Adverbios de quantidat en aragonés
Os adverbios de quantidat en aragonés son d'orichen latín en a suya més gran part y presentan coincidencias con os adverbios de quantidat y adverbios quantificadors en as luengas neolatinas pirenencas y galo-romances (catalán,occitán especialment con o gascón, arpitán y francés).
Se n'ha de fer distinción entre os que funcionan exclusivament como adverbios quantificadors, os que en realidat son adchectivos quantificadors con función adverbial y que se presentan con a forma masculina singular y os sustantivos trasposaus.
Adverbios que son exclusivament adverbios quantificadors[editar | modificar o codigo]
Son bien, muit, quasi y tant.
Muit ye a variant apocopada de l'adverbio quantificador muito que s'emplega debant d'un adchectivo u un adverbio. Por un regular se pronuncia mui.[1][2] En benasqués a variant apocopada ye molt porque a forma plena equivalent a muito ye molto.[3]
Adchectivos quantificadors fendo d'adverbios quantificadors[editar | modificar o codigo]
Son muito, guaire, tanto, poco, más / més, menos, prou, demasiato/demasiau y a-saber-lo.
L'adverbio muito se presenta fendo d'adverbio quantificador con adchectivos u con adverbios. En ansotano no s'apocopa en muit, coincidindo con lo castellano comarcal de Xiloca y en part con l'aragonés d'as comunidatz aragonesas.
L'adverbio pro(u) deriva d'o latín PRODE y presenta a variant occidental pro y a variant oriental prou, que ye a que s'estendilló por a Depresión d'Ebro.
L'adverbio guaire ye un d'os pocos d'orichen chermanico (deriva d'o francico Waigaro) y se fa servir en frases negativas (no en queda guaire, no guaire bien). Presenta equivalents en o catalán y l'occitán gaire, en o francés guère y en o piamontés vàire.
L'adverbio a-saber-lo deriva d'o verbo saber a traviés d'a suya combinación con o pronombre presonal lo ("a saber-lo"). Lexicalizau de tot, quan fa d'adchectivo presenta chenero (a-saber-lo, a-saber-las). Ye present como aragonesismo en o catalán fragatín.
Sustantivos trasposaus fendo d'adverbios quantificadors[editar | modificar o codigo]
Son brenca, cosa, gota, mica, pon y res. Tamién pueden considerar-se asinas ambute y una estapencia.
L'adverbio res deriva d'o latín RES, REM, REI y ye relacionau con rai (visible en "ixo rai"). En atro tiempo prou cheneral en aragonés, dica en l'aragonés d'as comunidatz aragonesas, huei ha fosilizau en muitos puestos en frases no he visto ni res, no n'ha quedau ni res en l'aragonés d'o semontano occidental y Viello Sobrarbe y dica en o castellano d'o Baixo Aragón (no habis dejau ni res). Presenta equivalents en o francés rien, o gascón arren y o catalán res.
L'adverbio branca/brenca d'orichen prerromán ye un refuerzo d'a negación (pasaba una pedregada y no quedaba brenca).
L'adverbio pon deriva d'o latín Punctum, (como "punto"). Ye present en cheso y se puet trobar en textos medievals como o "Libro de los Emperadors" y como aragonesismo en o castellano d'Aragón y en o catalán de Guadalop-Mezquín.
L'adverbio mica deriva d'o latín MICCA, que pasó d'indicar una minima quantidat a indicar ausencia. Ye cheneral en aragonés encara que lo podamos veyer sustituito por o castellanismo miaja. Lo veyemos en frases negativas, (no he dormito mica). Se troba tamién en catalán pero con un uso liucherament diferent como de "un poco" (una mica de respecte, una mica de por), estando l'uso aragonés de "mica" representau por gens (no he dormit gens), que se puet combinar con "mica" (gens ni mica).
Artur Quintana afirma que as formas brenca, got/gut/gota, mica, molla y pont gosan sustituir en catalán d'Aragón a la forma chenuína gens.
Referencias[editar | modificar o codigo]
- ↑ (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L.: (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC, p. 137.
- ↑ (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, p 173.
- ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003, p 205.
- ↑ (es) BARCOS, Miguel Ánchel: El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007. p 64 ISBN 978-84-8094-058-0
- ↑ (es) KUHN, Alwin: El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. p 30 ISBN 978-84-96457-41-6
Bibliografía[editar | modificar o codigo]
- (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010
- (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
- (ca) Artur Quintana: Gramàtica de la nostra llengua. Colección Pa de Casa, 3. Diputación General de Aragón.
Os adverbios en aragonés y atras luengas romances | ||
---|---|---|
en astur-leyonés | en aragonés | en castellano | en catalán | en francés | en galaicoportugués | en occitán | en italiano | en rumano |