnorius 1991-1992
4 Aleksandras Abišala 1992-1992
5 Bronislovas Lubys 1992-1993
6 Adolfas Šleževičius 1993-1996
7 Laurynas Stankevičius 1996-1996
8 Gediminas Vagnorius 1996-1999
9 Rolandas Paksas 1999-1999
10 Andrius Kubilius 1999-2000
11 Rolandas Paksas 2000-2001
12 Algirdas Brazauskas 2001-2006
13 Gediminas Kirkilas 2006-2008
14 Andrius Kubilius 2008-2012
15 Algirdas Butkevičius 2012-2016
16 Saulius Skvernelis 2016-2020 Independient
17 Ingrida Šimonytė 2020-hue Independient

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Condaus[editar | modificar o codigo]

Administrativament Lituania se divide en 10 condaus, corresponents a territorios historicos:

Os condaus de Lituania.
Rechions Capital Superficie (km²) Población 2008
1 Condau d'Alytus Alytus 5.425 177.040
2 Condau de Kaunas Kaunas 8.060 673.706
3 Condau de Klaipėda Klaipėda 5.209 378.843
4 Condau de Marijampolė Marijampolė 4.463 181.219
5 Condau de Panevėžys Panevėžys 7.881 284.235
6 Condau de Šiauliai Šiauliai 8.540 349.876
7 Condau de Tauragė Tauragė 4.411 127.378
8 Condau de Telšiai Telšiai 4.350 173.383
9 Condau d'Utena Utena 7.201 172.580
10 Condau de Vilna Vilna 9.760 848.097

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Escudo Ciudat Población (2020)
1 Vilna 580.020
2 Kaunas 289.380
3 Klaipėda 149.157
4 Šiauliai 101.514
5 Panevėžys 85.885
6 Alytus 49.888
7 Marijampolė 34.968
8 Mažeikiai 32.477
9 Jonava 26.427
10 Utena 25.395

Economía[editar | modificar o codigo]

Lituania tien una economía ubierta y mixta que o Banco Mundial clasifica como economía d' ingresos altos. Seguntes datos de 2016, os tres sectors mas importants d' a economía lituana son os servicios (68,3 por ciento d'o PIB), l' industria (28,5 por ciento) y l' agricultura (3,3 por ciento). L'Informe de Competitividat Global d'o Foro Economico Mundial clasifica a Lituania en o puesto 41 (de 137 países clasificaus).

Lituania s' incorporó a l'OTAN en 2004[5], a l' UE en 2004, Schengen en 2007 y a l'OCDE en 2018.

l'1 de chinero de 2015, l'euro se convirtió en a moneda nacional en substitución d'o litas con un tipo de 1,00 EUR = 3,45280 LTL.

Os productos agricolas y alimenticios representoron o 18,3 por ciento, os productos quimicos y plasticos, o 17,8 por ciento, a maquinaria y os electrodomesticos, o 15,8 por ciento, os productos minerals, o 14,7 por ciento, a fusta y os muebles, o 12,5 por ciento d'as exportacions. Seguntes datos de 2016, mas d'a metat de todas as exportacions lituanas van a 7 países, incluius Rusia (14 %), Letonia (9,9 %), Polonia (9,1 %), Alemanya (7,7 %), Estonia (5,3 %), Suecia (4,8 %) y Reino Uniu (4,3 %). As exportacions equivalieron a lo 81,31 por ciento d'o PIB de Lituania en 2017.[6]

O PIB de Lituania experimentó taxas de creiximiento reyal muit altas mientres a decada dica 2009, con un maximo d'o 11,1 % en 2007. Como resultau, o país a ormino s'ha considerau como un tigre baltico. Manimenos, en 2009 a causa que d'una crisi financiera mundial marcada experimentó un baxada drastica: o PIB se contrayió un 14,9 % y a taxa de desemplego alcanzó o 17,8 % en 2010.[7] Dimpués d'o baxada de 2009, o creiximiento economico anyal de Lituania ha estau muito mas lento en comparanza con os anyos anteriors a 2009. Seguntes o FMI, as condicions financieras afavoreixen o creiximiento y os indicadors de solideza financiera siguen estando solidos. O coeficient de deuda publica en 2016 se redució a lo 40 por ciento d'o PIB, en comparanza con o 42,7 en 2015 (antis d'a crisi financiera mundial, o 15 por ciento d'o PIB en 2008).[8]

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Etnografía[editar | modificar o codigo]

Os lituanos etnicos son a mayoría d'a población. Tamién bi ha polacos, rusos y chodigos askenazís. Os polacos se distribuyen por a zona sureste mugant con Belarrusia y por a comarca d'a capital Vilnius; manimenos en Vilnius a suya redolada bi ha chent que parla polaco dende muitas cheneracions pero que se consideran lituanos. A población chodiga askenazí se veyió redueita a pocos mils por as mortaleras d'a segunda Guerra Mundial.

Os lituanos etnicos representan arredol de cinco sextos d' a población d'o país y Lituania tien a población mas homochenia d' os Estatos balticos. En 2015, a población de Lituania yera de 2.921.262, o 84,2 % d' os cuals son lituanos etnicos que charran lituano, que ye l' idioma oficial d'o país. Existen diversas minorías importants, como polacos (6,6 %), rusos (5,8 %), belarrusos (1,2 %) y ucraineses (0,5 %).

Os polacos en Lituania son a minoría mas gran, concentrada en o sureste de Lituania (a rechión de Vilnius). Os rusos en Lituania son a segunda minoría mas gran, concentrada prencipalment en dos ciudaz. Constituyen minorías considerables en Vilna (12 %) y Klaipeda (19,6 %) y una mayoría en a ciudat de Visaginas (52 %). Bels 3.000 de chitans viven en Lituania, prencipalment en Vilnius, Kaunas y Panevežys; as suyas organizacions contan con o refirme d'o Departamento de Minorías Nacionals y Emigración. Mientres sieglos, una chicota comunidat tartara ha floriu en Lituania.

L'idioma oficial ye o lituano, pero en cualques comarcas bi ha una presencia significativa de luengas minoritarias, como o polaco, o ruso, o belarruso y l'ucrainés. A mayor presencia de minorías y l'emplego d'istos idiomas se troba en o municipio d'o districto de Salcininkai, o municipio d'o districto de Vilnius y o municipio de Visaginas. O yiddisch ye charrau por miembros d' a chicota comunidat chudía que queda en Lituania. As leis estatals garantizan a educación en idiomas minoritarios y bi ha numbrosas escuelas financiadas con fondos publicos en as redoladas pobladas por minorías, estando o polaco l'idioma d'instrucción mas amplament disponible.

Seguntes o censo de población lituano de 2011, bel o 85 % d' a población d'o país parla lituano como luenga materna, o 7,2 % son fabladors nativos de ruso y o 5,3 % de polaco. Aproximadament o 39 % d' os residents lituanos charran ruso como luenga extranjera, o 20 % - anglés, o 9 % - alemán, o 6 % - polaco, o 3 % - francés. A mayoría d' as escuelas lituanas amuestran anglés como primer idioma extranchero, pero os estudiants tamién pueden estudiar alemán u, en cualques escuelas, francés u ruso. Arredol d'o 80 % d' os chóvens de Lituania saben anglés.[9]

Lituania ha acceptau a cuota de refuchiaus en virtut d'o plan de migrants alcordau por os estatos miembros de l' UE en 2015.[10]

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

A cocina lituana presenta os productos adecuaus pa o clima fresco y humido d'o norte d'Europa: l'hordio, as trunfas, o segal, a remolacha, as verduras, as lulos y as fongos se cautivan localment, y os productos lácteos son una d' as suyas especialidats. Os platos de peix son muit populars en a rechión costera. Dau que comparte a suya clima y practicas agricolas con o norte d' Europa, a cocina lituana tien cualques similituz con a cocina escandinava. Manimenos, tien as suyas propias características distintivas, que estioron formadas por una variedat d' influxos mientres a larga y dificil historia d'o país. Os productos lactios son una parti important d' a cocina tradicional lituana. Istos incluyen matón blanco (varškės sūris), cuallada (varškė), leit agra (rūgpienis), crema agra (grietinė), manteca (sviestas) y crema agra con manteca (kastinis). Os productos carnicos tradicionals suelen estar apanyaus, maduros y zafumaus: salchichas zafumadas (dešros), redetiu de tocín (lašiniai), skilandis, pernil zafumau (kumpis). Sopas (sriubos): sopa de boletus, sopa de col de grumo, sopa de biera, sopa de leit, sopa de remolacha freda (šaltibarščiai) y diversos tipos de porages (koses) son parti d'a tradición y a dieta diaria. O peix d' augua dulce, a sardineta, os lulos y os fongos silvestres y a miel son una dieta muit popular en l' actualidat.[11]

Un d' os productos alimenticios lituanos mas antigos y fundamentals estió y ye o pan de segal. O pan de segal se micha toz os días pa o desayuno, l' almuerzo y a cena. O pan desempenya un paper important en os rituals familiars y as ceremonias agrarias.[12]

Os lituanos y atras nacions que bella vegada formoron parti d'o Gran Ducau de Lituania comparten muitos platos y bebidas. As tradicions alemanas tamién influyoron en a cocina lituana, introducindo platos de tocín y trunfa, como o pudín de trunfa (kugelis) y as salchichas de trunfa (vėdarai), asinas como o pastel d' arbol barroco conoixiu como Šakotis. A mas exótica de todas as influxos ye a cocina caraíta: os kibinai son populars en Lituania. Os nobles lituanos gosaban achustar chefs franceses, por lo que l' influxo d' a cocina francesa plegó a Lituania d' ista traza.

Os balticos utilizaron hidromiel (midus) mientres milentas d'anyadas. A biera (alus) ye a bebida alcoolica mas común. Lituania tien una larga tradición bierera de grancha, mencionada por primera vegada en as cronicas d'o sieglo XI. A biera s' elaboraba pa as antigas festividaz y rituals d'o Baltica. A elaboración de biera en as granchas sobrevivió en mayor medida en Lituania que en cualsiquier atro puesto y, a traviés d' accidents de l' historia, os lituanos desembolicoron una cultura bierera comercial a partir d' as suyas tradicions agricolas unicas. Lituania ocupa o cinqueno puesto en Europa por consumo de biera per capita en 2015, con 75 biereras activas, 32 d' as cuals son microbiereras. A escena d' as microbiereras en Lituania ha iu creixendo en os zaguers anyos, con diversas tabiernas centradas en estas bieras amaneixendo en Vilnius y tamién en atras partis d'o país.

Esporte[editar | modificar o codigo]

L'esporte mes popular de Lituania ye o baloncesto.

Competicions esportivas[editar | modificar o codigo]

Lituania estió a seu de l'Eurobasket 2011, disputando-se hi partius dende o 31 d'agosto dica o 18 de setiembre en as ciudaz de Klaipėda, Šiauliai, Panevėžys, Alytus, Vilna y en Kaunas.

Referencias[editar | modificar o codigo]


Bandera d'a Unión Sobietica Ex Unión de Republicas Socialistas Sovieticas (URSS)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Cheorchia | Estonia | Letonia | Lituania | Moldavia | Kirguizistán | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán | Ucraína | Uzbekistán


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito