Escaques

De Biquipedia
(Reendrezau dende Aixedrez)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Tablero d'escaques.

Os escaques[1], también conoixiu a traviés d'o castellano como aixedrez[1], ye un chuego de mesa orichinario de Persia, encara que as suyas radices se pueden trobar en o xaturanga que se chugaba dende o sieglo VI aC en o territorio de l'actual India. A traviés de Persia o chuego plegó a la resta d'os territorios que heba conquiesto o Islam, ta dimpués estendillar-se por Europa. A versión que se fa servir actualment desciende dreitament de l'adaptación feita en o sudueste d'Europa (mas especificament en a peninsula iberica) d'a versión arabe d'o chuego (conoixita como xatranj), con unas reglas que se fixoron en o sieglo XIV.

Ye un chuego de mesa por turnos, a on i chugan dos chugadors. Se chuga en un tablero cuadrato dito escaquero con 64 casillas (8 d'amplaria por 8 de longaria), tenendo cada chugador un conchunto de piezas (tamién clamatas escaques) igual encara que de diferent color (gosan estar blancas ta l'un y negras ta l'atro), piezas que tienen unas funcionalidaz diferents: rei (una pieza), reina (una pieza), alfil (dos piezas), caballo (dos piezas), torreta (2 piezas) y peyons (8 piezas), con un total de 16 piezas. Cada chugador chuga por turno, podendo mover nomás que una pieza d'o tablero mientres o suyo turno. L'obchectivo d'o chuego ye de matar a o rei de l'atro chugador, en a chugata conoixita como "mate", sin que importen as piezas de cada chugador que se pierdan (u se "maten") mientres a partita. Tamién ye posible pactar entre os chugadors una situación d'empaz ("tablas"), en a cual no gana dengún d'os chugadors, y tamién ye posible l'albandón d'un chugador antis de rematar a partita quen veye que no ye posible de ganar-la. Bi ha una muit ampla elaboración teorica sobre as formas de chugar, analizando-se bellas chugatas, que tienen nombres propios, y fendo-se servir una estratechia (os escaques no son en realidat so que un chuego d'estratechia, a on a suerte no existe) determinata que en os chugadors expertos por un regular ye basata en ixas elaboracions teoricas.

O Turco, un automata chugador d'escaques.

Ye hue uno d'os chuegos de mesa mas conoixitos y practicatos, estando federatos en asociacions de chugadors alto u baixo 7,5 millons de personas. D'antis mas se gosaba chugar presencialment, pero cuan amanixió o correu tamién se feban partitas d'o chuego por correspondencia, una practica prou estendillata con as nuevas tecnolochías, que permiten chugar por Internet u a traviés d'o correu electronico. Antiparte, dende o sieglo XIX s'establioron as primeras competicions internacionals d'escaques, organizatas por as federacions d'o chuego, considerando-se que o primer campión mundial d'escaques estió Wilhelm Steiniz. Actualment, a mayor competición internacional ye a Olimpiada d'escaques, una competición de traza bianual organizata por a Federación Internacional d'Escaques (FIDE por as suyas siglas en francés, Fédération Internationale des Échecs, establita en 1924). En 2001 o Comité Olimpico Internacional reconoixió os escaques como un esporte. Antiparte, o 19 de noviembre de cada anyada ye o Día Internacional d'os Escaques, establito ta conmemorar a naixencia d'o chugador cubano José Raúl Capablanca, a qui se considera como uno d'os millors chugadors d'escaques de toz os tiempos.

Templers (seguntes as cruces d'as suyas capas) en chugando una partita d'escaques en una miniatura d'o Libro de los juegos (1283).
Miniatura persa a on s'amuestra a dos chóvens chugando a os escaques.

Dende muit antigo se facioron prebas ta trobar bella maquina capable de chugar, estando muit famosos os primers automatas que se i desembolicoron, traza de robots, encara que en muitos casos ixos "automatas" no yeran so que personas amagatas, u teneban una capacidat minima ta no mover so que una pieza, sin posibilidat de variants. Sobre ista base, uno d'os obchectivos d'a primera informatica estió tamién o de creyar bello programa informatico que permetese de chugar a un solo chugador que chugase contra o programa, desembolicando-se dica 1997, cuan por primer vegata un programa informatico redotó a un chugador profesional, Garry Kasparov.

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

L'aragonés como atros idiomas europeus prenió o nombre d'iste chuego d'o persa xah ("rei"), por a frase xah mat ("o rei ye muerto"), estando un persismo. Ye tamién iste o caso de l'occitán escac, d'o catalán els escacs, o francés u o rumano, y a traviés d'o francés, l'angles chess. L'italián scacchi indica una procedencia a traviés de l'occitán.

En aragonés medieval ya se'n deciba escaques como se puet trobar por eixemplo en o texto de Lo secuestro de Yolant de Torrellas:

Et fizoli grant recolimiento et fiesta, et quando avio hacabado de cenar, thornosse ha jugar ha los esquaques con su sobrina, filla de la dita senyora
[...] entro por cassa del dito Rodrigo de Pomar et fueron dreytos a la cambra de la dita duenya, que mirava el juego de los esquaques de su filla et de su hermano

Y tamién en os libros tradueitos a l'aragonés medieval como "La Flor de las Ystorias d'Orient" y o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo":

apres se esdeuino que el dicho soldan laxin iugaua alos escaques et auia puesto la espada cerca de si et vno de sus sieruos priso la espada misma del soldan et firiole conella et mato lo los otros corrieron sobre aquell qui auie muerto el soldan et tallaron lo por pieças
Et aqueill se fezo clamar mellechmanser el quoal jugaua vn dia alos (alos) escaques et su espada estaua cerca deill assi que el cauaillero que jugaua con eill corroçose contra eill et lo mato de su p(ro)pria espada

L'atra variant, mas conoixida en l'actualidat en Aragón por o castellano, ahedrez, viene d'o nombre orichinal d'o chuego en sanscrito xaturanga ("de cuatre miembros"), trasmeso a traviés d'o persa como xatranj y dimpués a traviés d'o arabe como xitrench, pa convertir-se en xadrez en portugués y aixedrez en castellano medieval.

A palabra cheque se remonta a tamién a xah. O francés échec a traviés d'as frases fer xaque por impedir, controlar prenió o sentito de cedula de pago y dimpués pasó a l'anglés con este sentito a forma check, que retornó a Francia como chèque y dimpués a totas as luengas modernas con o significato de documento bancario.

Talment tienga relación con esta serie lexica a palabra haque/heque d'o castellano d'Aragón, (cagaduna d'as bolsas de l'alforcha), que en o lexico comercial d'o sieglo XV en Daroca s'escribiba xaqui.

As reglas d'os escaques[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Reglas d'os escaquesveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A colocación d'as piezas en o tablero[editar | modificar o codigo]

Posición inicial d'as piezas en una partita.

En prencipiar una partita, cada chugador coloca as suyas piezas en o tablero en una forma identica: tenendo un cuadro de color blanca a la suya dreita y un cuadro de color negra a la suya ezquierda, coloca en a linia que tien mas amanata, de dreita a ezquierda, una torreta, un caballo, un alfil, o rei, a reina, o segundo alfil, o segundo caballo y a segunda torreta. Debant d'ista linia, ye a on coloca os suyos 8 peyons.

Os movimientos d'as piezas[editar | modificar o codigo]

Posibilidaz de movimiento de l'alfil.
Posibilidaz de movimiento d'o caballo.
Posibilidaz de movimiento d'o rei.
Posibilidaz de movimiento d'a reina.
Posibilidaz de movimiento d'a torreta.
Un enroque curto d'a torreta con o rei.
Un enroque largo d'a torre con o rei.

Os movimientos se fan por turnos, prencipiando o primer turno o chugador que chuga con as piezas de color blanca, y en cada movimiento cada chugador no puet mover so que una sola pieza. Cada pieza tien una traza de movimiento specifico, parando cuenta de que mai no pueden desplazar-se dencima d'una atra pieza, propia u de l'adversario (con a excepción d'o caballo). Cuan una pieza de l'atro chugador se troba situata en a casiella de destín d'a pieza, se diz que a pieza propia "se mincha" a la pieza de l'adversario, y ista pieza dixa de prener parte en a partita. O feito de minchar-se as piezas de l'atro chugador ye un meyo ta debilitar a suya posición y facilitar a victoria en o chuego, pero no ye prou ta ganar a partita.

A traza de mover as piezas s'explica de contino.

Alfil[editar | modificar o codigo]

L'alfil puet mover-se diagonalment por tot o tablero, con a cual cosa en realidat puet tener como destín nomás que as casiellas d'a mesma color que a color d'a suya casiella d'orichen; cal parar cuenta que en prencipiar una partita cada chugador tien un d'os suyos dos alfils sobre una casiella de color negra y l'atro sobre una casiella de color blanca.

Caballo[editar | modificar o codigo]

O caballo se desplaza en debuixando una letra "L" por o tablero, con un desplazamiento inicial de dos casiellas en linia recta ta dimpués desplazar-se enta dreita u enta ezquierda una casiella, fendo tot iste movimiento d'una vegata y estando amás a sola pieza que puet saltar dencima d'atras piezas, propias u de l'adversario.

Peyón[editar | modificar o codigo]

Os peyons nomás pueden desplazar-se en linia recta enta debant, una casiella per vegata, movendo-se siempre en dirección d'o campo de l'adversario y sin poder reblar mai. Si plega dica a zaguera linia d'o tablero, se diz que promociona, ye decir, que se transforma en una cualsiquiera d'as atras piezas, a elección d'o chugador, con a excepción d'o rei, estando ista promoción no una facultat d'o chugador so que una obligación; por un regular os chugadors fan que o peón promocione enta reina, en estar, como se veyerá dimpués, a pieza con millors capacidaz de movimiento. Bi ha tamién bellas reglas especials respective d'o movimiento d'os peyons, que se destallan de contino.

En primeras, y excepcionalment nomás que en a primera chugata d'un peón, iste puet mover-se enta debant dos casiellas u una de sola. D'antis mas tamién se permeteba en ixa primera chugata desplazar enta debant dos peyons una sola casiella, pero hue ixa norma ya no s'acepta.

Tamién ye especial a regla de captura de piezas por parte d'os peyons, que no capturan a pieza de l'adevrsario que se troba en a casiella de debant, sino que pueden capturar as piezas de l'adversario que se troben en a renglera superior d'o suyo abance, pero en diagonal, a dreita u a ezquierda, estando asinas posible que o suyo abance quede bloqueyato por una pieza contraria.

Cal parar cuenta que, en aplicación d'a regla cheneral que diz que cuan una pieza mata a una atra pieza de l'adversario ocupa a posición que ista teneba en o tablero, cuan un peón propio fa ixo en realidat cambea a suya linia d'abance enta o campo contrario, podendo asinas haber-ie dos u mas peyons en una columna d'abance.

Antiparte, existe una atra regla respective d'o movimiento d'un peón, que ye a dita captura a o trango y que s'escayece cuan un peón devanta dos casiellas y queda en a casiella a o canto d'un peón de l'atro chugador. En ixas condicions, o chugador adversario no podría capturar a pieza propia, pero en iste caso se fa la ficción de que o peón no ha devantato dos casiellas, so que una, y se permite que l'adversario "minche" a pieza propia.

Rei[editar | modificar o codigo]

O rei puet desplazar-se por o tablero una casiella en cualsiquier dirección, a dreita u a ezquierda, entabant u enta dezaga, y tamién en diagonal.

Ista regla cheneral tien una excepción, que ye a chugata dita enroque, que s'amostrará cuan se detallen as reglas de movimiento d'as torretas.

Reina[editar | modificar o codigo]

A reina ye una pieza que puet desplazarse a dreita, a ezquierda, enta debant, enta dezaga u en diagonal a cualsiquier puesto d'o tablero que se trobe en ixa dirección.

Cal parar cuenta que se puet prencipiar a partita con una sola reina y plegar a tener-ne mas chugando entre as piezas propias, por promoción d'un u cuantos peyons.

Torreta[editar | modificar o codigo]

As torretas pueden desplazar-se enta dreita u enta ezquierda, y enta debant u enta dezaga, con destín en cualsiquier casiella d'o tablero de chuego.

Una regla especial ye o enroque, que permite no nomás que mover dos piezas propias en una mesma chugata sino que amás vulnera a regla cheneral de que una pieza (a excepción d'o caballo) no puet desplazar-se dencima d'atras piezas. En iste caso, o rei y a torreta fan un movimiento simultanio, cuasi intercambeyando-se as suyas posicions, podendo estar un enroque largo u un enroque curto; en o enroque largo l'intercambeyo se fa con a torreta d'a man ezquierda (que se troba mas luent d'o rei) y en o enroque curto l'intercambeyo se fa con a torra d'a man dreita, que se troba mas amán d'o rei. En rematar o enroque, o rei resta protechito lateralment por a torreta, desplazando-se o rei dos casiellas enta o puesto a on se trobaba a torreta y colocando-se a torreta a o suyo canto, ocupando o puesto contrario respective d'o rei que ocupaba antis d'o enroque.

Ta poder-se enrocar, cal cumplir totas y cadaguna d'as siguients condicions: garra d'as dos piezas que se mueven en un enroque (torre i rei) no ha d'haber-se movito anteriorment en a partita; entre rei y torre, cuan se fa o enroque, no puet haber-ie garra atra pieza, propia u d'o chugador contrario; o rei no se troba menazato por garra pieza de l'adversario (no ye en chaque) y as casiellas per a on ha de desplazar-se o rei (no a torre) no han d'estar baixo o control de garra pieza de l'atro chugador.

Prencipals chugadors d'escaques d'Aragón[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.