Diferencia entre revisiones de «Adverbios de tiempo en aragonés»
Linia 24: | Linia 24: | ||
=== Antes === |
=== Antes === |
||
''Antes'' deriva d'o latín ''ANTE'' a l'egual que lo [[prefixo ante-]], en bell puesto presenta a variant ''antis''. L'adverbio ''antes''/''antis'' fa part de locucions adverbials como ''antes con antes'' y ''antis mas''/''antes más''/''d'antes'', ''antes d'ahier'' y ''antes d'anueit''. |
''Antes'' deriva d'o latín ''ANTE'' a l'egual que lo [[prefixo ante-]], en bell puesto presenta a variant ''antis''. L'adverbio ''antes''/''antis'' fa part de locucions adverbials como ''antes con antes'' y ''antis mas''/''antes más''/''d'antes'', ''antes d'ahier'' y ''antes d'anueit''. |
||
A locución ''d'antes'' se documenta en [[aragonés chistabín|chistabín]] coexistindo con ''d'antes más'' y ''más d'antes'': |
|||
{{cita|'''d'antes''' i heba más mainada en la escuela<ref name=CHISTAFERNANDO>{{cita libro |título=Dizionario aragonés chistabín |apellido=Blas Gabarda |nombre=Fernando |apellido2=Romanos Hernando |nombre2=Fernando |editorial=Gara d'Edizions-IFC |ubicación=Zaragoza |serie=Ainas |año=2008 |isbn=978-84-8094-061-0 }}</ref>}} |
|||
Tamién se documenta en o "''[[Liber Regum]]''" tres vegadas: |
|||
{{cita|Et estonz fo [[Chulio César|Iulius Cesar]] emperador de Roma de so [[cabal]], que '''dantes''' los cónsules eran señores}} |
|||
{{cita|Est [[Hadrián (emperador)|Domicianus]] ouo sobre nomne Helius Adrianus e destruie Iherusalem e destadizola toda de so logar e poblóla redor monte Caluarie o agora es poblada, e pusol nowne & ouo nomne [[Aelia Capitolina|Heliam]]. Que dantes Iherusalem redor monte Sion era poblada}} |
|||
{{cita|Pues hi uino Domicianus, qui encalgo a [[Sant Chuan Evanchelista|Sant Iohan euangelista]] e pobló Iherusalem o agora es poblada. Que '''dantes''' en [[Mont Sión|monte Syon]] era poblada & poblóla cerca de [[Mont Calvario|mont Caluaria]].}} |
|||
=== Dinantes u enantes === |
=== Dinantes u enantes === |
Versión d'o 10:58 8 mar 2014
Os adverbios de tiempo en l'aragonés gosan estar d'orichen latín y se subdividen en tres grupos: adverbios de localización temporal cheneral, adverbios de localización temporal absoluta y adverbios de localización temporal relativa.
Adverbios de localización temporal relativa
Os eixemplos tipicos son siempre y nunca.
L'adverbio nunca puet ir en oracions con doble negación. A part de l'uso en oracions negativas l'adverbio nunca tamién se fa servir en oracions interrogativas y condicionals.
En aragonés ribagorzán existe a forma mai como cheosinonimo de nunca, pero se ye perdendo. Se fa servir con regularidat en La Poblla de Fantova, Benavent, Capella, Pueyo de Marguillén y Aguilaníu pero en as atras localidatz de Ribagorza Baixa no lo fan servir que os més viellos.[1]
- mai l'he negau.
- no acabarem mai.
Un adverbio temporal tipico de l'aragonés que no se fa servir en as formas standarizatas d'os idiomas mugants ye perén, derivato de PER ANNU.[2]
Adverbios de localización temporal absoluta
L'adverbio ahier expresa anterioridat a l'egual que as locucions antes d'ahier y antes d'anueit.
Os adverbios hue(i) y agora expresan simultaneidat.
L'adverbio manyana, a l'egual que muitas locucions adverbials de tiempo expresan posterioridat.
Adverbios de localización temporal relativa
Son os adverbios antes, dimpués, luego, tarde, encara, alavez/allora y ya, con as suyas variants.
Antes
Antes deriva d'o latín ANTE a l'egual que lo prefixo ante-, en bell puesto presenta a variant antis. L'adverbio antes/antis fa part de locucions adverbials como antes con antes y antis mas/antes más/d'antes, antes d'ahier y antes d'anueit.
A locución d'antes se documenta en chistabín coexistindo con d'antes más y más d'antes:
Tamién se documenta en o "Liber Regum" tres vegadas:
Dinantes u enantes
Si se presenta como enantes/denantes/dinantes/dinantis (de+en+antes) puet significar "fa un inte" (Benás, Chistau, Baixo Penyas, Fueva, Monegros), pero en atra zona dinantes puet significar "antigament" (Tella, Viello Sobrarbe[2]). Manimenos Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas documentan que dinantes significa "anteriorment" en belsetán,[4] por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.
Tamién se troba en textos medievals como a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" y l'Alchamiau d'Urreya de Xalón:
Dimpués
Dimpués deriva de DE INDE POST, ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o Baixo Aragón. Presenta a variant dimpuesas.
Allora u alavez
Alavez provién de ILLA VICE y ye propio de l'aragonés oriental y centro-oriental. En benasqués ye alavegada. Puet estar un cognato de l'occitán alavetz, pero Chabier Tomás Arias lo considera un occitanismo.[2] As formas alora u allora son propias de l'aragonés occidental. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo antonces.
Encara
Encara provién de HINC HA HORA, y se rechistra actualment en aragonés oriental, centro-oriental, en l'aragonés d'o Viello Sobrarbe y en l'aragonés d'o Semontano de Balbastro. Manimenos en a Edat Meya yera usual en tot l'aragonés y en o romanz navarro.
Referencias
- ↑ Maria Luisa Arnal Purroy El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. pp 400-401:
- ↑ 2,0 2,1 2,2 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
- ↑ , Fernando {{{títol}}}, Zaragoza: Gara d'Edizions-IFC. ISBN 978-84-8094-061-0.
- ↑ (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp: 101-102.
- ↑ 5,0 5,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 ISBN 978-84-8094-058-0
- ↑ Federico Corriente, María Jesús Viguera: Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón Institución Fernando el Católico, 1990. p 96
Bibliografía
- Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010