Catalán en Aragón

Catalán en Aragón Català a l'Aragó
Variedaz d'o catalán
Localización d'o catalán en Aragón
Localización cheografica
Estau	{{{estau}}}
País	Aragón
Rechión	{{{rechión}}}
Parlau en	Francha Oriental d'Aragón: - Ribagorza - Litera - Cinca Baixa - Baixo Aragón - Matarranya
Lugars principals	Benavarri, Tamarit, Altorricón, Fraga, Mequinenza, Nonasp, Auguaviva, Val de Robres, Calaceit
Estatus
Atras denominacions	{{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en	{{{oficial}}}
Reconoixiu en	Aragón
Regulau por	Institut Aragonès del Català
Vitalidat	Alta
Literatura
Escritors principals	Desideri Lombarte, Jesús Moncada, Guillem Nicolau, Mercè Ibarz
Rasgos dialectals	Catalán occidental
Clasificación lingüistica
Indoeuropea Romance Romance occidental Galorromanica Occitanorromanica Catalán Catalán occidental Nordoccidental y tortosín Catalán en Aragón
ISO 639-1	{{{iso1}}}
ISO 639-2	{{{iso2}}}
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	{{{sil}}}

O catalán en Aragón (en catalán català a l'Aragó) ye representau por un conchunto de modalidaz propias d'o catalán parladas en bellas zonas d'a Francha Oriental d'Aragón. No i hai un dialecto uniforme que pueda denominar-se catalán d'Aragón, sino que en ista aria, s'emplegan as variedaz lingüisticas nordoccidental y tortosina, incluyidas por un regular adintro d'o bloque lingüistico d'o catalán occidental. Seguntes datos de 2011 y 2014, o catalán ye parlau en istas zonas d'Aragón por bellas 30 415 personas, o 49.9 % d'a población d'os municipios con presencia d'ista luenga. Manimenos o conoiximiento y uso d'o catalán ha baixau con os anyos, debiu mas que mas a la emigración d'os parlants locals y l'arribada d'inmigrants.

Introducción

Zonas de parla catalana con los distintos grupos dialectals.

Os primers testimonios explicitos sobre a presencia d'o catalán en a Francha son de meyaus d'o sieglo XVI. A luenga conta con reconoiximiento oficial y explicito dende a Lei de Patrimonio Cultural d'Aragón de 1999, pero mas que mas dende a Lei de Luengas de 2009. A tradición d'os dialectologos hispanicos dende o sieglo XIX no reconoixe a existencia d'una unidat en os dialectos d'a zona oriental d'Aragón, sino que se clasifican adintro d'o catalán nordoccidental igual que o pallarés u o leridano. Ista zona catalanoparlant ye incluyida adintro d'as comarcas de Ribagorza, Litera, a Cinca Baixa, Baixo Aragón-Casp, Baixo Aragón y Matarranya.

A luenga catalana en Aragón gosa denominar-se con ixe glotonimo tamién por buena parti d'os suyos propios fablants, encara que ye común emplegar chentilicios locals pa denominar a suya parla propia, como por eixemplo fragatín (fragatí), tamaritano (tamarità), maellán (maellà), etc. Os termins chapurreau, chapurriau, chapurreat u chapurreado s'emplegan tamién a sobén pa designar a luenga, mas que mas por sectors anticatalanistas. Os contrarios a la denominación de "chapurreau" destacan o suyo orichen peyorativo, mientres que pa atros no tien tal sentiu. Encara que en un estudio de 520 enquestas publicau en 1995 ista zaguera designación yera a preferida por o 46,73 % d'os fablants, mientres que nomás o 9,23 % preferiba a designación de català u catalán, un recient estudio sociolingüistico d'a Cheneralidat de Catalunya, a Universidat de Zaragoza y o Campus Iberus afirma que as denominaciones consideradas peyorativas y localistas s'han reduciu, y a denominación academica d'a luenga catalán ye a más comuna, emplegando-la un 44,6 % d'os parlants, frent a un 28,6 % que contina preferindo o nombre de xapurriau.

Dende 1984 s'amostra como asignatura optativa o catalán normativo en os centros escolars de l'Aragón catalanofono y en as Escuelas Oficials d'Idiomas de Fraga, Zaragoza, y ciudaz meyas proximas a la zona, como Monzón y Alcanyiz.

Diferents asociacions y partius políticos han veniu reclamando a esfensa d'as variants dialecticas que se parlan en as comarcas orientals en considerar que nombrar como catalán lo que se parla en as zonas orientals ye un eufemismo pa ir imposando una achenda lingüistica catalanista: «O Gubierno d'Aragón no ha quiesto ascuitar a os ciudadans de l'Aragón oriental y ha preferiu continar con a suya politica impositiva d'o catalán pa fagocitar as modalidaz lingüisticas aragonesas que se parlan en as comarcas orientals».

En setiembre de 2021 as Corz refirmoron suspender l'Institut Aragonès del Català y anular os nombramientos de l'Academia Aragonesa d'a Luenga. O Consello de Gubierno previament heba aprebau o nombramiento d'os primers 15 miembros de l'Academia Aragonesa d'a Luenga que la heba articulau en dos seccions, l'Instituto de l'Aragonés y l'Institut Aragonès del Català.

Reconoiximiento legal

   Municipios a on se parla catalán

   Municipios a on se parla benasqués, dialecto a vegadas incluyiu adintro d'o catalán.

A Declaración de Mequinenza l'1 de febrero de 1984 estió o primer paso enta a protección legal d'o catalán en a Francha. Con ella estió posible a impartición d'una asignatura voluntaria pa o suyo aprendizache a livel escolar.

A Lei de Luengas d'Aragón de 2009 define que os idiomas aragonés y catalán son "luengas propias orichinals y históricas" d'a comunidat autonoma d'Aragón. Encara que ista lei no declara explicitament a oficialidat d'istos idiomas, tal y como preveyeba que lo fería a lei de luengas, seguntes disponeba a Lei de Patrimonio Cultural Aragonés de 1999.

En 2001, o gubierno de coalición PSOE-PAR promovió una Lei de luengas d'a que nomás se redactó un anteprochecto que incluyiba en o suyo anexo II un listau de municipios que se declaraban d'utilización predominant d'o catalán. Ista lei yera consecuencia d'o dictamen d'una comisión especial d'estudio d'as Corz d'Aragón sobre a politica lingüistica en Aragón, que ofreixió as suyas conclusions en noviembre de 1997 y entre as que s'incluyiba l'alusión explicita a la existencia en Aragón de tres luengas: o castellano, l'aragonés y o catalán ("emplegau en forma de variedaz locals diversas como instrumento habitual de comunicación eminentment oral en as zonas mugants con Catalunya, zona compacta constituyida por Ribagorza, Litera, a Cinca Baixa y parti d'o Baixo Aragón zaragozano y teruelano")

Listau d'os municipios que se declaran d'utilización predominant d'o catalán seguntes l'anexo II de l'anteprochecto de Lei de Luengas de 2001:

• Provincia de Uesca: Albelda, Alcampell, Altorricón, Arén de Noguera, Baells, Benavarri, Bonansa, Camporrélls, Castigaleu, Castillón Roi, Estupinyán, Fraga, Isabana, Llascuarre, Las Pauls, Monesma y Caixigar, Montanui, Peralta y Calasanz, Puent de Montanyana, Sant Istevan de Litera, Sopeira, Tamarit de Litera, Tolva, Torlarribera, Torrent d'a Cinca, Valdellou, Viliella d'a Cinca, Vencillón, Veracruz, Viacamp i Lliterà, Zaidín y Zanui-Alins.

• Provincia de Teruel: Auguaviva, Arens de Ledón, Beceit, Belmont de Sant Chusé, Calaceit, La Canyada de Beric, La Cerollera, La Codonyera, Cretas, Fórnols, La Fraixneda, Foz Espalda, La Chinebrosa, Ledón, Mazalión, Mont-royo, Penyarroya de Tastavins, La Portellada, Ráfals, Torre d'Arcas, Torrelconte, La Torre de Viliella, Val de Robres, Val d'el Tormo y Val Chunquera.

• Provincia de Zaragoza: Favara, Fayón, Maella, Mequinenza y Nonasp.

Encara que en 2013 o gubierno d'o PP y o PAR en Aragón aprebó una nueva lei de modalidaz lingüisticas sin atorgar a las mesmas dengún caracter oficial, dimpués de l'arribada a la presidencia d'Aragón d'o socialista Javier Lambán en 2015, se anunció a recuperación d'a lechislación de 2009. D'alcuerdo con a portavoz d'o Partido Popular en Aragón, María José Ferrando, ista lechislación supondría una «cooficialidat velada» d'alto gasto economico, y manifestó que d'os 45 000 aragoneses parlants d'as «variedaz dialectals d'a zona oriental», o 75 % refusaba a cooficialidat d'o catalán, seguntes un estudio d'a Universidat de Zaragoza.

Aspectos lingüisticos

Variedaz lingüisticas adintro d'Aragón.

Distribución lingüistica en Aragón seguntes datos de 2001. L'aragonés en royo y o catalán en morau. O castellano (amariello) ye parlau en tot Aragón.

A luenga catalana parlada en Aragón tien continidat con os dialectos parlaus a l'atro canto d'a muga administrativa, toz éls clasificaus adintro d'o bloque dialectal nordoccidental de dito idioma; i hai una clara correspondencia con o consonantismo catalán, o sistema vocalico, l'uso d'a forma de l'articlo masculino «lo», y o vocabulario propio d'os dialectos debantditos.

O catalán parlau en Aragón amostra aspectos de continidat dialectal con l'idioma aragonés en o norte, y reflecta a la vegada elementos tanto d'a castellanización, como de singularidaz locals y comarcals, por tratar-se d'un territorio mas que mas rural y a on no s'ha impartiu l'amostranza d'o catalán normativo.

Es en a provincia de Uesca a on se da o mayor numero d'istos fenomens de particularismo lingüistico, que levan en bels casos a permitir emparentar as parlas locals d'ista zona con as de transición d'a Ribagorza occidental, como a palatización d'a consonant lateral d'os grupos /pl-/, /bl-/, /fl-/, /kl-/, l'uso de /ch/ pa J- u G+e, G+i, u as formas de l'imperfecto -eba / -iba.

Mas enta o sud destaca o caso d'o municipio zaragozano de Maella, que o filologo Joan Coromines consideró como isla dialectal, a on se mantiene o resultau d'a /ch/ y se emplega una e ubierta (especialment distintiva en o caso d'a a en luenga escrita), entre atras peculiaridaz.

Ya en a provincia de Teruel cal destacar as modalidaz d'Auguaviva y La Chinebrosa, con uns rasgos consideraus en bels casos como arcaizants. As modalidaz teruelanas modernament reciben o nombre de «valenciano de transición». A o sudeste d'a provincia de Teruel, en a parti mugant con Castellón y o Rincón d'Ademuz, as comarcas de Gúdar-Chabalambre y o Mayestrato, lugars como Rubiuelos de Mora, Olba, Cantaviella u Mosqueruela parlan o dialecto de transición conoixiu como «churro» u «segorbino» que incorpora o lexico d'o valenciano d'o Mayestrato a o castellano, con marcaus chiros aragoneses. Ista parla ye comuna a la de l'interior de Castellón y as localidaz mas orientals de Gúdar-Chabalambre y o Mayestrato aragonés, en contraste con as occidentals, a on no s'ha adoptau cuasi lexico catalán.

Variedaz de catalán

• Catalán ribagorzano
• Catalán leridano
• Catalán tortosín

Se veiga tamién

• Catalanoparlants d'Aragón