Reino Uniu

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Dieu et mon droit (Francés; «Dios y o mío dreito»)1
Himno nacional: God Save the King4
Situación de Reino Uniu
Capital  • Población	Londres 7.517.700
Mayor ciudat	Londres
Idiomas oficials	Garra; l'anglés lo ye de facto2
Forma de gubierno Rei Primer ministro	Monarquía constitucional Carlos III Keir Starmer
Fiesta nacional	1801 Act of Union3
Superficie  • Total  • % augua	Posición 76º 241.590 km² 1,319% 3
Población  • Total  • Densidat	Posición 21º 60.270.708 249 hab/km²
PIB (PPA)  • Total ([[]])  • PIB per capita	Posición 4º 1,19 billons de € 19.744€
Moneda	Libra esterlina (£, GBP)
Chentilicio	Britanico/a
Zona horaria  • en Verano	UTC UTC+1
Dominio d'Internet	.uk5
Codigo telefonico	++44
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de: Commonwealth, ONU, OTAN
1 O lema reyal en Escocia ye Nemo Me Impune Lacessit (latín; «Dengún me nafra impunement»). 2 Luengas rechionals oficials : en Galas o galés y en as islas Hebridas o gaelico escocés 3 Establido como United Kingdom of Great Britain and Ireland. O nombre cambió a United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland en 1927. 4 No oficial. 5 Seguntes ISO 3166-1 ye .gb.

O Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte (en anglés United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) ye un país d'o norte d'Europa formato por Anglaterra, Escocia y Galas (en a isla de Gran Bretanya) y Irlanda d'o Norte (en a isla d'Irlanda). A unica muga terrestre d'o país ye en a isla d'Irlanda con a Republica d'Irlanda; o resto son mugas maritimas con l'Oceano Atlantico: a Mar d'o Norte, a Mar Celta, a Mar d'Irlanda y o Canal d'a Manga.

A suya población ye de 60.270.708 habitants, en una superficie de 241.590 km² con una densidat de población de 249 hab/km².

A capital d'o Reino Uniu ye a ciudat de Londres.

O Reino Uniu ye una monarquía constitucional, y l'actual monarca en ye Carlos III; o primer ministro ye Keir Starmer, d'o Labour Party, dende o 5 de chukio de 2024. Politicament, ye a unión de cuatro clamatos países constituents: Anglaterra, Escocia, Irlanda d'o Norte y Galas. As Islas Anglonormandas y a isla de Man formalment no en fan parte d'o Reino Uniu, encara que bi son federatas. Tamién fan parte d'o Reino Uniu bellas dependencias foranas, como Chibraltar u as islas Malvinas.

A suya moneda ye a libra esterlina y o país ye miembro d'a Commonwealth, a Organización d'as Nacions Unidas (con cadiera permanent en o Consello de Seguredat d'a ONU) y a OTAN.

O Reino Uniu no en tien, d'idioma oficial, pero l'anglés en ye de facto, encara que o galés ye oficial en Galas y o gaelico escocés ye oficial en parti d'Escocia (islas Hebridas).

Etimolochía

O nombre oficial d'o país, Reino Uniu de la Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte fa referencia a os cuatro países que en fan parte, clamatos países constituents: Anglaterra, Galas, Irlanda d'o Norte y Galas. D'antis mas, Anglaterra anexionó en o sieglo XVI Galas, y en 1707 Escocia s'unió politicament a Anglaterra (teneban o mismo rei) ta formar o Reino de Gran Bretanya. En 1801, con a unión d'Irlanda, se formó o Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda, y en 1927, dimpués d'a independencia d'Irlanda, se cambeó o nombre ta l'actual.

Cheografía fisica

O Ben Nevis ye o punto mas alto d'o Reino Uniu

Articlo principal: Cheografía d'o Reino Uniu

O Reino Uniu d'a Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte ye formato cheograficament por a isla de Gran Bretanya (ista isla supone a mayor parte d'os territorios d'Anglaterra, Escocia y Galas) y tamién por a parte noroccidental d'a isla d'Irlanda (Irlanda d'o Norte), amás de muitas islas mas chicotas. A mayor parte d'o territorio insular ye entre as latituds 49° y 59° N (sindembargo, as islas Shetland plegan a man d'a 61° N), y entre as lonchituds 8° W y 2° y. L'Observatorio Reyal de Greenwich, a man de Londres, ye o punto ta establir o meridiano homonimo (meridiano de Greenwich, meridiano zero u primer meridiano). O Reino Uniu ye situato entre l'Oceano Atlantico y a mar d'o Norte, a una distancia de 35 km d'a costa noroccidental de Francia, país d'o cual ye separata por a canal d'a Manga. Irlanda d'o Norte tien una muga terrestre (ye a unica muga terrestre d'o país) d'una longaria de 360 km con a Republica d'Irlanda. O tonel d'o canal d'a Manga une actualment o Reino Uniu con Francia, trescruzando a canal d'a Manga. A isla de Gran Bretanya s'estendilla de norte enta o sud, en una longaria d'arredol de 1.100 km, y d'este enta ueste d'alto u baixo 500 km. A superficie total d'o Reino Uniu ye d'arredol de 245.000 km².

Clima

O clima d'o Reino Uniu ye un clima frido, con muitas plevias, que fan creixer a hierba ta nutrir a ganadería d'o país, formata por vacumen y uellamen. Sindembargo, en recibir as influencias dulcificadoras d'a corrient d'o Golfo tien un clima menos frido que o que corresponderba seguntes a suya latitut. Encara que a sobén ye cubierto, puet pasar con facilidat d'un día cubierto con plevias a un día de sol.

Organización politico-administrativa

Diez ciudaz mas importants

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Nombre	Población en 2021
1	Londres	9.388.000
2	Birmingham	1.167.000
3	Leeds	818.000
4	Glasgow	677.000
5	Sheffield	592.000
6	Mánchester	567.000
7	Bradford	540.000
8	Edimburgo	528.000
9	Liverpool	505.000
10	Bristón	477.000

Economía

O Banco d'Anglaterra

A economía britanica sigue o modelo anglosaxón: a liberalización economica, o libre mercato, impuestos y regulacions minimas. Basato en a mida d'o Producto Interior Bruto en tasa de cambeo d'o mercato, o Reino Uniu ye a cinquena economía mas gran d'o mundo, a segunda d'Europa dimpués d'Alemanya; ye a seisena economía mas gran d'o mundo en PIB en paridat de poder adquisitivo.

Os britanicos estioron os primers en o mundo en dentrar en a Revolución Industrial y como a resta d'os estaus en industrialización d'allora, a suya economía se concentraba en a industria pesata: construcción de barcos, menería, producción d'acero y textils. L'imperio Britanico creyó un mercato mundial ta os productos britanicos, permitindo que o Reino Uniu dominase o comercio internacional mientres o sieglo XIX, una ventacha unica que conservó dica la industrialización d'atras nacions europeas y nordamericanas. A industria pesata disminuyó en importancia a lo largo d'o sieglo XX, mientres que o sector d'os servicios ha creixito prou y forma hué en día o 73% d'o PIB. O sector d'os servicios ye dominato por as interpresas financieras. Londres ye un d'os centros financiers mas gran d'o mundo.

L'agricultura representa nomás l'1% d'o PIB y ye muit mecanizata. En a industria, as principals actividaz son a maquinaria, o material de transporte (vehiclos, ferrocarrils y aeronautica) y os productos quimicos. En a menería as tradicionals menas de carbón en forma d'hulla situatas en Yorkshire, Galas, Escocia y Lancashire fornioron a las centrals termicas britanicas a enerchía necesaria ta o desembolique economico. Gracias a lo petrolio descubierto en 1970 en a mar d'o Norte, o Reino Uniu ye o segundo productor europeu dimpués de Noruega. O sector servicios ye o que mas alporta a lo PIB d'o país. En destacan a bolsa, os servicios financiers d'a banca y as companyías d'aseguranzas.

A moneda d'o Reino Uniu ye a libra esterlina, representata con o simbolo £. O Banco d'Anglaterra ye o banco central d'o estau encargato d'a emisión d'a moneda, encara que os bancos d'Escocia y Irlanda d'o Norte conservan o dreito a emitir billez subchectos a la retención de prou billez d'o Banco d'Anglaterra ta realizar-ne a emisión. A lo largo d'a historia la libra esterlina s'ha mantenito como una d'as divisas mas estables y fuertes d'o mundo y una d'as mas cotizatas. O Reino Uniu estió un d'os tres estaus que no dentroron en a zona euro en 2002, cuan encara feba parti d'a Unión Europea.

Cheografía humana y sociedat

Luengas

Encara que denguna luenga ye oficial en o Reino Uniu, a luenga predominant ye l'anglés, una luenga d'orichen chermanico con numerosos amprens d'o francés. Atras luengas vernaclas d'o Reino Uniu son as luengas celtas insulars: galés, cornico, irlandés y gaelico escocés. O escocés (a luenga mas amanata a l'anglés) se parla en Escocia. Os inmigrants recients d'Asia han trayito as suyas luengas: en o Reino Uniu vive o numero mas gran de parlants d'hindi y panchabi fuera d'Asia.

Relichión

A seu de Canterbury

Un 75% d'a población afirma tener una relichión en o Reino Uniu. A relichión principal ye o cristianismo y encara que o 72% d'os britanicos s'identifican como cristianos, un porcentache muit chicot ye practicant.

A Ilesia d'Anglaterra ye a ilesia oficial d'o estau. Orichinalment establita como parti d'a Ilesia Catolica en 597 por Agostín de Canterbury, a Ilesia d'Anglaterra se'n deseparó d'a Ilesia Catolica en 1534 mientres o reinato d'Henrique VIII d'Anglaterra. Como Ilesia d'o estau, os bispes perteneixen a la Cambra d'os Lords y o monarca britanico ha d'estar miembro d'a Ilesia d'Anglaterra d'alcuerdo a l'Acta de 1701 y en ye o suyo Gubernador Supremo. Dengún monarca ha d'estar catolico. A Seu d'a Ilesia d'Anglaterra ye a Seu de Canterbury, y l'arcebispe de Canterbury ye o clerigo chefe.

A Ilesia d'Escocia (conoixita informalment como Kirk) ye a ilesia nacional d'Escocia. Ye una ilesia presbiteriana y no ye subchecta a lo control d'o estau. O monarca britanico en ye un miembro ordinario, encara que no ye menester que o monarca faiga dengún churamento ta esfender a seguridat d'a ilesia d'Escocia en a suya coronación.

Esporte

Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en Reino Uniuveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Lo esporte ye un elemento clau d'a cultura britanica. Gran cantidat d'esportes estioron creaus u reglaus en o Reino Uniu, incluyindo lo fútbol, lo rugby, lo tenis y lo golf, estando lo primero lo esporte mas popular en o país. Internacionalment, Anglaterra, Escocia, Galas y Irlanda d'o Norte compiten de forma separada en a mayoría d'os esportes. En os Chuegos Olimpicos, lo Reino Uniu participa como un solo equipo, representau per lo comité olimpico nacional d'o Reino Uniu, la British Olympic Association. Lo país ha participau en cadaguna d'as edicions d'os Chuegos Olimpicos d'a era moderna y ha estau anfitrión de tres, a edición de 1908 (en an s'ubicó en o primer puesto d'o medallero), 1948 y 2012, totas realizadas en Londres.

Organización y difusión

L'organismo estatal vinculau a lo esporte ye UK Sport, incluyiu en o Departamento de Cultura, Meyos de Comunicación y Esporte d'o Gubierno d'o Reino Uniu.

Historicament, la BBC y ITV s'encargaban de difundir lo esporte per radio y televisión sin de publicidat. En o decenio de 1990, parte d'a cobertura se tresladó a canals de televisión de pago tals como Sky Sports y Eurosport. En o decenio de 2010 surtió TNT Sport.

Lo gubierno establió que bellas competicions teneban de transmitir-se per televisión ubierta, tals como los Chuegos Olimpicos, las finals d'a Copa Mundial d'a FIFA y la Eurocopa de fútbol, la final d'a Copa Mundial de Rugby, las finals d'o Torneo de Wimbledon, lo Grand National y lo Epsom Derby (hipica).

Bibliografía

• (en) Encyclopedia Britannica (2009), United Kingdom, 15, Londres: Encyclopedia Britannica. ISBN 9781593398378.
• (en) CIA (2010), The World Factbook, Washington D.C.: Potomac Books Inc.. ISSN 1553-8133. ISBN 9781597975414.
• (en) T.J Barringer, Geoff Fordham, Douglas (2007), Art and the British Empire, Manchester University Press. ISBN 9780719073922.
• (en) David Else, Jolyon Attwooll, Beech (2007), Great Britain, 7, Lonely Planet. ISBN 9781741045659.
• (en) Oficina Nacional de Estadísticas (2005), Official yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Londres: National Statistics. ISBN 9781403990693.
• (en) , Jonathan (2002), Claiming Scotland: National Identity and Liberal Culture, Edimburgo: Edinburgh University Press. ISBN 1902930169.
• (en) David Ross (2002), Chronology of Scottish History, Geddes & Grosset. ISBN 1855343800.

Se veiga tamién

• Lista de ciudaz de Reino Uniu por población.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Reino Uniu.

Referencias

• Datos: Q145
• Multimedia: United Kingdom / Q145