Letonia

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica de Letonia
Latvijas Republika
Bandera de Letonia Escudo de Letonia
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Dievs, svētī Latviju!
Situación de Letonia
Situación de Letonia
Capital
 • Población
Riga
727.578
Mayor ciudat Riga
Idiomas oficials Letón
Forma de gubierno Republica
Edgars Rinkēvičs
Evika Siliņa
Independencia

- Declarata
 - Reconoixita
 - Perdita
Independencia
 - Declarata
 - Reconoixita
de l'Imperio Alemán
y Rusia Imperial
18 de noviembre de 1918
11 d'agosto de 1920
17 de chunio de 1940
d'a Unión Sovietica
4 de mayo de 1990
21 d'agosto de 1991
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 139º
64.589 km²
1,5%
Población
 • Total (2019)
 • Densidat
Posición 148º
1.919.968
34,3 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2020)
 • PIB per capita
Posición º
€36.771 millons
US$ 19.105
Moneda Euro (€ EUR)
Chentilicio Letón/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+2
UTC+3
Dominio d'Internet .lv
Codigo telefonico +371
Prefixo radiofonico
Codigo ISO 428 / LVA / LV
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OSCE

A Republica de Letonia ye una republica d'o nord-este d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE).[2]

Muga con o Mar Baltico, Letonia ye conoixita como un d'os Países Balticos, chunto con Estonia, a lo norte, y Lituania, a lo sud. A l'este muga con Rusia y Belarrusia.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Letonia ye ubicada en o nord-este d'Europa septentrional, rodiada por a mar Baltica a l'ueste. A superficie total d'o país asciende a 64 589 km², estando o segundo estau baltico en grandaria por dezaga de Lituania. Conta con 531 km de litoral y os puertos de Ventspils y Liepāja son libres de chelo, o que les da avantalla sobre atros países vecinos. A o nordueste se troban o golfo de Riga y o estreito d'Irbe.

A mayor parti d'o territorio ye a menos de 100 metros sobre o livel d'a mar; o punto mas alto ye o pueyo Gaizina (311 metros). O relieu interior ye formau por extensas planas, sasos y paúls, por o que muitos terrenos son fertils y tasament i hai elevacions. O país conta con 30 798 km² de selvas coniferas (mas d'un 47 % d'o total), plantadas en a suya gran mayoría con pins, albars, piceas y alberniz.​ Isto le converte en o cuatreno país europeu en proporción de territorio boscoso. Amás i hai 7469 km² d'arias protechidas.

S'estima que existen mas de 12 000 ríos y afluyents por tot o territorio nacional, pero solament 17 miden mas de 100 km de longaria. O mas important ye o río Daugava (1020 km), que naixe en os pueyos de Valdái (Rusia), pasa por Belarrusia y recorre 370 km de Letonia dica desembocar en o golfo de Riga. Por unatro costau, o mas largo ye o río Gauja, que os suyos 452 km transcorren integrament por Letonia. Tamién i hai mas de 2300 lacos d'orichen glaciar, entre os cuals destaca o laco Lubāns.

Clima[editar | modificar o codigo]

Letonia tien un clima templado que s'ha descrito en diversas fuents como continental humido u oceanico / maritimo. As rechions costeras, especialment a costa occidental d'a peninsula de Courland, poseyen un clima mas maritimo con veranos mas frescos y hibiernos mas suaus, mientres que as partis orientals exhiben un clima mas continental con veranos mas calidos y hibiernos mas duros.

Letonia tien cuatro estacions pronunciadas de duración cuasi igual. L'hibierno prencipia a meyaus d'aviento y dura dica meyaus de marzo. Os hibiernos tienen temperaturas promeyo de -6 °C y se caracterizan por una capa de nieu estable, un sol brillant y días curtos. Son comuns os periodos severs de clima hibernal con aires fredos, temperaturas extremas d'arredol de -30 °C y fuertes nevazos. O verano prencipia en chunio y dura dica agosto. Os veranos gosan estar calidos y soleyaus, con tardes y nueiz frescas. Os veranos tienen temperaturas promeyo d'arredol de 19 °C , con maximas de 35 °C . A primavera y l'agüerro trayen un clima pro templado.

