Tercera conchugación en aragonés

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A tercera conchugación en aragonés ye formada por os verbos con infinitivos en -ir y representan la continación d'a cuatrena conchugación latina de verbos acabaus en -IRE.[1]

En a evolución dende o latín a l'aragonés y en a mesma evolución de l'aragonés ya formau en a Edat Meya atros verbos d'atras conchugacions han puesto pasar a la tercera conchugación, devez que tamién lo han feito verbos d'orichen chermanico (gotico y francico como fornir) y verbos creyaus autonomament por l'aragonés (buquir).

A tercera conchugación en muitas luengas neolatinas presenta dos variants: o grupo antigo y o grupo ixamplau[2] u incoativo, predominando en o caso de l'aragonés os primers a diferencia d'o que se converte en en as luengas galorromanicas.

Antiparte, bi ha verbos irregulars d'a tercera conchugación destacando os verbos acabaus en -cir (lucir), y os verbos acabaus en -yir (fuyir). Os verbos irregulars acabaus en -ducir presentaban en aragonés medieval formas diferents a los atros acabaus en -cir.

Tiempos verbals[editar | modificar o codigo]

Formas impersonals[editar | modificar o codigo]

Infinitivo
Partir
Chenero y numero Participio
Masculín singlar Partiu/Partito
Masculín plural Partius/Partitos
Femenín singlar Partida/Partita
Femenín plural Partidas/Partitas
Cherundio
Partind(o)

Formas personals[editar | modificar o codigo]

Modo indicativo[editar | modificar o codigo]

persona Present d'indicativo
1ª Sing. Parto
2ª Sing. Partes
3ª Sing. Parte
1ª Plur. Partimos
2ª Plur. Partiz
3ª Plur. Parten
persona Pasau imperfecto d'indicativo
1ª Sing. Partiba
2ª Sing. Partibas
3ª Sing. Partiba
1ª Plur. Partíbanos
2ª Plur. Partíbaz
3ª Plur. Partiban
persona Pasau perfecto simple
1ª Sing. Part
2ª Sing. Partiés
3ª Sing. Partó
1ª Plur. Partiemos
2ª Plur. Partiez
3ª Plur. Partioron/Partión
persona Futuro d'indicativo
1ª Sing. Partiré
2ª Sing. Partirás
3ª Sing. Partirá
1ª Plur. Partiremos
2ª Plur. Partirez
3ª Plur. Partirán
persona Condicional
1ª Sing. Partiría
2ª Sing. Partiría
3ª Sing. Partiría
1ª Plur. Partiríanos
2ª Plur. Partiríaz
3ª Plur. Partirían
persona Pasau perfecto composau d'indicativo
1ª Sing. He partiu / partito
2ª Sing. Has partiu / partito
3ª Sing. Ha partiu / partito
1ª Plur. Hemos partiu / partito
2ª Plur. Hez partiu / partito
3ª Plur. Han partiu / partito
persona Pasau pluscuamperfecto d'indicativo
1ª Sing. Heba partiu / partito
2ª Sing. Hebas partiu / partito
3ª Sing. Heba partiu / partito
1ª Plur. Hébanos partiu / partito
2ª Plur. Hébaz partiu / partito
3ª Plur. Heban partiu / partito
persona Pasau anterior d'indicativo
1ª Sing. Habié partiu / partito
2ª Sing. Habiés partiu / partito
3ª Sing. Habió partiu / partito
1ª Plur. Habiemos partiu / partito
2ª Plur. Habiez partiu / partito
3ª Plur. Habioron partiu / partito

Modo subchuntivo[editar | modificar o codigo]

persona Present de subchuntivo
1ª Sing. Parta
2ª Sing. Partas
3ª Sing. Parta
1ª Plur. Partamos
2ª Plur. Partaz
3ª Plur. Partan
persona Pasau imperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Partise
2ª Sing. Partises
3ª Sing. Partise
1ª Plur. Partísenos
2ª Plur. Partísez
3ª Plur. Partisen
persona Pasau perfecto de subchuntivo
1ª Sing. Haiga partiu / partito
2ª Sing. Haigas partiu / partito
3ª Sing. Haiga partiu / partito
1ª Plur. Haigamos partiu / partito
2ª Plur. Haigaz partiu / partito
3ª Plur. Haigan partiu / partito
persona Pasau pluscuamperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Hese partiu / partito
2ª Sing. Heses partiu / partito
3ª Sing. Hese partiu / partito
1ª Plur. Hésenos partiu / partito
2ª Plur. Hésez partiu / partito
3ª Plur. Hesen partiu / partito

Modo imperativo[editar | modificar o codigo]

persona Modo imperativo
2ª Sing. Parte
2ª Plur. Partit

Orichen y variants d'os verbos d'a tercera conchugación[editar | modificar o codigo]

Verbos d'a cuarta conchugación latina[editar | modificar o codigo]

En a tercera conchugación predominan os verbos que provienen de verbos latinos en -IRE como sentir, dormir, ubrir,[1], mentir, partir, salir, servir, vestir.

Verbos d'a tercera conchugación latina[editar | modificar o codigo]

Ya en latín tardano uns cuantos verbos d'a tercera conchugación latina (verbos en -ĔRE) como UNGĔRE pasoron a la cuarta conchugación latina (verbos en -IRE) en o suyo proceso de desaparición.[2] D'esta manera UNGĔRE dió chunyir en aragonés. Un fenomeno pareixiu se dió con os verbos d'a tercera conchugación con yod en vocal tematica como FUGĔRE y QUAERĔRE que se convertioron en fuyir y querir (encara que en aragonés ye mes frecuent a variant querer).

Tamién en o proceso d'evolución dende o latín a l'aragonés uns cuantos verbos d'a segunda conchugación latina (verbos en -ĒRE) pasoron a la cuarta conchugación latina u tercera conchugación aragonesa por coincidir en as primeras personas d'o indicativo y subchuntivo con as d'os verbos acabaus en -ĪRE. D'esta forma COIMPLĒRE, DELĒRE, REPAENITĒRE, FLORĒRE y LUCĒRE se convertioron en cumplir, delir, repenedir, florir u lucir/locir.[1] Beluns d'estos verbos tienen una conchugación incoativa en atras luengas neolatinas, y antes que se pasasen a la cuarta conchugación tenioron en latín vulgar infinitivos en -ĒSCĒRE (FLORESCERE) y present en -ESCO (FLORÉSCO, FLORÉSCIS, FLORÉSCIT)

Bel verbo d'a cuarta conchugación latina orichinal como finir prenió a conchunción incoativa en muitas luengas neolatinas, plegando a orichinar a forma feneixer en aragonés.

Neolochismos intrarromanicos[editar | modificar o codigo]

En luengas neolatinas uns cuantos neolochismos intrarromanicos creyaus adintro de cada luenga son d'a conchugación en -ir (francés y occitán embellir).[2] En aragonés perteneixen a esta categoría de neolochismos intrarromanicos: endolorir, allarguir, emporquir, encoixir, enfllaquir, aprimir, engorronir, encondolir[1] y os relativos a l'apareamiento animal. Verbos d'apareamiento d'a tercera conchugación son buquir, gatir, turir y verrir[3]. Marrir en a mes gran part de l'aragonés se diz actualment marrecer.

Verbos ampraus de luengas chermanicas[editar | modificar o codigo]

Muitos verbos ampraus de luengas chermanicas s'han adaptau cualques luengas neolatinas en a tercera conchugación: escarnir, fornir y rostir.[1]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). p 214
  2. 2,0 2,1 2,2 (es) Heinrich Lausberg: Lingüistica romanica. Tomo II Morfología. Editorial Gredos, pp 258-259 pp 368-374
  3. (es) Fernando Blas Gabarda, Fernando Romanos Hernando: Diccionario Aragonés: chistabín-castellano. (Bal de Chistau). Gara d'Edizions, 2008.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


La conchugación de verbos en -ĪRE en latín y la suya evolución en luengas romances
La quarta conchugación en latín · La tercera conchugación en galaicoportugués | la tercera conchugación en astur-leyonés | la tercera conchugación en castellano | la tercera conchugación en aragonés | la tercera conchugación en catalán | los verbos acabaus en -ir d'a tercera conchugación en francés | la tercera conchugación en italiano | la quarta conchugación en rumano


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA