Espanya

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Reino d'Espanya Reino de España
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Plus Ultra (latín; «Mas entallá»)
Himno nacional: Marcha Real
Situación d'Espanya
Capital  • Población	Madrit 3.305.408 (2021)
Mayor ciudat	Madrit
Idiomas oficials	Espanyol1
Forma de gubierno Rei President	Monarquía Felipe VI d'Espanya Pedro Sánchez Pérez-Castejón
Unificación Dinastica - Estatal	1516 (Carlos I) 1716 (Decretos NP)
Superficie  • Total  • % augua	Posición 50º 504.645 km² 1,04%
Población  • Total (2022)  • Densidat	Posición 27º 47.432.805 92 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2021)  • PIB per capita	Posición 15º EUR€ 1.205.063 millons EUR€ 25.405,68
Moneda	Euro (€, EUR)
Chentilicio	Espanyol/a
Zona horaria  • en Verano	CET (UTC+1)2 CEST (UTC+2)2
Dominio d'Internet	.es
Codigo telefonico	+34
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de: UE, ONU, OTAN, OCDE, OSCE
1 Son cooficials o catalán/valenciano en Catalunya, País Valenciano y Islas Balears; l'aranés en Catalunya; o gallego en Galicia ; y o euskera en o País Basco y Navarra. 2 Fueras d'en Canarias, a on ye una hora menos: UTC+0 d'hibierno y UTC+1 de verano.

O Reino d'Espanya ye un estau miembro d'a Unión Europea (UE) situau en o sudueste d'Europa, aon que ocupa 6 setenas partis d'a Peninsula Iberica, que comparte con Portugal. Tamién poseye partis d'o suyo territorio en a mar Mediterrania (as islas Balears), en l'Oceano Atlantico (as islas Canarias), asinas como dos enclaus en o norte d'o continent africano (as ciudaz autonomas de Ceuta y Melilla) y o enclau de Llívia en os Pireneus franceses.

En o suyo territorio peninsular tien mugas terrestres con Francia, a on se troba o enclau de Llívia y o Prencipau d'Andorra en o norte, con Portugal en l'ueste, asinas como con a colonia britanica de Chibraltar en o sud. En os suyos territorios africanos, muga por tierra y mar con Marruecos.

Antimás, tien atra serie de distritos y posesions menors no continentals como as islas Chafarinas, o Penyón de Vélez de la Gomera y as islas d'o Penyón d'Alhucemas, toz debant d'a costa de Marruecos; asinas mesmo, reclama a sobiranía d'o isleta Perejil, hue litigato con Marruecos, sin estar posesión oficial de denguno d'os dos. A isla d'Alborán, as islas Columbrez y una serie d'islas y isletas debant d'a as suyas costas completan os suyos territorios.

Se mantién tamién o pleito por a sobiranía d'o penyón de Chibraltar con o Reino Uniu, de vez que Portugal no reconoixe a sobiranía espanyola sobre a comarca pacense d'Olivença.

Etimolochía

O nombre d'Espanya deriva d'Hispania, nombre latín con que os romanos designaban cheograficament a o conchunto d'a Peninsula Iberica. Hispania ye alavez una adaptación d'o nombre en griego emplegato por Artemidoro d'Efeso (sieglo I aC), autor d'o mas antigo mapa d'occident en que se describe a Hispania romana.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os ibers estioron os primers pueblos de cuals se sabe que ocuporon a peninsula Iberica. Se sabe que bi heba poblacions proto-iberas, por restos arqueolochicos. Os griegos y fenicios estioron os que deixoron os primers escritos a on se charraba d'os pueblos peninsulars.

En 218 aC os romans desembarcoron en Ampurias, una localidat d'orichen griega a lo norte de Catalunya. Isto marcó l'inicio d'a conquiesta romana d'a peninsula, que remató en 19 aC con o final d'as guerras cantabras y l'anexión d'a costa d'a mar Cantabrica por Roma. Mientres o periodo romano a peninsula estió dividida en 5 provinzias: Gallaecia, Tarraconensis, Baetica, Lusitania y Cartaginensis, anque mientres tot o periodo romano a organización d'a rechión cambio cuantas vegadas. A conquiesta trayió o latín de do surgirian as luengas romances que actualment se charran en a peninsula Iberica: l'espanyol, l'aragonés, o catalán, o gallego, l'astur-leyonés y o portugués.

Dimoués d'a caida de l'Imperio Romano, cuantas tribus chermanicas invadioron a peninsula. O pueblo más important d'éls estió o visigodo. O periodo visigodo duró 300 anyadas, dica que os arabés invadioron a peninsula en 711, dimpués d'a batalla de Guadalete.

Gubierno y politica

Ta más detalles, veyer l'articlo Gubierno y politica d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Gubierno

Espanya ye establita como una monarquía parlamentaria dende a fundación d'a suya Constitución en 1978. As ditas Altas Institucions d'o Estau son:

• A Casa Reyal
• As Cortes Chenerals
  • O Congreso d'os Deputatos
  • O Senau
• O Consello Cheneral d'o Poder Chudicial
• O Tribunal Constitucional

A suya función ye d'articular os poders d'o Estau (executivo, lechislativo y chudicial) y equilibrar-ne as relacions de poder.

Politica

Os partius politicos y coalicions que actualment tienen representación en o Congreso u o Senau son, por orden alfabetico:

Bloque Nacionalista Galego (BNG) Coalición Canaria (CC) Convergència i Unió (CiU) Esquerra Republicana de Catalunya (ERC) Izquierda Unida (IU) Iniciativa per Catalunya Verds (ICV)

Nafarroa Bai (Na-Bai) Nueva Canarias (NC) Euzko Alderdi Jeltzalea (PNV-EAJ) Partido Popular (PP) Partido Socialista Obrero Español (PSOE) Unión Progreso y Democracia (UPyD)

Os partius politicos y coalicions presents nomás en concellos u parlamentos autonomicos en l'actualidat, antiparte d'os debant ditos son:

Alternativa Popular Canaria (APC) (Canarias) Andecha Astur (AA) (Prencipau d'Asturias) Bloc Nacionalista Valencià (BNV) (Comunidat Valenciana) Centro Democrático y Social (CDS) Coalició Valenciana (CV) (Comunidat Valenciana) Chunta Aragonesista (CHA) Euskal Herritarrok (EH): actualment ilegalizato por apolochía d'o terrorismo. Eusko Alkartasuna (EA) Iniciativa por La Orotava (IpO) (Canarias) Partido Andalucista (PA) (Andalucía) Partido Aragonés Regionalista (PAR)

Partiu Asturianista (PAS) (Asturias) Partido Nacionalista Canario (PNC) (Canarias) Partido Regionalista de Cantabria (PRC) (Cantabria) Partit Socialista de Mallorca - Entesa Nacionalista (PSM-EN) (Islas Balears) Puyalón de Cuchas Tierra Comunera-Partido Nacionalista Castellano (TC-PNC) (Burgos) Unió Valenciana (UV) (Comunidat Valenciana) Unión del Pueblo Leonés (UPL) (Leyón) Unión del Pueblo Navarro (UPN) (Navarra) Unión Renovadora Asturiana (URAS) (Asturias)

Comunidaz autonomas y provincias

Mapa d'Espanya, división territorial.

Comunidaz autonomas
	Habitadors (2015)	Habitadors (2020)
Andalucía	8.399.618	8.476.718
Aragón	1.326.403	1.330.445
Prencipau d'Asturias	1.049.875	1.018.775
Islas Balears	1.124.972	1.210.750
Canarias	2.126.144	2.237.309
Cantabria	585.359	582.357
Castiella-La Mancha	2.062.767	2.045.384
Castiella y Leyón	2.478.079	2.401.230
Catalunya	7.396.991	7.652.069
Extremadura	1.091.623	1.061.768
Galicia	2.734.656	2.702.244
Comunidat de Madrit	6.385.298	6.747.425
Rechión de Murcia	1.463.773	1.504.607
Comunidat Foral de Navarra	636.402	656.487
País Valenciano	4.939.674	5.028.650
País Basco	2.165.100	2.189.310
La Rioja	313.569	315.926
Ciudaz autonomas
Ceuta	84.692	84.032
Melilla	84.570	84.496

O estau, seguntes a Constitución vichent en l'actualidat (Constitución espanyola de 1978) , ye una nación, formada devez por nacionalidaz y rechions. Os oríchens d'o estau espanyol pueden trobar-se en a unión matrimonial d'os reinos medievals de Castiella y Aragón —formatos por a unión dinastica u conquiesta d'atros reinos anteriors— en zaguerías d'o sieglo XV en tiempos d'o reinato d'os Reis Catolicos, cuan se produz a unificación politica, que remata con a unión d'o Reino de Navarra, o Reino Nazarín de Granada y atros territorios. Un prencipio d'unificación institucional posterior ocurre en o reinato de Felipe V, que creya una forma d'estau centralizata que se mantién dica la vichent Constitución.

O estau se divide en 17 Comunidaz Autonomas y 2 Ciudaz Autonomas que ye una organización analoga a la d'os estaus federals. Poseyen un amplo grau d'autonomía, poders lechislativos, de presupuesto, administrativos y executivos en as competencias exclusivas que o estau central guarancia a cada comunidat a traviés d'un Estatuto d'autonomía.

Cada comunidat autonoma se divide en una u cuantas provincias, fendo un total de 52.

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Situata en Europa Occidental, ocupa la mayor parti d'a Peninsula Iberica y, difuera d'ella, dos archipelagos (o d'as Islas Canarias en l'Oceano Atlantico y o d'as Islas Balears en a Mar Mediterrania) y dos ciudaz, Ceuta y Melilla, en o norte d'Africa.

En amplaria territorial (superficie) ye o tercer país d'Europa (excluita Rusia), por dezaga d'Ucraína y Francia, y o segundo mayor d'a Unión Europea.

As mugas fisicas d'Espanya son, prencipalment, as d'a Peninsula Iberica, adintro d'a que muga con Portugal: iste estau y l'Oceano Atlantico a l'ueste, a Mar Mediterrania a l'este, o estreito de Chibraltar a lo sud y os Pireneus, chunto con o Golfo de Bizcaya y o Mar Cantabrico a lo norte.

Os prencipals sistemas monterizos son: Pireneus, Sistema Iberico, Carpetana, Oretana ye Cordeleras Beticas (Sozbetica y Penibetica). O Teide ye o pico mas alto d'Espanya, estando-ne a suya altaria de 3.718 metros.

O Teide, que ye o pico de mas altaria d'Espanya.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Con un PIB de 798.672 millons d'euros (2004) y una renta per capita de 22.690 dólars estausunidenses (2004), Espanya ye una d'as grans economías europeas y a ueitena mundial. L'asperanza de vida d'a suya población ye entre as 3 mas altas d'o mundo y a mortalidat infantil se troba entre as mas baixas.

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo demografía d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Luengas d'Espanya

Espanya contaba con una población humana de 40.499.791 habitants a l'1 de chinero de 2000, 45.116.894 habitants a l'1 de chinero de 2007. En 2003 acullió lo 50% d'a inmigración extracomunitaria enta la UE, sobretot de ciudadans en situación ilegal magrebís, subsaharianos y latinoamericanos. A sociedat espanyola concara en l'inte os desafíos cheneratos por as dificultaz d'asimilación y integración d'ixos treballadors.

Arias metropolitanas

As arias metropolitanas que teneban mas de 300.000 habitants en 2003 son as siguients:

Madrit 5.603.285 Barcelona 4.667.136 Valencia 1.875.288 Sevilla 1.294.081 Malaga 1.019.292 Bilbau 946.829 Asturias (Xixón-Oviedo) 850.097

Alicant 676.237 Zaragoza 656.922 Bayía de Cádiz (Cádiz-Jerez de la Frontera) 623.528 As Palmas de Gran Canaria 609.628 Murcia 557.583 Palma de Mallorca 462.010 Granada 450.439

Valladolit 427.562 Vigo 420.672 Santa Cruz de Tenerife 409.621 Sant Sabastián 395.758 A Coruña 388.692 Tarragona 348.921 Cordoba 318.628

Cultura

Ta más detalles, veyer l'articlo cultura d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Fiestas

Calendata	Nombre	Notas
1 de chinero	Cabo d'anyo
6 de chinero	Epifanía	Reis Magos
19 de marzo	Sant Chusé
Marzo u abril	Semana Santa
1 de mayo	Día d'o Treballo
25 de chulio	Sant Chaime
15 d'agosto	Asumpción de María
12 d'octubre	Fiesta Nacional Espanyola	Virchen d'o Pilar
1 de noviembre	Día de Toz Santos
6 d'aviento	Día d'a Constitución	Calendata aprebación d'a Constitución de 1978
8 d'aviento	Purisma Concepción
25 d'aviento	Día de Navidat	Naixencia de Chesús

Fiestas nacionals

Antiparte d'as festividaz nacionals, cada Comunidat Autonoma tien dos dias festivos, y cada municipio, atros dos mas, estando en total 15 as fiestas oficials en Espanya.

Arte

Ta más detalles, veyer l'articlo arte d'Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

• Arquitectura de Espanya
• Escultura en Espanya
• Comic en Espanya
• Literatura de Espanya
• Musica folclorica d'Espanya
• Pintura d'Espanya

Esportes

• Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
• Espanya en os Chuegos Olimpicos.

O esporte mes popular ye o futbol, a suya selección de futbol estió campiona en 2010 d´a copa d´o mundo. A liga espanyola ye clamata por motivos comercials LaLiga Santander y os suyos equipes mes importants son o Real Madrit y o Barça.

Tamién ye popular a suya liga de baloncesto profesional, a liga ACB. Os suyos equipes mes importants son Real Madrid, Barça y o Saski Baskonia entre atros.

Competicions esportivas

• Liga BBVA.
• Liga ACB.
• Liga espanyola de hockey sobre chelo.
• Vuelta a Espanya.
• Gran Premio d'Espanya de Motociclismo.

Veyer tamién

• Etnografía d'Espanya.
• Idiomas d'Espanya.
• Relichión en Espanya.
• Seguranza social en Espanya.
• Transportes en Espanya.
• Turismo en Espanya.
• Lista de unidaz militars de l'Exercito de Tierra d'Espanya por Comunidat Autonoma.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Espanya.
• Estatisticas d'Espanya en o CIA World Factbook.
• Cenye de libertat de prensa - 29º sobre 139 países.