Rusia

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Federación Rusa
Российская Федерация
Rossiiskaya Fiedieratsiya
Bandera de Rusia Escudo de Rusia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Himno d'a Federación Rusa
Situación de Rusia
Situación de Rusia
Capital
 • Población
Moscú
13.015.126 (2022)
Mayor ciudat Moscú
Idiomas oficials Ruso1
Forma de gubierno Republica federal
Vladimir Putin
Mikhail Mishustin
Independencia
 • Calendata
Declarata
Reconoixita
D'a Unión Sovietica
12 de chunio de 1990
24 d'agosto de 1991
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Posición 1º
17.075.200 km²
0,5%
20.017 km
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 9º
146.980.061 (2022)
8.30 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2008)
 • PIB per capita
Posición 8º
US$ 2.274.584 millons
US$ 16.200
Moneda Rublo
Chentilicio Ruso/a[1]
Zona horaria UTC +2 a +12
Dominio d'Internet .ru .su .рф
Codigo telefonico +7
Prefixo radiofonico RAA-RZZ, UAA-UIZ
Codigo ISO 643 / RUS / RU
Miembro de: ONU, APEC, CBSS, OSCE
1Bi ha atras trenta luengas reconoixitas oficialment en belunas d'as subdivisions de Rusia

A Federación Rusa u simplament Rusia (en ruso: Россия, Rossiya), ye o país mas gran d'o mundo, estendillando-se entre Europa y Asia. Ye una republica semipresidencialista integrata por "subchectos federals". Rusia muga con los siguients países (empecipiando por a parti noroccidental y seguindo lo sentito contrario a las sayetas d'o reloch): Noruega, Finlandia, Estonia, Letonia, Belarrusia, Lituania, Polonia, Ucraína, Cheorchia, Azerbaichán, Cazaquistán, China, Mongolia y Corea d'o Norte. A suya costa s'estendilla dende l'Oceano Arctico dica l'Oceano Pacifico d'o Norte, y tien amás costa en mars interiors como a mar Baltica, mar Negra y mar Caspia. Como succesor prencipal d'a Unión Sovietica, Rusia contina estando un país influyent, en particular en a Comunidat d'Estaus Independients, integrata por muitos atros estaus de l'antiga Unión Sovietica.

A historia de Rusia prencipia con os eslaus orientals. Os pueblos eslaus apareixioron como grupo etnico en Europa entre os sieglos III y IV.[2] Establito y gubernato por os vikingos y os suyos descendients, o primer estau eslau oriental, a Rus de Kiev, surtió en o sieglo IX, y adoptó lo cristianismo de l'Imperio Bizantín en 988, prencipiando asinas a sintesi d'as culturas bizantina y eslava que definirba la cultura rusa d'os siguients mil anyos.[3] A Rus de Kiev se desintegró y as tierras fuoron dividitas entre chicoz estaus feudals. O succesor mas poderoso estió lo Gran Ducau de Moscú, que estió a fuerza prencipal d'o proceso de reunificación rusa en a suya luita d'independencia en contra d'a Horda d'Oro. Moscú reunificó, china chana, os prencipaus rusos que la rodiaban y a la fin dominó lo legato cultural y politico d'a Rus de Kiev. En o sieglo XVIII, ya s'heba estendillato por meyo d'as conquiestas, as anexions y as exploracions y se transformó en l'Imperio Ruso, que s'estendillaba dende Polonia dica l'ueste a l'oceano Pacifico. Rusia se convirtió en o país constituyent mas gran d'a Unión Sovietica, o Estau socialista constitucional mas gran d'o mundo y superpotencia mundial, dica la suya desaparición a la fin d'a Guerra Fría.

Con a disolución d'a Unión Sovietica en 1991, s'establió a Federación Rusa, pero ye reconoixita como a personalidat legal de continidat d'a Unión Sovietica. Asinas, Rusia ye miembro permanent d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unidas y miembro prencipal d'a Comunidat d'Estaus Independients. Rusia ye un país con armamento nucleyar y tien a reserva d'armas de destrucción masiva mas gran d'o mundo.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Planas de Siberia Occidental, o río Vasyugan.
Río amán de Saranpaul.
O Elbrús ye o punto mas alto de Rusia.

Rusia ye situata entre Europa oriental y Asia septentrional (chusto a divisoria entre os dos continents, a cordelera d'os Urals, se troba en territorio ruso), y en l'extremo oriental ye deseparata d'o estau estausunidense d'Alaska por o estreito de Bering.

Muga a lo norte con l'oceano Arctico a traviés d'a mar de Barents, a mar de Kara, a mar de Laptev, a mar d'a Siberia Oriental y a mar de Chukchi. Astí se troban os archipelagos de Nueva Zembla, Tierra de Francisco Chusé, Tierra d'o Norte y Nueva Siberia y a isla de Wrangel.

A l'este, muga con o estreito de Bering que a desepara d'America y con l'oceano Pacifico a traviés d'o estreito de Bering, a mar d'Okhotsk y a mar de Chapón. Astí se troban a isla de Sakhalin y as islas Kurils; y a lo sud d'istas bi ha a isla chaponesa de Hokkaido.

A lo sud, tien mugas terrestres con Corea d'o Norte, a Republica Popular de China, Mongolia y Cazaquistán. A lo sudueste muga con a mar Caspia y as montanyas d'o Caucas, que deseparan Rusia d'Azerbaichán y Cheorchia.

A l'ueste, as suyas mugas son a mar Negra y a mar d'Azov, Ucraína, Belarrusia, Letonia, Estonia, a mar Baltica a traviés d'o golfo de Finlandia, Finlandia y Noruega. Deseparato de Rusia se troba l'oblast u provincia de Kaliningrad, que muga a lo norte y a l'este con Lituania, a lo sud con Polonia y a l'ueste con a mar Baltica.

Rusia s'estendilla a traviés d'a mayor parti d'o norte d'Eurasia y, por tanto, existen una gran variedat de paisaches y climas. A mayor parti d'o paisache consiste en planas granizas, tanto en a parti europea como en a parti asiatica que son amplament conoixitas como, por eixemplo, Siberia. Istas planas son, mas que mas, estepa a lo sud y selvas densas a lo norte, con a tundra a lo largo d'a costa d'o norte. Se troban cadenas montanyosas a lo largo d'as mugas d'o sud, como lo Caucas (a on que se troba o Elbrús, o punto mas alto de Rusia con 5.633 metros d'altaria) y l'Altai. A l'este bi ha la sierra de Verkhoiansk y os vulcans d'a peninsula de Kamtchatka. En a parti central i son os Urals, que son a división prencipal entre Europa y Asia.

Rusia tien una luenga linia de costa de mas de 37.000 kilometros a lo largo d'os oceanos Arctico y Pacifico, asinas como mars interiors com a mar Baltica, a mar Negra y a mar Caspia. As mars mas chicotas fan parti d'os oceanos; a mar de Barents, a mar Blanca, a mar de Kara, a mar de Laptev, a mar de la Siberia Oriental y a mar de Chukchi fa parti de l'Arctico, mientres que o estreito de Bering, a mar d'Okhotsk y a mar de Chapón perteneixen a l'Oceano Pacifico. As islas prencipals que se i troban encluyen Nueva Zembla, a Tierra de Francisco Chusé, a Tierra d'o Norte, as islas de Nueva Siberia, a isla de Wrangel, as islas Kurils y a isla de Sakhalin.

Rusia ye trescruzata por grans ríos. Os d'a parti europea que desembocan en as mesmas costas rusas son o Volga, o Don, o Kama, l'Oka y o Dvina Septentrional, mientres que os que desembocan en atros países son o Dnieper y o Dvina Occidental. En Asia se i troban l'Obi, o Irtix, o Yenisei, l'Angara, o río Lena y l'Amur. Os lacos prencipals encluyen o laco Baikal, o laco Ladoga y o laco Onega.

Cheografía humana[editar | modificar o codigo]

Ciudat de Moscú.
Seu de Cristo lo Salvador, destruyita mientres a epoca sovietica, reconstruyita entre 1990 y 2000.

Dinamica de población[editar | modificar o codigo]

Seguntes as estimacions preliminars, a población rusa l'1 de chinero de 2007 yera de bels 142 millons de personas. En 2007, a población heba baixato un 0,17% y en 2006 un 0,37%. Rusia ye una sociedat diversa y multietnica, bi ha mas de 120 grupos etnicos y indichenas.[4] En 2006 186.380 inmigrants plegoron a Rusia, d'os cuals un 95% proveniban d'os paises d'a Comunidat d'Estaus Independients, muitos d'els de parla rusa. Encara que a población rusa ye relativament gran, a densidat de población ye muit baixa, debito a la extensión territorial d'o país. A mayor parti d'a población se concentra en a Rusia europea amán d'os Urals y a lo sudueste de Siberia. Un 73% d'a población ye urbana.[5] Seguntes os datos d'o censo de 2002, as ciudaz mas grans d'o país son Moscú (10,1 millons) y Sant Petersburgo (4,7 millons). Once ciudaz mas tienen una población d'entre 1 y 2 millons d'habitants: Chelyabinsk, Kazan, Novosibirsk, Nizhny Novgorod, Omsk, Perm, Rostov d'o Don, Samara, Ufa, Volgograd y Yekaterinburg.

O maximo de población rusa goso estar de 148,7 millons d'habitants en 1991,[6] pero dende allora la población ha ito baxando; de feito en 2007, o numero de muertos estió superior a lo numero de naixencias.[7] A tasa de creiximiento poblacional estimata ta 2008 ye de –0,474%.[8] As causas prencipals d'o creiximiento negativo d'a poblavión son una alta tasa de mortalidat y una baixa tasa de natalidat (de 16 por cada mil habitants y d'11 por cada mil habitants respectivament).[8] Manimenos, o Ministerio de Salut de Rusia preveye que en 2011 as tasas de natalidat y mortalidat serán iguals.[9]

Luengas[editar | modificar o codigo]

Se parlan en Rusia cuasi 100 luengas diferents.[10] Seguntes o censo de 2002, amás d'o ruso, luenga oficial parlata en toz os subchectos federals, se i parlan tamién o tartaro (5,3 millons de personas) y l'alemán (2,9 millons).[11] O ruso ye a unica luenga oficial d'o estau, pero a Constitución atorga a las republicas o dreito a escullir a suya luenga propia cooficial con o ruso.[12] A tamas d'a suya extensión (o ruso ye a luenga mas estendillata cheograficament d'Eurasia) a luenga ye relativament homochenia. O ruso ye a luenga eslava con o numero mas gran de parlants.[13] O ruso ye una d'as seis luengas oficials d'as Nacions Unidas.

Etnografía[editar | modificar o codigo]

Hombre y muller d'o Daguestán.

Rusia ye una sociedat diversa y multietnica. Os rusos forman un 80% d'a población total d'a Federación Rusa. Con tot y con ixo, i viven mas de 120 grupos etnicos. Belluns d'istos pueblos son muit chicoz, con menos de 1000 individuos; de feito, amás d'os rusos nomás os tartaros, os ucraineses, os chuvaixes, os baixkirs, os chechens y os armenios superan o millón de personas.[2] A Federación Rusa reconoixe a diversidat etnica en estar formata por 21 republicas de minorías, 10 districtos autonomos y una rechión autonoma. En istas rechions, a nacionalidat eponima, manimenos, ye inferior, en numero, a los rusos que i viven.[2] Bellas minorías nacionals demandan mayor autonomía u y incluso a independencia.

Relichión[editar | modificar o codigo]

O Cristianismo, o Islam, o Budismo y o Chudaísmo son as relichions tradicionals de Rusia y consideratas, seguntes una lei aprobata en 1997, como parti d'o "herencio cultural" d'o estau.[14] A Ilesia Ortodoxa Rusa ye a relichión dominant.[15] Seguntes una enquesta realizata por o Centro d'Investigación d'Opinión Publica Ruso, un 63% d'os encuestaus se consideraban rusos ortodoxos.[16] Manimenos, nomás un 15-20% ye practicant; unatro 10-15% practica o Islam.[8] Un gran porcentache d'a población rusa no ye practicant u ye atea u agnostica, un legato d'o suyo pasato sovietico.[8]

Historia[editar | modificar o codigo]

Antiga Rusia, eslaus orientals y a Rus de Kiev[editar | modificar o codigo]

Antes d'o sieglo I, as vastas tierras de Rusia meridional estioron pobladas por cuantas tribus, muit dispersas por l'immenso territorio, como os proto-indoeuropeus y escitas. Entre o sieglo III y sieglo VI as estepas estioron asolatas por ondadas succesivas d'invasions nomadas, dirichidas por tribus que a ormino continarían a suya abance dica Europa, como estió o caso d'os hunnos y avaros.

Entre o periodo d'o sieglo V a o sieglo VII los abances humans son representaus por a cultura de Dyakovo, en plena edat de fierro, que ocupaba a zona d'o Volga Superior, o Valday y l'aria de río de Oká. A cultura de Dyakovo yera formada por a chent ugrofinesa, os denantpasaus d'as tribus Merya, Muroma, Meshchera y Vepsos. Toda a toponimia rechional ugrofinesa y o suyo caracter hidronimo nos transporta a ista cultura, un eixemplo ye o río Yauza, afluent d'o Moscova, y probablement o mesmo río Moscova tamién.

Os turcos y os cazacos reinoron as estepas mas baixas d'a cuenca d'a Volga entre os mars Caspia y Negro ent'o sieglo VIII. Destacoron por as suyas notorias leis de tolerancia cosmopolita. Os gazaros estioron a connexión comercial prencipal entre o Baltico y l'imperio musulmán Abasí radicaus en Bagdad. Se convirtioron en importants aliaus de l'Imperio Bizantín y emprendioron una serie de guerras exitosas contra os Califatos arabes.

En ista yera, o termin "Rhos" u "Rus" estió primer aplicau a os varegos y dimpués tamién a os eslaus que habitaban a rechión. En o periodo d'o sieglo X a XI a Rus de Kiev u Rusia medieval plegó a estar o prencipau mas gran en Europa y un d'os mas prospers, a causa d'o comercio diversificau tanto con Europa como con Asia. a obridura de nuevas rutas d'o comercio con Oriente en o tiempo de As Cruzadas contribuyó a la decadencia y a la fragmentación d'o prencipau a fins d'o sieglo XII.

En o periodo d'o sieglo XI y XII, as incursions constants d'as tribus turcas nomadas, como os polovtsy y os pacinacos, levoron a la migración masiva d'as poblacions eslavas, d'o sud fertil a las rechions d'o norte, conoixius como Zales'e. Os estaus medievals d'a Republica de Novgorod y o Prencipau de Vladímir-Súzdal surtioron como sucesors d'o Rus de Kiev. Mientres, o curso mediano d'o río Volga yera dominau por o estau musulmán de Bulgaria d'o Volga. Como muitas atras partes de Eurasia, istes territorios fuoron invadius por os mongols, formando o estau d'a Horda Dorada que saqueyaría os prencipaus rusos entre mas de tres sieglos. Amán d'a metat d'a población rusa morirá entre a invasión mongola; posteriorment conoixius como os tartaros, gubernarán as extensions meridionals y centrals de Rusia mientres que os territorios actuals de Ucraína y Belarrusia serán incorporaus a o Gran Ducau de Lituania y Polonia, dividindo asinas a os eslaus orientals entre belarrusos a o norte y ucraineses a l'ueste.

Igual que en os Balcans, o movimiento nomada retrasó o desembolique economico y social d'o país. Manimenos, a Republica de Nóvgorod de conchunta con a ciudat de Pskov retenioron bel grau d'autonomía entre o tiempo d'a yunta mongola y podioron en gran parte privar as atrocidaz que afectoron a la resta d'o país. En l'anyo 1240, a Republica de Novgorod, dirichida por Alexánder Nevsky (1220-1263), refusó os intentos d'os cruzaus chermanicos d'a Orden Teutonica de colonizar a rechión.

Prencipau de Moscú[editar | modificar o codigo]

A diferencia d'o suyo lider espiritual, l'Imperio Bizantín, Rusia, baixo o liderache de Moscú, podió revivir y organizar a suya propia guerra de la reconquiere, subchugando finalment a os suyos enemigos y anexando os suyos territorios perdius. Dimpués d'a caita de Constantinoble en 1453, a Rusia moscovita queda como o solo estau cristiano funcional en a buega d'Europa Oriental, adquirindo asinas o dreito de reclamar a succesión a o legato de l'Imperio romano d'Oriente. Encara baixo o dominio d'os mongol-tartaros, o Ducau de Moscú prencipió a afirmar a suya influencia en Rusia Occidental en o prencipio d'o sieglo XIV. O resurchimiento espiritual, emparau por a Ilesia Ortodoxa y santo Sergio de Rádonezh, aduyó a o Ducau de Moscú a redotar a os mongolo-tartaros en a Batalla de Kulikovo en 1380.

Ivan IV "O Terrible" (1530-1584) mete fin a o control d'os invasors, consolidando rechions cercanas baixo o dominio de Moscú. Ye o primer en tomar o titol de "Gran Duque de Todas as Rusias".

A'l prencipio d'o sieglo XVI, o Estau ruso prenió como fiques prencipals recuperar toz os territorios perdius a consecuencia d'a invasión mongolo-tartara y protecher a zona fronteriza meridional contra os ataques d'os tartaros de Crimea (As Guerras Ruso-De Crimea) y de cualques lugars turcos. Os fidalgos, recibindo una sinyoría d'o sobirán, estioron obligaus a servir en l'exercito. O sistema d'a sinyoría plegó a estar la base t'a caballería noble. En 1547, Ivan IV fue coronau oficialment como o primer Zar de Rusia. Entre o suyo reinau, Ivan IV anexionó rechions de Kazán y Astracán entre atras y transformó Rusia en un estau multietnico. Iván IV promulgó un nuevo codigo de leis (Sudebnik de 1550), establindo o primer cuerpo representativo feudal (Zemsky Sobor) y introdució a autochestión local en as rechions rurals. A zaguers d'o sieglo, cosacos rusos fundoron os primers establimientos en Siberia Occidental. O suyo reinau tamién estió marcau por a larga y fracasada guerra contra a coalición de Polonia, Lituania y Suecia ta l'acceso a o comercio a traviés d'a mar Baltica.

Iván levó a cabo una serie de porgaduras en a aristocracia feudal, probablement provocadas por a traiduría por parte de principe Kurbsky, por as cuals dentró en a historia como "O Terrible". Dimpués d'a suya muerte os fracasos militars, as epidemias y as pobras cullitas debilitoron o Estau, os tartaros de Crimea creman a ciudat de Moscú. a muerte d'os fillos d'Iván combinau con o fame de 1601-1603 levan a la guerra civil y a la intervención extranchera.

A meyaus d'o sieglo XVII i heba establimientos rusos en Siberia Oriental y en a peninsula de Chukchi a traviés d'o río Amur. En 1648 o navegant ruso Semión Dezhniov descubre o estreito que desepara Siberia de Alaska. Mas tarde, en 1728 será explorau por o navegant danés Vitus Bering, y levará o suyo nombre (estreito de Bering).

Imperio Ruso[editar | modificar o codigo]

O control moscovita d'a nación naixient continó dimpués d'a intervención polaca baixo a dinastía subsiguient de Romanov, empecipiando con o Zar Miguel I de Rusia en 1613. Pero I o Gran, qui gubernó o Zarato Ruso, redotó a l'Imperio sueco entre a Gran Guerra d'o Norte, forzando-lo a ceder Karelia Occidental y Ingria (dos rechions perdidas por Rusia en o Tiempo de Dificultaz), y de Livonia (actuals Estonia meridional y Letonia septentrional). Isto aseguró l'acceso de l'Imperio Ruso a o mar y o comercio maritimo, en Ingria. Fundó en 1703 una nueva capital, San Petersburgo y estió, en gran parte, responsable de levar a cultura d'Europa Occidental a Rusia, a resultas d'as suyas reformas.

Dimpués de ditas reformas, Rusia obtenió poder en Europa. Catarina a Gran, que gubernó entre 1762 a 1796, continó os esfuerzos de Pero I ubicando a Rusia como un d'os grans poders europeus. Como eixemplos d'a participación europea en o sieglo XVIII, se destacan a Guerra de Succesión Polaca y a Guerra d'os Siet Anyos. Dimpués d'a división de Polonia, Rusia adquirió os significativos territorios d'o ueste, os cuals se trobaban poblaus prencipalment por personas de relichión ortodoxa. A consecuencia d'as guerras contra l'Imperio Otomán, Rusia augmentó as suyas buegas dica o mar Negro tenendo como objetivo a protección d'a rechión cristiana d'os Balcanes contra os turcos. En 1783, Rusia y o Reino cheorchiano (que fue devastau cuasi totalment por as invasions persas y por os turcos) sinyoron o tractau de Georgievsk seguntes o cual Cheorchia (Kartl-Kakheti) recibió a protección de Rusia.

En 1812, habendo reuniu cuasi meyo millón de soldaus franceses y provenients d'os suyos atros estaus conquerius en Europa, Napoleón invadió Rusia. Manimenos, dimpués de tomar Moscú, fue forzau a retirar-se enta Francia. Cuasi o 90% d'as fuerzas invasoras murioron en as batallas con l'exercito ruso, a causa d'os guerrillers, y o crudo hibierno. Os exercitos rusos rematoron a persecución de l'enemigo tomando a suya capital, París.

Os oficials d'as guerras napoleonicas levoron a Rusia las ideyas d'o liberalismo y mesmo procuroron reducir os poders d'o zar entre a rebelión frustrada d'os dekabristas en 1825, a cual fue seguida por cuantos decenios de represión politica. Unatro d'os resultaus d'as guerras napoleonicas, estió a constitución de Besarabia, y de Finlandia en l'Imperio Ruso, y a creyación d'o Congreso Polonia. a permanencia d'a servitut y as politicas conservaderas de Nicolau I de Rusia estorboron o desembolique de l'Imperio Ruso a meyaus d'o sieglo XIX. Como resultau, o país fue redotau en a Guerra de Crimea (1853-1856) por una alianza de poders europeus mayors que incluiban a Gran Bretanya, Francia, l'Imperio Otomán y Piamonte-Cerdenya.

L'actividat revolucionaria moderna en l'Imperio Ruso prencipió con a Rebelión Decembrista de 1825, y encara que a servitut fue abolida en 1861, lo fuo en termins desfavorables t'os labradors y sirvió ta animar a os revolucionarios. Un parlamento, a Duma estatal, fue establiu en 1906, dimpués d'a Revolución de 1905, pero o malestar politico y social siguió. Estando agravau entre a Primera Guerra Mundial por o fracaso militar y a escaseza d'alimento en as ciudaz prencipals.

O succesor de Nicolau I de Rusia, Aleixandre II (1855-1881) fue forzau a emprender una serie de reformas completas y publicó un decreto abolindo a servitut, en 1861. As grans reformas d'o reinau d'Aleixandre II dirichioron cada vez mas rapido o desembolique y as tentativas d'o capitalista Serguéi Witte ent'a industrialización. Una atmosfera de eslaufilia yera en augmento, liderata por a victoria de Rusia en a Guerra Ruso-Turca, a cual forzó a l'Imperio Otomán a reconoixer a independencia de Rumanía, de Serbia y Montenegro, y l'autonomía de Bulgaria.

O fracaso de las reformas y a supresión de lo agrario a consecuencia d'o creiximiento d'a intelectualidat liberal, fomentó a continuidat d'os problemas. En a vispra de Primera Guerra Mundial, a posición d'o Zar Nicolau II y a suya dinastía pareixió precaria.

O gubierno ruso no querió participar en a Primera Guerra Mundial, pero sentiba que a sola alternativa yera l'acceptación d'a dominación alemana d'Europa. Rusos de clase alta y burgueses aduyoron en o esfuerzo de guerra d'o rechimen. Labradors y treballadors, en cambeo participoron con muito menos entusiasmo debant d'a situación. Alemanya teneba un exercito que levaba a debantera en Europa y un enorme poder industrial, tenendo amás a Austria y l'Imperio Otomán como os suyos aliaus en a guerra. Consecuentment, Rusia fue forzada a luitar en atras tres guerras y en a guerra anglesa simultaniament. Baixo istas circumstancias o esfuerzo ruso en a guerra estió impresionant. Habendo ganau cuantas grans batallas en 1916, l'exercito guardó distancia cuan esclató a Revolución rusa de 1917, en parte por razons economicas, pero prencipalment porque a desconfianza publica ya existent ent'o rechimen creixió por a corrupción y a traiduría. Muitas historias estioron inventadas u enormement exacheradas, tal como a creyencia que un mistico, Grigori Rasputín, tenió gran influencia politica dentro d'o Gubierno. O que importó, manimenos, fuo que se creyoron as remors.

Revolución de 1917 y a fin d'a era zarista[editar | modificar o codigo]

Tot y que Rusia se industrializaba rapidament, tasament una chicota parte d'a población, mas que mas nobles y cualques industrials, teneban buenas condicions de vida. Os labradors yeran pobres y, encara que Aleixandre II heba feito una chicota la reforma agraria, lis yera muit dificil d'acceder a la propiedat d'a tierra. As succesivas redotas en as batallas mientres a I Guerra Mundial y o descontento cheneralizau d'a población levoron a que a economía interna prencipiase a deteriorar-se, la cual cosa condució a o caos social y a cuantas rechiradas y intentos revolucionarios. Istas revolucions tienen dos calendatas: 1905 y 1917. En a revolución de 1905 prencipió a fin d'a era zarista, cuan Rusia fue redotada inasperadament por Chapón en una guerra entre istos dos países, a Guerra Ruso-Chaponesa. Chapón yera un país chicot y feble a ran tecnolochico, y isto espantó a o zar Nicolau II y afectó a la suya popularidat. Igualment, en 1905 un grupo de treballadors elaboró una petición a o zar exichindo reformas economicas y socials. O movimiento fue violentament reprimiu por as tropas d'o zar, qui dioron muerte a alto u baxo 1.000 d'os treballadors. Ixe episodio fue conoixiu como "Domingo Sangriento", a partir d'él se formoron os primers Soviets.

O poder d'os sovieticos y a influencia d'a revolución de 1905 se fue feblando en os anyos siguients; manimenos, con a dentrada de Rusia en a Primera Guerra Mundial, as condicions de vida de gran parte d'a población empiororon drasticament, chenerando as condicions ta nuevas rechiradas que darían orichen a la Revolución de febrero de 1917, a on social-revolucionarios, mencheviques, cadets y bolcheviques intentoron dar -por separau- con nuevas formulas de gubierno ta Rusia, dando puesto a una breu Republica d'inspiración occidental, estando-ne o suyo maximo lider Alexander Kerensky. Iste nuevo orden no prosperó, prencipalment, a la oposición d'os liders rusos d'a nueva republica a la marcha de Rusia d'a guerra, la cual cosa favoreixió a os bolcheviques que, encara que yeran una minoría politica entre os partius d'a epoca, yeran os solos que esfendeban a salida d'a guerra de traza intransichent; d'ista traza se dio orichen a la revolución d'octubre de 1917, d'inspiración bolchevique, y a la posterior conquiesta d'o poder por parte d'os soviets lideratos por Lenin y Trotsky, que creyoron o Partiu Comunista dando asinas os primers trangos t'a formación d'a Unión Sovietica.

Con a vistoria d'a revolución de febrero, s'establió un Gubierno provisional liderato por Alexander Kerensky, que teneba o refirme d'una man de liberals y democratas y mesmo teneba a colaboración d'os soviets; sindembargo, a ezquierda y a dreita teneban fundas diferencias en cuantos temas, mas que mas respective d'a conducción d'a politica de guerra: a dreita quereba continar fendo parte d'o bando aliato y a ezquierda quereba albandonar a guerra.[17] En chulio de 1917 principió a Ofensiva Kerensky en Galitcia, en o Frent Oriental, que remató en un fracaso (mesmo que l'Ofensiva Brusilov en 1916) orichinando asinas un abance de l'exercito alemán que anunciaba o esboldregamiento d'o frent, feito agravato por l'alto indice de desercions en as filas de l'exercito ruso.[18]

Dimpués d'una sublevación bolchevique fracasata en chulio de 1917, o suyo lider, Vladimir Ilich Lenin (naixiu Vladimir Ilich Ulianov), fuyó a Finlandia por seguranza.[19] Allí escribió "O Estau y a Revolución", clamando a una nueva forma de gubierno basata en consellos d'os treballadors u soviets y instituindo a o poder sovietico esleito, como revocable en tot momento por os treballadors. Entre agosto y setiembre, o cheneral Lavr Kornilov prebó de derrocar a o Gubierno menchevique d'Alexander Kerensky en o dito golpe de Kornilov y Kerensky demanó aduya y refirme a os bloqueviques, en cedindo-lis armas y salvando asinas a situación en a capital, Petrogrado, encara que Kerensky perdió asinas o refirme d'os liberals rusos; antiparte, os bolcheviques plegaron a estar mayoría en Petrogrado y en Moscú.[20]

Lenin tornó a Petrograu en octubre, inspirando a Revolución d'octubre con o lema "Tot o poder t'os soviets!". Trotsky, president d'o Soviet de Petrogrado, dirichió o derrocamiento d'o Gubierno Provisional dende l'Instituto de Smolny,[19] dende o 6 a o 8 de noviembre de 1917. A la fin d'a Revolución rusa de 1917, una facción politica marxista clamó a os bolcheviques a tomar o poder en Petrogrado y Moscú baixo o liderache de Lenin. Os bolcheviques cambeoron o suyo nombre enta Partiu Comunista. L'asalto y a capitulación d'o Palacio d'Hibierno en a nueit d'o 7 a o 8 de noviembre marcoron o prencipio d'o gubierno sovietico. Kerenski, redotato, albndonó a ciudat y marchó enta o exilio.[19]

O zar Nicolau II y familia reyal fuoron asasinatos en Yekaterimburgo y con ixo remató a zaguera dinastía rusa. Entre un tiempo se creyó en a remor que a filla menor d'a familia, a princesa Anastasia, heba sobrevivito, remor que investigacions recients han desmentito.

Dimpués d'a victoria d'os bolcheviques, Rusia sufre una Guerra Civil (1918-1922) entre os partidarios d'a revolución bolchevique (Exercito Royo) y os suyos opositors (Exercito Blanco), istos zaguers, emparatos en cualques momentos d'a guerra, por diversas potencias foranas. Ta ganar, Lenin adoptó o lema d'o "Comunismo de Guerra", en drenando recursos d'a producción agricola ta proveyer a os soldatos. Con a victoria de l'Exercito Royo grans companyías privadas fuoron zarradas como, por eixemplo, a interpresa Smirnoff.

Era sovietica[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Unión Sovieticaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En plegar os bolcheviques en o Gubierno, teneban dos temas importants ta solventar: o primero, l'amenaza exterior a traviés de l'abance d'as tropas alemanas en o Frent Oriental; y o segundo, l'amenaza interior d'a oposición armata que lis feban atros movimientos politicos, mas que mas l'Exercito blanco contra-revolucionario.[21]

Ta solventar o primero d'istos problemas, Lenin sinyó a paz con as Potencias Centrals en o Tractau de Brest-Litovsk, encara que acceptó importants perdugas territorials a favor d'as Potencias Centrals y tamién acceptó a independencia de cuantos territorios que d'antis mas feban parte d'a Rusia zarista. Salvava asinas a supervivencia d'o mesmo rechimen revolucionario, con a cual cosa chustificó l'acceptación d'ixe tractau.[21]

Respective d'o segundo d'ixos problemas, se simplificoron a traviés de cuantos golpes d'estau executatos por militars de dreita y refirmatos por l'almirante Aleksandr Kolchak que rematoron con bellos gubiernos d'os socialistas revolucionarios, oposatos a os bolcheviques y partidarios de Kerensky.[22] Prencipió asinas una contraofensiva d'os contra-revolucionarios a traviés de tot o país, esclatando asinas a Guerra civil rusa con aduya militar d'os Aliaus, encluyendo-ie a os chaponeses que dentroron por Siberia a traviés de Vladivostok; sindembargo, l'Exercito Royo establito por Trotsky redotó y fació fuera a las tropas aliatas y a os contra-revolucionarios, dixando asinas a Lenin con as mans libres t'acotolar a os campesins aliaus con os social-revolucionarios que prebaban tamién de derrocar a o rechimen bolchevique.[22] En abril de 1921 bi heba 165 exercitos en Rusia devantaus en armas contra os bolcheviques, d'os cuals os social-revolucionarios refirmaban 140.[23] A tamas d'os exitos militars y politicos bolqueviques, un elemento que estió clau en a suya victoria estió l'albandono d'a politica de confiscación d'alimentos y a suya substitución por a dita Nueva Politica Economica en ixe mesmo 1921.[24]

A victoria tenió un pre altismo: a Guerra civil rusa estió, dezaga d'a rebelión taiping en China en o sieglo XIX, a mas destructiva d'a historia, con mesmo mas victimas que en toz os frents d'a Primera Guerra Mundial, con 900.000 soldatos bolcheviques, 1.000.000 de soldatos d'os exercitos campesins y 8.200.000 victimas civils, amás d'os soldatos blancos, en numero encara desconoixito.[24]

A Unión Sovietica fue establida en aviento de 1922 como a Unión d'as Republicas Sovieticas de Rusia (familiarment conoixida como Rusia Bolchevique), Ucraína, Belarrusia y Transcaucasia gubernadas, as tres primeras, por partius bolcheviques y a zaguera por o menchevique.

Revolución y a fundación d'o estau sovietico[editar | modificar o codigo]

O levantamiento popular espontanio en Petrograu, en respuesta d'a caita d'a economía y a moral en tiempo de guerra, acabó con o derrocamiento d'o gubierno imperial en marzo de 1917 (veyez Revolución de Febrero). A autocracia zarista fue reemplazada por o Gubierno Provisional Ruso, que os suyos liders pensoron en establir una democracia liberal en Rusia y continar participando en o costau d'a Triple Entente en a Primera Guerra Mundial. Al mesmo tiempo, ta asegurar os dreitos d'a clase obrera, as asambleas de treballadors, conoixidas como Soviets, naixen a lo largo de tot o país. Os bolcheviques, dirichius por Lenin, presionoron a favor d'una revolución socialista tanto en ditas asambleas como en as carreras, tomando o poder en o Gubierno Provisional en noviembre de 1917 (veyer Revolución d'octubre). Solament dimpués d'a larga y sangrienta Guerra civil rusa de 1918-1921, entre a cual s'aprebó a primera Constitución sovietica de 1918 y que incluyó intervención extranchera en cuantas rechions de Rusia se afirmó o nuevo poder sovietico. Dimpués d'a Guerra Polaco-Sovietica de 1919-1921, a "Paz de Riga" a prencipios de l'anyo 1921 dividió os territorios disputaus de Belarrusia y Ucraína entre Polonia y a RSFS de Rusia.

A muerte de Lenin y a puyata de Stalin[editar | modificar o codigo]

Lenin se convertió en o maximo lider d'o nuevo estau, a Unión Sovietica, en establindo-ie una dictadura. Sindembargo, en 1922 principioron os suyos problemas de salut, y o problema d'a suya succesión en o liderache d'o país prencipió a estar obchecto d debat. En o suyo testamento d'aviento de 1922 desaconsellaba que lo succedese Stalin, en decindo que:[25]

O camarada Stalin, en convertir-se en secretario cheneral, ha teniu un poder sin de limites en as suys mans, y estoi que fácil que no sepa siempre como fe-ne emplego adecuatament.

En chinero de 1923 Lenin demanaba que o partiu emprenese accions ta fer fuera a Stalin d'o cargo de secretario cheneral y que lo substituise "cualsiquiera atra persona que sía superior a Stalin mas que mas en un aspecto: que sía mas tolerant, mas leyal, mas eDucau y mas atento con os suyos camaradas".[25] Sindembargo, Lenin morió en chinero de 1924 sin que hese podiu fer fuera a Stalin. Stalin recibió o refirme de Lev Kamenev y Grigori Zinoviev, que pensaban que o posible problema t'o nuevo estau sovietico yera Trotsky y no pas Stalin; os tres establioron un triunvirato ta gubernar a Unión Sovietica.[25]

Entre 1923 y 1925 o triunvirato luitó de conchunto t'aislar a Trotsky y privar-lo d'a suyas influencias en o partiu y en o estau, pero dimpués de lograr iste obchectivo, dende 1925 Stalin s'alió on os elementos mas dretans d'o partiu (Nikolai Bukharin, Alexei Rykov y Mikhail Tomsky) ta fer fuera a Kamenev y Zinoniev; ta rematar por expulsar a ixos elementos mas dretans en 1929 y establir un control absoluto por parte de Stalin.[26]

O stalinismo[editar | modificar o codigo]

En consolidar o suyo poder dende 1929, Stlin establió en a Unión Sovietica o dito stalinismo, una dictadura totalitaria basata en o rechimen de terror ta mantener-se en os suyos cargos, fendo emplegos masivos d'a policia politica d'o rechimen (a NKVD) y d'un sistema de "purgas" ta suprimir (mesmo fisicament) a os suyos opositors, en un sistema que s'estendilló d'alto en baixo a traviés de tot o sistema politico sovietico.[27]

Esporte[editar | modificar o codigo]

Como a gran succesor d'a Unión Sovietica, l'esporte continua estando una parti muito important d'a sociedat Rusa. Entre os esportes practicatos y mes populars estan os esportes d'hibierno, a chimnasia, l'atletismo, o baloncesto, l'aixedrez, o tenis y o fútbol iste zaguer con mes importancia dende a desaparición d'a Unión Soviética.

Rusia en os Chuegos Olimpicos[editar | modificar o codigo]

L'equipo ruso fue parcialment feito fuera d'os Chuegos Olimpicos de Río 2016 y os Chuegos Olimpicos d'hibierno de 2018 a causa d'os casos de dopache permitiu y organizau per o estau. A cualques atletas rusos se les permitió participar en os Chuegos Olimpicos de 2018 baixo una bandera neutral con o nombre d'Atletas Olimpicos de Rusia.

Dimpués d'a invasión rusa d'Ucraína de 2022, o Comité Olimpico Internacional (COI) condenó la violación d'a tregua olimpica adoptada per l'Asembleya Cheneral d'a ONU per parte de Rusia. Lo COI pidió a las federacions d'esportes que prohiban a os atletas rusos participar en cualsequier evento internacional dica nuevo aviso, o 3 de marzo o Comité Paralimpico Internacional prohibió a os atletas rusos competir en os Chuegos Paralimpicos d'hibierno de 2022. Lo COI tamién retiró la Orden Olimpica a Vladimir Putin.

Competicions esportivas[editar | modificar o codigo]

Rusia tién una gran tradicción esportiva y bi ha organizato belunas d'as competicions esportivas mes importants d'o mundo entre as que destacan os Chuegos Olimpicos en a suya XXII edición d'a era moderna celebratos en Moscú en 1980, ciudat que tamién estió a seu d'o Campionato d'o Mundo d'Atletismo de 2013,[28] y la ciudat de Sochi estió la siede d'os Chuegos Olimpicos d'hibierno en a suya edición de 2014.

Tamién organizó a Copa Mundial de Futbol de 2018, As ciudaz siedes estioron: Moscú (dos estadios), Kaliningrado, Samara, Sant Petersburgo, Ekaterimburgo, Rostov d'o Don, Sochi, Krasnodar, Nizhni Nóvgorod, Kazán, Saransk y Volgogrado; encetó lo 14 de chunyo y finalizó lo 15 de chulio.

En esportes de motor dende l'anyo 2014 dica 2021, se fació o GP de Rusia de Formula 1, que se disputaba en a ciudat de Sochi en o circuito d'ixa ciudat y que se feba per as inmediaciones d'a Villa Olimpica. Pero deixó de disputar-se per la exclusión de Rusia d'as competicions esportivas y d'as sancions a lo país dimpués d'a Invasión rusa d'Ucraína de 2022, lo contracto d'o Gran Premio se dio per rematau, no disputando ni la edición de 2022 ni las posteriors.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • (es) Stephen J. Lee: Dictaduras Europeas 1918-1945. Inforbook's, SL/ServiDOC, SL. Barcelona, 2004.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 2,2 Russia, Encyclopedia Britannica
  3. Excerpted from Glenn E. Curtis (ed.): Russia: A Country Study: Kievan Rus' and Mongol Periods, Federal Research Division of the Library of Congress, 1998.
  4. 1 de chunio de 2007: A great number of children in Russia remain highly vulnerable, United Nations Children's Fund.
  5. Resident population, Federal State Statistics Service.
  6. Demographics, Library of Congress
  7. Demography, Federal State Statistics Service.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 People. Russia. CIA - The World Factbook.
  9. Russia's birth, mortality rates to equal by 2011 - ministry, RIA Novosti.
  10. Russia. Encyclopedia Britannica.
  11. Censo Ruso de 2002, 4.3. Población por nacionalidat y conoiximiento d'o ruso; 4.4. Conoximiento d'as luengas, Servicio d'Estatistica d'o Estau Federal
  12. A Constitución d'a Federación Rusa (articlo 68, para. 2)
  13. Universidat de Toronto.
  14. Eastern Europe, Russia and Central Asia; Imogen Bell
  15. Religion In Russia, Embassy of the Russian Federation
  16. (ru) Опубликована подробная сравнительная статистика религиозности в России и Польше, religare.ru
  17. (Lee, 2004:52)
  18. (Lee, 2004:53)
  19. 19,0 19,1 19,2 (Lee, 2004:50)
  20. (Lee, 2004:51)
  21. 21,0 21,1 (Lee, 2004:58)
  22. 22,0 22,1 (Lee, 2004:59)
  23. (Lee, 2004:61)
  24. 24,0 24,1 (Lee, 2004:65)
  25. 25,0 25,1 25,2 (Lee, 2004:76)
  26. (Lee, 2004:76-78)
  27. (Lee, 2004:83-85)
  28. (en) And the hosts will be… Daegu (2011) and Moscow (2013).


Bandera d'a Unión Sobietica Ex Unión de Republicas Socialistas Sovieticas (URSS)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Cheorchia | Estonia | Letonia | Lituania | Moldavia | Kirguizistán | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán | Ucraína | Uzbekistán


Bandera de la CEI Comunidat d'Estatos Independients (CEI)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Kirguizistán | Moldavia | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán (asociau) | Uzbekistán


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito


Subdivisions administrativas de Rusia Bandera de Rusia
Subchectos federals
Republicas Adiguesia | Altai | Baixkiria | Buriatia | Calmuquia | Carelia | Chechenia | Chuvaixia | Crimea1 | Daguestán | Donetsk1 | Inguixia | Khakasia | Kabardino-Balkaria | Karachai-Cherkesia | Lugansk1 | Mari El | Mordovia | Osetia d'o Norte-Alania | Republica Komi | Sakha | Tataria | Tuva | Udmurtia
Territorios u krais Altai | Khabárovsk | Kamchatka | Krasnodar | Krasnoyarsk | Perm | Primorie | Stávropol | Zabaykalsky
Provincias u óblasts Amur | Arkhánguelsk | Astrakhán | Bélgorod | Briansk | Chelyabinsk | Irkutsk | Ivánovo | Kaliningrad | Kaluga | Kémerovo | Kírov | Kostromá | Kherson1 | Kurgán | Kursk | Leningrad | Lípetsk | Magadán | Moscú | Múrmansk | Nizhni Nóvgorod | Nóvgorod | Novosibirsk | Omsk | Orenburgo | Oriol | Penza | Pskov | Riazán | Rostov | Sakhalín | Samara | Sarátov | Smolensk | Sverdlovsk | Tambov | Tiumén | Tomsk | Tula | Tver | Uliánovsk | Vladímir | Volgograd | Vólogda | Vorónezh | Yaroslavl | Zaporozhie1
Ciudatz federals Moscú | Sant Petersburgo | Sevastopol1
Provincia autonoma Hebreus
Districtos autonomos Chukotka | Khantia-Mansia2 | Nenetsia3 | Yamalia-Nenetsia2
1. Reconoixiu internacionalment como parti d'Ucraína · 2. Administrativament subordinau a l'oblast de Tiumén· 3. Administrativament subordinau a l'oblast de Arkhánguelsk
Districtos federals
Extremo Orient | Meridional | Noroccidental | Siberia | Urals | Volga | Central