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Municipios[editar | modificar o codigo]

Letonia ye actualment trestallada en 110 municipios (en letón: novadi) y 9 ciudaz autonomas (en letón: republikas pilsētas "ciudaz republicanas") con o suyo propio concello y administración: Daugavpils, Jēkabpils, Jelgava, Jūrmala, Liepāja, Rēzekne, Riga, Valmiera y Ventspils.

Municipios de Letonia.

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Nombre Población
1 Riga 701.185
2 Daugavpils 98 089
3 Liepāja 79 995
4 Jelgava 62 572
5 Jūrmala 57 385
6 Ventspils 40 679
7 Rēzekne 32 630
8 Ogre 25 894
9 Valmiera 25 680
10 Jēkabpils 24 839

Politica y gubierno[editar | modificar o codigo]

O parlamento letón unicameral de 100 cadieras, o Saeima, ye trigau por voto popular directo cada cuatro anyos. O president ye trigau por Saeima en una esleción separada, que tamién se leva a cabo cada cuatro anyos. O president nombra a un primer ministro que, de conchunta con o suyo gabinet, forma o poder executivo d'o gubierno, que debe recibir o voto de confianza d'o Saeima.

O sistema chudicial ye formau por tres livels y a suya cospide ye o Tribunal Supremo, que os suyos chueces son nombraus por o Saeima por un mandato de cinco anyos, fueras d'o disposau en materia de guarencias constitucionals que depende d'o Tribunal Constitucional.​ O parlamento ye a sola autoridat facultada pa promulgar leis.

Lista de primers ministros de Letonia dende 1990[editar | modificar o codigo]

Nombre Anyadas Partiu politico
Ivars Godmanis 1990-1993 Frent Popular de Letonia
Valdis Birkavs 1993-1994 Vía Letona
Māris Gailis 1994-1995 Vía Letona
Andris Šķēle 1995-1997 Independient
Guntars Krasts 1997-1998 TB/LNNK
Vilis Krištopans 1998-1999 Vía Letona
Andris Šķēle 1999-2000 TP
Andris Bērziņš 2000-2002 Vía Letona
Einars Repše 2002-2004 Nueva Era
Indulis Emsis 2004-2004 LZP
Aigars Kalvītis 2004-2007 TP
Ivars Godmanis 2007-2009 LPP/Vía Letona
Valdis Dombrovskis 2009-2014 Nueva Era/Unidat
Laimdota Straujuma 2014-2016 Unidat
Māris Kučinskis 2016-2019 Partiu Liepāja
Krišjānis Kariņš 2019-hue Nueva Unidat

Economía[editar | modificar o codigo]

Letonia ye miembro d'a Organización Mundial d'o Comercio (1999) y d'a Unión Europea (2004). L'1 de chinero de 2014, l'euro se convirtió en a moneda d'o país, reemplazando a os lats. Seguntes as estatisticas de finals de 2013, o 45 % d'a población emparó a introducción de l'euro, mientres que o 52 % s'oposó. Dimpués d'a introducción de l'euro, as enquestas d'o Eurobarometro de chinero de 2014 amostroron que l'emparo a l'euro se situaba arredol d'o 53 %, amán d'a meya europea.

Dende l'anyo 2000, Letonia ha teniu una d'as taxas de creiximiento (d'o PIB) mas altas d'Europa. Manimenos, o creiximiento prencipalment empentau por o consumo en Letonia provocó o colapso d'o PIB de Letonia en zaguerías de 2008 y en primerías de 2009, agreviau por a crisi economica mundial, l'escasez de credito y os enormes recursos monetarios utilizaus pa o rescate d'o Banco Parex. A economía letona cayió un 18 por ciento en os tres primers meses de 2009, a mayor caita en l'Unión Europea.

A crisi economica de 2009 contrimostró supuestos anteriors que a economía de rapido creiximiento s'encaminaba enta la implosión d'a bambolla economica, porque estió empentada prencipalment por o creiximiento d'o consumo interno, financiau por un fuerte augmento d'a deuda privada, asinas como por un comercio exterior negativo. Os pres d'o cabal, que en cualques puntos creixioron aproximadament un 5 % mensual, entre muito tiempo se percibioron como masiau altos pa l'economía, que produz prencipalment cabal y materias primas de baixa valor.

A privatización en Letonia ye cuasi completa. Practicament todas as chicotas y medianas interpresas que anteriorment yeran de propiedat estatal han estau privatizadas, deixando solament un chicot numero de grans interpresas estatals politicament sensibles. O sector privau representó cuasi o 68 % d'o PIB d'o país en 2000.

A inversión extranchera en Letonia sigue estando modesta en comparanza con os livels d'o centro-norte d'Europa. En 1997 s'aprebó una lei que enampla l'aconsiga d'a venda de tierras, mesmo a extranchers. En 1999, as interpresas estausunidenses, que representan o 10,2 % d'a inversión extranchera directa total de Letonia, invirtioron 127 millons de dolars. Ixe mesmo anyo, os Estaus Unius d'America exportoron 58,2 millons de dolars en cabal y servicios a Letonia y importó 87,9 millons de dolars. Ansiosa por unir-se a institucions economicas occidentals como que a Organización Mundial d'o Comercio, l'OCDE y l'Unión Europea, Letonia sinyó un Alcuerdo europeu con a UE en 1995, con un periodo de transición de 4 anyos. Letonia y os Estaus Unius han sinyau tractaus sobre a protección d'as inversions, o comercio y a propiedat intelectual y a prevención d'a dople imposición.

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Etnografía[editar | modificar o codigo]

Os ciudadans d'orichen letón son mayoría con un 62,1 % (1 284 194 personas), seguius por os d'orichen ruso con un 26,9 % (556 422 personas). En cualques ciudaz d'a rechión sudoriental, como que Daugavpils u Rēzekne, i hai mas personas d'orichen ruso que letón. A resta d'a población ye composada por grupos minoritarios de belarrusos (3,3 %), ucraineses (2,2 %), polacos (2,2 %), lituanos (1,2 %) y atros (2,1 %).

A letona heba estau una sociedat multietnica entre sieglos, pero a composición cambió en o sieglo XX a causa d'as Guerras Mundials, a la expulsión d'os alemans balticos, a l'Holocausto y a la ocupación d'a Unión Sovietica. D'alcuerdo con o censo de l'Imperio ruso de 1897, Letonia contaba con un 68,3 % de letons, un 12 % de rusos, un 7,4 % de chodigos, un 6,2 % d'alemans y un 3,4 % de polacos.

En tiempos d'a Republica Socialista Sovietica de Letonia se produció a plegada d'emigrants d'atras republicas socialistas, por o que o porcentache de letons etnicos pasó d'o 77 % en 1935 (1,46 millons) a o 52 % en 1989 (1,38 millons). Dimpués d'a independencia muitos ciudadans no letons se marchoron d'o país.​ Manimenos, o descenso demografico ha provocau que hue i haiga menos residents letons en numero que en a etapa sovietica.

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

A cocina letona consiste tipicament en productos agricolas, con carne en a mayoría d'os platos prencipals. O pescau se consume comunament a causa d'a ubicación de Letonia en a Mar Baltica. A cocina letona ha estau influenciada por os países vecinos. Os ingredients comuns en as recetas de Letonia se troban localment, como trumfas, trigo, hordio, col de grumo, cebollas, uegos y carne de cochín. A minchada letona ye por lo cheneral pro grasosa y fa servir pocas especias.

Os bisaltos grisos y o pernil cheneralment se consideran alimentos basicos d'os letons. Os letons tamién consumen sopa d'acedera (skābeņu zupa). O Rupjmaize ye un pan negro elaborau con segal, considerau l'alimento basico nacional.

Esporte[editar | modificar o codigo]

Os esportes mes practicatos son o hockey chelo y o baloncesto, dimpués atros esportes d'hibierno, o fútbol, o atletismo y o ciclismo.

Referencias[editar | modificar o codigo]


Bandera d'a Unión Sobietica Ex Unión de Republicas Socialistas Sovieticas (URSS)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Cheorchia | Estonia | Letonia | Lituania | Moldavia | Kirguizistán | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán | Ucraína | Uzbekistán


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito