Finlandia

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica de Finlandia
Suomen Tasavalta
Republiken Finland
Bandera de Finlandia Escudo de Finlandia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Maamme/Vårt land
Situación de Finlandia
Situación de Finlandia
Capital
 • Población
Helsinki
564.696
Mayor ciudat Helsinki
Idiomas oficials Finés y sueco
Forma de gubierno Republica
Alexander Stubb
Petteri Orpo
Independencia
- Declarata
- Reconoixita
de Rusia
6 d'aviento de 1917
3 de chinero de 1918
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Posición 63º
337.030 km²
9,4%
2.628 km
Población
 • Total (2020)
 • Densidat
Posición 111º
5.525.592
16,39 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2007)
 • PIB per capita
Posición 54º
$ 185.485 millons
$ 35.279
Moneda Euro (€)
Chentilicio Finlandés/a u finés/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+2
UTC+3
Dominio d'Internet .fi
Codigo telefonico +358
Prefixo radiofonico OFA-OJZ
Codigo ISO 246 / FIN / FI
Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE
Pielinen

Finlandia, oficialment Republica de Finlandia (en finés: Suomi u Suomen Tasavalta; en sueco: Finland u Republiken Finland), ye un país miembro d'a Unión Europea dende 1995 y situau en o nord-este d'Europa.[2] Tien buegas a o ueste con Suecia, a l'este con Rusia y a lo norte con Noruega. Por l'ueste y o sud ye rodiada por o mar Baltico, que la desepara de Suecia y Estonia, cruciando os golfos de Botnia y Finlandia, respectivament. A capital y ciudat mas important d'o país ye Helsinki.

En 2011, Finlandia contaba con una población de 5,4 millons d'habitants en un aria de 303 899 km². A mas gran parte d'a población d'o país se concentra en l'extremo sud, en a costa d'o golfo de Finlandia y a suya comarca (incluindo l'Aria Metropolitana d'Helsinki). Finlandia ye o sexto país mas extenso d'Europa y conta con una densidat poblacional baixa de 15,5 habitants por km², o que converte a lo país en o segundo de menor densidat poblacional d'a Unión Europea. A mas gran parte d'os fineses charran finés (u finlandés) como a suya luenga materna, a cual ye una d'as pocas luengas oficials d'a Unión Europea que no descienden d'a familia indoeuropea. A segunda luenga oficial de Finlandia ye o sueco, charrau como luenga materna por un 5,6 % d'a población.

Finlandia estió parte de Suecia dica que en 1809 estió anexionada por a Rusia Imperial, pasando a estar o Gran Ducau de Finlandia autonomo dica 1917, cuan obtenió a independencia. Actualment, Finlandia ye una republica parlamentaria y democratica, y ye miembro d'as Nacions Unidas dende 1955, asinas como d'a Unión Europea dende 1995. A economía de Finlandia ye una d'as mas prosperas en o continent, basando-se en os importants sectors de servicios, asinas como de manufactura. En o país existe un estau de buenpasar, asinas como una politica altament democratica y con livels sumament baixos de corrupción.

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

L'orichen d'o nombre Suomi ('Finlandia') ye incierto, pero una d'as propuestas mas acceptadas ye que deriva d'a parola proto-baltica žemē, 'tierra'. A suya ortografía ye muit semellant a o termin saami, forma en a cual se denomina o pueblo lapón. Amás d'os parients mas proximos d'o finés —estonio Soome—, iste nombre s'utiliza igualment por cualques idiomas balticos como o letón y o lituano —Somija y Suomija, respectivament—.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Situada aproximadament entre as latituz 60 ° y 70 ° N, y as longarias 20 ° y 32 ° E, Finlandia ye un d'os países mas septentrionals d'o mundo. D'as capitals mundials, solament Reykjavík se troba mas a o norte que Helsinki. A distancia dende o punto mas a o sud, Hanko en Uusimaa, a o mas a o norte, Nuorgam en Laponia, ye d'1.160 kilometros.

Finlandia tiene uns 168.000 lacos y 179.000 islas. O suyo laco mas gran, Saimaa, ye o cuarto mas gran d'Europa. A Rechión d'os Lagos de Finlandia ye l'aria con mas lacos d'o país; muitas d'as prencipals ciudaz d'a zona, sobre tot Tampere, Jyväskylä y Kuopio, se troban amán d'os grans lacos. A mayor concentración d'islas se troba en o sudueste.

Gran parti d'a cheografía de Finlandia ye o resultau d'a Edat de Chelo. As cheleras yeran mas gruesas y duroron mas astí en comparanza con a resta d'Europa. Os suyos efectos d'erosión han deixau o paisache finés en a suya mayor parti plano con pocos pueyos y menos montanyas. O suyo punto mas alto, l'Halti a 1.324 metros, se troba en l'extremo norte de Laponia en a buega entre Finlandia y Noruega. A montanya mas alta que a suya tuca ye enterament en Finlandia ye Ridnitšohkka a 1.316 m , dreitament adchacent a Halti.

Habendo estau comprimiu baixo l'enorme peso d'as cheleras, o terreno en Finlandia ye augmentando a causa d'o rebote post-glacial. L'efecto ye mas fuerte arredol d'o Golfo de Botnia, an a tierra s'eleva constantment arredol d'1 cm por anyada. Como que resultau, o viello fondo marino se converte china chana en tierra ixuta: a superficie d'o país s'expande en bels 7 kilometros cuadraus per anyada. En termins relativos, Finlandia s'eleva dende a mar.

Clima[editar | modificar o codigo]

O prencipal factor que influye en o clima de Finlandia ye a posición cheografica d'o país entre os paralelos norte 60 y 70 en a zona costera d'o continent euroasiatico. En a clasificación climatica de Köppen, toda Finlandia se troba en a zona boreal, caracterizada por veranos calidos y hibiernos chelaus. Dentro d'o país, a temperatura vareya considerablement entre as rechions costeras d'o sud y l'extremo norte, amostrando caracteristicas tanto de clima maritimo como continental. Finlandia ye pro amán de l'Oceano Atlantico como pa estar calentada de contino por a Corrient d'o Golfo. A Corrient d'o Golfo se combina con os efectos moderadors d'a Mar Baltica y numerosos lacos interiors pa explicar o clima inusualment calido en comparanza con atras rechions que comparten a mesma latitut, como Alaska, Siberia y o sud de Gronlandia.

Os hibiernos en o sud de Finlandia (cuan a temperatura meya diaria remaneix por baixo de 0 °C) gosan durar uns 100 días, y en l'interior a nieu gosa cubrir a tierra dende finals de noviembre dica abril, y en as zonas costeras como Helsinki, a nieu a ormino cubre a tierra dende zaguerías d'aviento dica zaguerías de marzo. Mesmo en o sud, as nueiz d'hibierno mas duras pueden fer que as temperaturas baixen a -30 °C , encara que en arias costeras como Helsinki, as temperaturas por baixo de -30 °C son raras. Os veranos climaticos (cuan a temperatura meya diaria remaneix por alto de 10 °C ) en o sud de Finlandia duran aproximadament dende fins de mayo dica meyaus de setiembre, y en l'interior, os días mas calidos de chulio pueden aconseguir mas de 35 °C.

En o norte de Finlandia, particularment en Laponia, os hibiernos son largos y fredos, mientres que os veranos son relativament calidos pero curtos. Os días d'hibierno mas severs en Laponia pueden fer que a temperatura baixe a -45 °C. L'hibierno d'o norte dura uns 200 días con una capa de nieu permanent dende meyaus d'octubre dica prencipios de mayo. Os veranos en o norte son pro curtos, solament de dos a tres meses, pero encara se pueden veyer temperaturas maximas diarias por alto d'os 25 °C entre as ondas de calor.

O clima finés ye adecuau pa o cautivo de cerials solament en as rechions mas meridionals, mientres que as rechions septentrionals son adecuadas pa la cría d'animals.

Una cuatrena parti d'o territorio de Finlandia se troba dentro d'o Cerclo Polar Arctico y o sol de meyanueit se puede experimentar entre mas días cuanto mas a o norte se viacheya. En o puesto mas septentrional de Finlandia, o sol no se mete entre 73 días consecutivos entre o verano y no sale en absoluto entre 51 días entre l'hibierno.

Historia[editar | modificar o codigo]

Os cuasi 700 anyos d'asociación de Finlandia con o Reino de Suecia prencipioron en 1154 con a introducción d'o cristianismo por o rei Erik IX de Suecia. Encara que orichinalment estió lo sueco a luenga dominant de l'administración, o finés recuperó a suya relevancia entre o resurtimiento nacionalista de 1842, dimpués d'a publicación d'a epopeya nacional de Finlandia, o Kalevala, por Elias Lönnrot (1802-1884).

A guerra civil finesa (1918) contina estando l'evento mas controvertiu y emocional en a historia d'a Finlandia moderna.

Dica o sieglo XIV, o territorio finés estió disputau por o Reino de Suecia y a Republica de Nóvgorod en as guerras sueco-novgorodenses, quedando o territorio finés dividiu entre todas dos potencias.

En o sieglo XV, Nóvgorod fue anexionau a o principau de Moscú y nuevament esclató o conflicto con o Reino de Suecia, clamau «guerra ingria» (1610-1617), y que deixó a Suecia como potencia dominant d'o territorio finés.

Entre 1700 y 1721 se desembolicó a clamada Gran Guerra d'o Norte, en a cual Suecia perdió territorios y influencia en o territorio finés, que pasó a formar parte d'a Rusia Imperial. Manimenos, os conflictos militars con Suecia continoron.

En 1808 esclató a clamada Guerra finesa, que dio como resultau l'anexión de Finlandia por o zar Aleixandre I, creyando o Gran Ducau y asumindo o mandato como o primer duc. O Ducau de Finlandia duró dica finals de 1917.

O 6 d'aviento d'ixe anyo, poco dimpués d'a Revolución Bolchevique en Rusia, Finlandia declaró a suya independencia. En 1918 o país experimentó una breu pero amarga Guerra Civil que conmocionó a suya escena politica entre anyos.

Mientres a segunda guerra mundial (1939-45) Finlandia libró tres guerras: a Guerra d'Hibierno (1939-1940), a Guerra de Continación (1941-1944) y a Guerra de Laponia (1944-1945). As dos primeras estioron contra a URSS y a tercera contra l'Alemanya nazi.

Entre a Segunda Guerra Mundial, Finlandia luitó contra a Unión Sovietica en dos ocasions: a Guerra d'Hibierno (1939-1940) —emparada en chicota medida por voluntarios de Suecia—, como respuesta a l'agresión y invasión por parte d'a Unión Sovietica, que buscaba expandir-se dimpués d'invadir as republicas balticas, y de nuevo en a Guerra de Continación de (1941-1944) —con emparo considerable de l'Alemanya nazi—, dimpués d'haber estau abandonada por os países Aliaus d'a Segunda Guerra Mundial en a suya luita contra a Unión Sovietica. A iste conflicto siguió a Guerra de Laponia (1944-1945), en a cual Finlandia fació fuera a os alemans d'o norte de Finlandia.

Os tractaus sinyaus en 1947 y 1948 con a Unión Sovietica tenioron como consecuencia una serie de compromisos politicos, asinas como concesions territorials. Finlandia perdió mas d'o 10 % d'o suyo territorio y a suya segunda ciudat, Viipuri. Amás, un numero considerable de personas habió d'estar evacuau y realochau en atras partes d'o país (veyer Republica Socialista Sovietica Carelo-Finesa). Manimenos as concesions politicas y territorials, asinas como d'as indemnizacions de guerra imposadas, Finlandia nunca estió ocupada por os sovieticos y remanió a o ueste d'o clamau Telón d'acero (se veiga finlandización). Finlandia no prenió parte en a Guerra fría en garra d'os dos bandos, estando neutral entre tot o conflicto dica a extinción d'a URSS y a suya partición en 15 republicas en 1991. Porkkala, una base cedida en virtut d'as clausulas d'o tractau de paz, estió tornada por a Unión Sovietica en 1956.

A disolución d'a Unión Sovietica y a suya partición en quince republicas en 1991 cambió a situación cheopolitica de Finlandia, deixando sin efecto os compromisos politicos contraitos con a URSS, o que tenió como consecuencia una mayor integración de Finlandia en Europa. D'iste modo dentró en a Unión Europea en 1995.

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Rechions[editar | modificar o codigo]

Finlandia se divide en 19 rechions (clamadas en finlandés maakunta y en sueco landskap).

Rechión Capital
Laponia Rovaniemi
Ostrobotnia d'o Norte Oulu
Kainuu Kajaani
Carelia d'o Norte Joensuu
Savonia d'o Norte Kuopio
Savonia d'o Sud Mikkeli
Ostrobotnia d'o Sud Seinäjoki
Ostrobotnia Vaasa
Pirkanmaa Tampere
Satakunta Pori
Ostrobotnia Central Kokkola
Finlandia Central Jyväskylä
Finlandia d'o Sudueste Turku
Carelia d'o Sud Lappeenranta
Päijänne Tavastia Lahti
Tavastia Propia Hämeenlinna
Uusimaa Helsinki
Kymenlaakso Kouvola
Islas Åland Mariehamn

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Nombre Población en 2017
1 Helsinki 656,229
2 Espoo 291,439
3 Tampere 239,076
4 Vantaa 235,911
5 Oulu 206,001
6 Turku 193,089
7 Jyväskylä 142,321
8 Lahti 119,944
9 Kuopio 119,249
10 Pori 83,809

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Demografía[editar | modificar o codigo]

Finlandia conta con arredol de 5,3 millons d'habitants y tiene un promeyo de densidat de población de 17 habitants por kilometro cuadrau. Isto la fa, dimpués de Noruega y Islandia, o país con a población mas espardida en Europa. A distribución d'a población ye muit desigual, ya que a población se concentra en a plana costera d'o sudueste. Arredol d'un 60% vive en lugars y ciudaz, estando 1,2 millons qui viven en l'aria metropolitana d'Helsinki. En Laponia, en cambeo, a densidat de población ye de solament 2 personas por kilometro cuadrau.

Anyo Habitants
1750 421,000
1800 837,000
1850 1,636,900
1900 2,655,900
1950 4,029,800
2000 5,181,000
2019 5,522,850

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

A gastronomía de Finlandia ye conoixida por combinar os productos tradicionals d'o país con as tecnicas y o estilo de la cocina continental contemporania, con una creixent presencia de l'alta cocina. Por a situación y a historia d'o país, o suyo cocina ha recibiu influencias de las cocinas sueca y rusa y en o sieglo XX recibió l'aportación que trayioron os refuchiaus de Carelia. As carnes de cochín y vacuno -y de reno en o Norte-, asinas como o pescau d'augua dulza y d'a costa tienen un paper important en os platos tradicionals, mientres que seguntes as rechions se puede rechistrar amás a presencia de distintos vechetals, tuberclos y fongos. I hai una considerable afición a las carnes de la caza: alce, ciervo y aus. Con frecuencia s'utilizan cerials integrals (mestura, hordio, cibada). Tamién s'emplegan distintos lulos (anayons, anayons royos, anayons agros, moras arcticas y arto amariello) pa acompanyamiento d'a minchada prencipal u pa la elaboración de postres. A leit y os suyos derivaus s'utilizan no solament como bebida sino tamién en numerosas recetas. En la cocina tradicional s'usaban napos y atros tuberclos europeus, que siguen consumindo-se, pero, igual que en atros países europeus, a trunfa se convirtió en l'alimento basico preferiu dimpués d'a suya introducción a partir d'o sieglo XVI.

Virollas tipicas son:

Esporte[editar | modificar o codigo]

Ville Ritola

O esporte nacional ye o Pesäpallo, pero os mes practicatos son os esportes d'hibierno, o fútbol, y l'atletismo an que estioron famosos os fineses voladors (Hannes Kolehmainen, Paavo Nurmi, Ville Ritola, Volmari Iso-Hollo y Albin Stenroos) y Lasse Viren, antimás tien una gran tradición en prebas de lanzamientos sobretot en tirada de chavalina con siet medallas d'oro en os Chuegos Olimpicos y muitos atletas campions d'o mundo y d'Europa entre os que destacan Tero Pitkämäki, Tapio Korjus, Arto Härkönen, Aki Parviainen, Seppo Räty y Kimmo Kinnunen entre d'atros.

Referencias[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito