Fútbol

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Logo olimpico d'o fútbol.
Partido de fútbol.

O fútbol (de l'anglés football), conoixito tamién como balompiet, ye un esporte d'equipo practicato a l'aire libre entre dos equipos formatos por once chugadors cadagún con a finalidat de ficar a pilota con os pietz en a portería de l'equipo contrario.

O chuego muderno fue creyato en Anglaterra dimpués d'a formación d'a Football Association, las reglas de chuego d'a cual, de 1863 son la base d'o esporte en l'actualidat. L'organismo rector d'o fútbol ye a Fédération Internationale de Football Association, mas conoixita por o suyo acronimo FIFA. A competición internacional de fútbol mas prestichiosa ye a Copa Mundial d'a FIFA, realizata cada cuatre anyos.

Las mullers han teniu muitas dificultaz historicamente pa poder chugar a fútbol, pero dende os anyos 1970 empecipió un lento abance, y a partir d'os anyos 2010 sufrió una autentica explosión por lo que fa a numero de participants y aficionaus. En l'actualidat se tiende a la profesionalización de ligas y equipos femenins.

Os chugadors de fútbol son conoixius como futbolistas, y tambien con o nombre seguntes la suya posición en o campo, os encargaus de controlar que se cumplan as reglas y o buen desembolique d'o chuego son conoixius como arbitros y os suyos aduyants como chueces de linia u chueces auxiliars.

Actualment o fútbol ye mas que un esporte. Ye amás d'un negocio y un espectaclo, un fenomeno social.

Historia[editar | modificar o codigo]

Antecedents[editar | modificar o codigo]

Dende l'antiguedat os homes han chugato a chuegos con pilotas, os mas antigos d'os pareixitos a o fútbol que bi ha referencias son o ts'uh Kúh (en aragonés, chutar a pilota) descrito en un manual de exercicios militars d'a Dinastía Han en os sieglos III aC y II aC, y que consistía en chutar una pilota con os pietz ta una rete feita de diferents materials, con una variant d'o chuego en que bi heba de sortear bels chugadors, en iste chuego tamién yera permitida la participación de mullers. Cinco sieglos mas tarde en Chapón ye documentato un chuego anomenato kemari, en o que se teneba que mantener una pilota en l'aire pasando-la entre os chugadors.

En a Mediterranea bi ha referencias de dos chuegos: l'harpastum en Roma y lepislcyros en Grecia. D'istos chuegos no bi ha muita información pero de lharpastum se sape que yera un chuego de dos equipos que chugaban en un campo rectangular dividito por a meitat, una para cada equipo, y cada equipo teneba que pasar a pilota ta o campo contrario, o pie no yera muito utilizato ta o chuego por o que se creye que no tenió influencia en o fútbol moderno.[1]

Mientres a Era d'os descubrimientos se tenió conoiximiento de chuegos chugatos en o Nuevo Mundo. A cultura maya practicaba dende o 1.400 aC. o chuego de pilota mesoamericano un chuego de pilota ritual.[2] En o territorio que hue ye Estaus Unius os aboríchens chugaban a o pasuckuakohowog y en a zona de Alaska a o asqaqtuk.[3] Os indichenas de l'Amazonía de Bolivia tienen historias que dicen que os suyos avantpasatos praticaban un chuego en que teneban que correr detrás d'una pilota y ficar-la entre dos palos sin de tocarla con as mans.[4]

En Gronlandia tamién se chugaba un esporte pareixito a o fútbol y en Oceanía se chugaba o marngrook un chuego similar a o fútbol australiano.[5]

Edat Meya[editar | modificar o codigo]

Mientres a Edat Meya estioron populars o soule en Francia, o fútbol de carnaval en o Reino d'Anglaterra y o calcio florentín en Italia, a mas d'atros mas pareixitos a o rugby actual, pero que estioron os esportes que con a suya evolución posterior y a unificación d'as suyas reglas esdevinieron en os codigos de fútbol. Tamién ye destacable que mientres en cualques partes d'Europa estió permitida la participación de mullers en Reino Uniu estió prohibida pa las mullers la practica d'esportes de pilota.

O fútbol moderno[editar | modificar o codigo]

O fútbol actual fue establito en Anglaterra con a creyación d'a The Football Association en l'anyo 1863 a on s'establioron las bases d'as reglas actuals preniendo como base as d'o Codigo Cambridge y d'o Codigo Sheffield, pero fendo o cambeo en as reglas, a limitación d'uso d'as mans ta transladar a pilota y a prohibición d'o contacto fisico brusco ta quitar a pilota a os rivals.

Una vegata establitas as reglas principiaron as competicions, en l'anyo 1871 la FA (Football Association) crea un torneyo que disputaron 12 d'os 50 equipos que en yeran parti y que finalment se clamó FA Cup (Copa d'Anglaterra) y que o suyo ganador estió l'equipo Wanderers FC. Un anyo dimpués, o 30 de noviembre de 1872, Escocia y Anglaterra parteciparon en o primer partiu oficial entre seleccions nacionals. O partiu se chugó en o Hamilton Crescent, actual campo de críquet, en Partick, y terminó con marcador d'empate a zero. Bels anyos dimpués entre chinero y marzo de 1884 se organizó a primera edición d'o British Home Championship, que dica l'anyo 1984 en que se fizo a zaguera edición estió a competición internacional mas antiga. A primera competición con formato de liga se disputó bels anyos dimpués, en 1888 y 1889 con a creyación d'a Football League en a que parteciporon 12 equipos afiliatos a la FA, y o ganador estió lo Preston North End Football Club. Ista competición estió consiederata como a primera división d'Anglaterra y se chugó dica l'anyo 1991, l'anyo siguient estió substituyida por a Premier League.

Fútbol en Aragón[editar | modificar o codigo]

Se veiga organización d'o fútbol en Aragón y a Categoría principal: Fútbol en Aragón.

O fútbol en Aragón ye organizato por a Federación Aragonesa de Fútbol, anque os clubs de mayor ran s'integran en competicions organizatas por a Federación Espanyola de Fútbol.

En a categoría masculina os clubs aragoneses s'integran en una escala de nueu categorías, as cuatre primeras son organizatas por a Federación Espanyola de Fútbol ydDende a cinquena lo son por a Federación Aragonesa de Fútbol. As tres primeras categorías son profesionals, a cuatrena categoría combina clubs semi-profesionals u amateurs y dende a cinquena toz os clubs son amateurs.

Tradicionalment l'equipo mas important, con millor palmarés y con mas seguidors ye o Reyal Zaragoza, anque actualment atros equipos como a SD Huesca y o CD Ebro que bi han puyato de categoría, y están actualment en a mas alta categoría d'a suya historia, han puyato tamién o suyo numero d'aficionatos. En as zonas despoblatas d'Aragón a cantidat d'equipos disminuye con a desaparición d'equipos historicos como o l'Aínsa CD (2019) con 110 anyos d'antiguidat u o Endesa Escatrón (2004) y o Gelsa CF (1997) que chugoron cualques temporatas en Tercera División.

O clubs aragoneses femenins de fútbol s'integran en una escala de tres categorías, organizata de forma pareixita a la masculina, pero con menos categorías, debito a la menor existencia de clubs. Todas as categorías son amateurs, anque a primera tien bels clubs semi-profesionals.

L'equipo femenín mas important d'Aragón ye o Zaragoza Club de Fútbol Femenino, conoixito d'antis mas y mientres muitas anyatas como Transportes Alcaine, que dende a temporata 2004/2005 y dica 2016/17 chugó en a Primera División femenina d'Espanya. Tamién bi ha de destacar-se a sección femenina d'o Club Deportivo Peñas Oscenses que chugó dos temporatas en a maxima categoría espanyola y actualment os dos partecipan en a Primera Federación Femenina.

Competicions de fútbol[editar | modificar o codigo]

Categoría principal: Competicions de fútbol.

As competicions de fútbol se pueden claseficar simplament en dos, competicions de selecions nacionals y de clubs, istas zagueras tamién pueden ser claseficatas a su vez como internacionals, nacionals, rechionals u locals.

Campionatos de seleccións[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Historia del fútbol: Los origines.
  2. "Fútbol" maya de gira en Alemania.
  3. (en) Ancient Ball Games: America
  4. (es) Galeano, Eduardo (Febrero de 2009). El fútbol a sol y sombra (2ª edición). Madrit: Siglo XXI de España Editores, S.A. p. 27. ISBN 978-84-323-1134-5.
  5. Hakluyt, Richard (1586). «in Search of The North-West Passage». University of Adelaide Library Electronic Texts Collection.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Iste articlo ye un borrador. Enamplando-lo aduyarás a amillorar a Biquipedia.