Estonia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica d'Estonia Eesti Vabariik
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
Situación d'Estonia
Capital  • Población	Tallinn 401.821
Mayor ciudat	Tallinn
Idiomas oficials	Estonio
Forma de gubierno President Primera ministra	Republica Kersti Kaljulaid Kaja Kallas
Independencia - Declarata - Reconoixita - Perdita - Declarata - Reconoixita	d'a Rusia Imperial 24 de febrero de 1918 2 de febrero de 1920 chunio de 1940 d'a Unión Sovietica 16 de noviembre de 1988 20 d'agosto de 1991
Superficie  • Total Mugas	Posición 133º 45.226 km² 633 km
Población  • Total (2020)  • Densidat	Posición 153º 1.328.360 28 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2020)  • PIB per capita	Posición º $32.742 millons $ 21.094
Moneda	Euro (€ EUR)
Chentilicio	Estonio/a
Zona horaria  • en Verano	UTC+2 UTC+3
Dominio d'Internet	.ee
Codigo telefonico	+372
Prefixo radiofonico	ESA-ESZ
Codigo ISO	223 / EST / EE
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OSCE

A Republica d'Estonia (en estonio Eesti Vabariik u Eesti) ye un país d'o nord-este d'Europa y fa parte d'a Unión Europea (UE) dende o 1 de mayo de 2004 y d'a OTAN dende o 25 de marzo de 2004.

Constituita por una parte en o continent y un archipelago, muga con o Mar Baltico a l'ueste, o Golfo de Finlandia a lo norte, o estau baltico de Letonia a lo sud y Rusia a l'este. O pueblo estonio tien connexión lingüistica y etnica con o pueblo finés y o pueblo sami, y conexions historicas y culturals con os países nordicos (Suecia, Dinamarca y Noruega). Antiparte, l'idioma estonio, una luenga fino-ugrica, d'as luengas uralicas, como o finés y l'hongaro.

A suya población ye de 1.328.360 habitants (2020) en una superficie de 45.226 km², con una densidat de población de 28 hab./km². A suya capital ye a ciudat de Tallinn.

Encara que Estonia declaró a suya independencia de l'Imperio Ruso o 24 de febrero de 1918 y encara que a independencia fue reconoixita por a comunidat internacional o 2 de febrero de 1920, en 1940, como consecuencia d'o Pauto Molotov-Ribbentrop entre a Unión Sovietica y o Tercer Reich en a Segunda Guerra Mundial, o país fue ocupato por l'Exercito Royo y se convertió en a Republica Socialista Sovietica d'Estonia dentro d'a URSS. No recobró a suya independencia dica a disolución d'a URSS en 1991. Encara que proclamó a suya independencia o 16 de noviembre de 1988, ista no fue reconoixita por a comunidat internacional dica o 20 d'agosto de 1991. Sindembargo, en a suya historia Estonia estió ocupata por atros países, a cual cosa fa patent a influencia d'Alemanya, Dinamarca, Rusia u Suecia en a Cultura d'Estonia.

Cheografía fisica

Estonia ye un país muit plano, con una altaria meya de 50 metros, y 318 m d'altitut maxima, en a montanya Suur Munamägi, situada en o cabo suroriental. Con un aria de 45.000 km², Estonia ye mayor que cualques países europeus como Dinamarca u Suiza. As suyas dimensions s'extienden 350 km d'este a ueste y 240 km de norte a sud. As islas oceanicas corresponden a 1/10 d'o territorio, y o numero d'islas y islotes ye d'unas 1.500, con dos que son pro grans pa formar os suyos propios condaus: Saaremaa / Ösel y Hiiumaa / Dago, amás d'as Vormsi / Worms y Muhamas / Moon, mientres que os lacos ocupan o 5 % d'a superficie d'o país. 20 Troban uns 1.400 lacos y estanques (beluns muit chicoz, encara que o mas gran, o laco Peipsi, en a buega con Rusia, tien 3.555 km²), numbrosos paúls y 3.794 km de litoral maritimo accidentado por un gran numero de badías, golfos y estreitos. Tamién i hai numbrosos lacos, como que o Peiper, Pihkwa y Võrtsjärv. As selvas cubren un 47 % d'a superficie total. Os prencipals ríos d'o país son os Narva, Virgala, Parnu, Põltsamaa, Halliste, Navesti, Pedja, Emajõgi, Kunda, Loksa, Jaggovel, Keghel y Fickel.

En contrapartida, a población ye relativament chicota. En l'anyo 2000, solament 1.361.242 personas habitan Estonia, o que da una densidat de solament 30,2 habitants/km².

A ciudat mas gran d'Estonia, y tamién a suya capital, ye Tallinn, an reside un tercio d'a población (398.434 personas). Atras grans ciudaz son a universitaria Tartu (101.140 habitants), a industrial Narva (68.117 personas) y a de veraneyo Pärnu (45.040 personas). Pärnu ye apreciada en estiu, a causa d'o suyo aire suau y a temperatura de l'augua agradable, que recuerda pro o litoral mediterranio.

A ciudat gran mas cercana a Tallinn ye Helsinki, capital de Finlandia, que dista 85 kilometros por o golfo de Finlandia. Atras ciudaz cercanas son Riga, a 307 km, Sant Petersburgo, a 395 km y Estocolmo, a 405 km.

Clima

O clima en Estonia se divide entre l'oceanico y o continental. O factor prencipal que afecta o clima en Estonia ye l'oceano Atlantico, prencipalment a corrient d'o Golfo, as actividaz ciclicas d'o como en la parti norte d'o oceano provocan variacions repentinas de temperaturas, asinas como l'aparición d'aires fuertes y un gran livel de precipitacions (750 mm / anyo pa o clima maritimo).

O prencipal factor que caracteriza a diferencia climatica entre o litoral y as planas de l'interior ye a distancia d'a mar Baltica. En hibierno, as corrients d'aire mantienen o litoral mas calient, mientres que l'interior ye amán de 4 °C, mas fredo. En primavera, ista situación s'invierte. As tierras d'as planas calientan mas rapidament que as auguas d'a mar Baltica, y mantienen a temperatura en l'interior 3,5 °C mas calient d'o que se da en o litoral, o que no escayeixe en verano.

L'hibierno en Estonia ye rigoroso. A meya en febrero ye de -9 °C; a primavera ye suau y con pocas plevidas. O verano ye relativament calient, a meya de chulio ye de 16 °C, y l'agüerro ye larga y suau.

A temperatura meya a lo largo de l'anyo en Estonia queda entre 4,3 °C y 6,5 °C. O día mas calient d'a historia se convirtió en Võru, l'11 d'agosto de 1992, con 36,5 °C. Lo mas frío estió de -43,5 °C, a Jõgeva, o día 17 de chinero de 1940.

O clima, en cheneral, en Estonia, ye humido, con una meya anyal de humedat relativa entre 80 % y 83 %. A nieu, que ye frecuent, ye present entre 75 y 135 días por anyo, y cubre entre tot l'hibierno as tierras altas de l'interior. Plega, ocasionalment, en as comarcas costeras y en as islas como que Saaremaa.

Politica y gubierno

Estonia se riche por o sistema republicano de gubierno, con un president trigau por cinco anyos por o parlamento unicameral. O gubierno u poder executivo ye exerciu por o primer ministro, designau por o president, de conchunta con atros 14 ministros con cartera. L'actual president d'o país ye Kersti Kaljulaid, y a primera ministra ye Kaja Kallas.

Lista de primers ministros d'Estonia dende 1990

Nombre	Anyadas	Partiu politico
Edgar Savisaar	1990-1992	Frent Popular d'Estonia
Tiit Vähi	1992-1992	Independient
Mart Laar	1992-1994	Pro Patria
Andres Tarand	1994-1995	Moderates
Tiit Vähi	1995-1997	Partiu d'a Coalición Estonia
Mart Siimann	1997-1999	Partiu d'a Coalición Estonia
Mart Laar	1999-2002	Pro Patria
Siim Kallas	2002-2003	Partiu Reformista Estonio
Juhan Parts	2003-2005	Partiu Res Publica
Andrus Ansip	2005-2014	Partiu Reformista Estonio
Taavi Rõivas	2014-2016	Partiu Reformista Estonio
Jüri Ratas	2016-2021	Partiu d'o Centro Estonio
Kaja Kallas	2021-hue	Partiu Reformista Estonio

O Poder Lechislativo l'exerce o Riigikogu (u Asamblea d'Estau), composau por 101 miembros trigaus sobre a base d'o sistema proporcional. Os deputaus son trigaus por un periodo de cuatro anyos. Por a suya parti, o Poder Chudicial ye composau por tribunals de primera y segunda instancia, dencima d'os cuals se troba a Riigikohus (u Corte Nacional), con 19 miembros vitalicios trigaus por o Parlamento a propuesta d'o President.

Estonia s'ha convertiu en un d'os primers países con voto electronico, tanto pa as eleccions presidencials como que pa as parlamentarias.

Organización politico-administrativa

Condaus

Estonia se troba trestallada en 15 condaus (en estonio: maakond). Un condau ye endrezau por un gubernador, nombrau por o gubierno nacional y que lo representa en l'ambito local. O suyo mandato ye de cinco anyadas de durada, asinas como o d'o president y tien como función basica, fer a connexión entre os departamentos d'o suyo estau y os concellos d'o suyo condau con o gubierno nacional.

O prencipal condau ye o de Harju, an ye a capital, Tallinn, y an reside o 38,8% d'a población d'Estonia. Atros condados importants son os de Pärnu, Ida-Viru y de Tartu.

Condaus d'Estonia

	Condau de Harju (Harjumaa)		Condau de Hiiu (Hiiumaa)		Condau d'Ida-Viru (Ida-Virumaa)		Condau de Järva (Järvamaa)		Condau de Jõgeva (Jõgevamaa)
	Condau de Lääne (Läänemaa)		Condau de Lääne-Viru (Lääne-Virumaa)		Condau de Pärnu (Pärnumaa)		Condau de Põlva (Põlvamaa)		Condau de Rapla (Raplamaa)
	Condau de Saare (Saaremaa)		Condau de Tartu (Tartumaa)		Condau de Valga (Valgamaa)		Condau de Viljandi (Viljandimaa)		Condau de Võru (Võrumaa)

Diez ciudaz mas importants

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Ciudat	Población en 2014	Población en 2018	Condau (maakond)
1.	Tallinn	411,063	430,805	Harju
2.	Tartu	98,449	93,715	Tartu
3.	Narva	59,049	56,103	Ida-Viru
4.	Pärnu*	40,005	39,375	Pärnu
5.	Kohtla-Järve	37,198	34,394	Ida-Viru
6.	Viljandi	17,602	17,525	Viljandi
7.	Rakvere	15,400	15,413	Lääne-Viru
8.	Maardu	17,315	15,189	Harju
9.	Kuressaare*	13,152	13,276	Saare
10.	Sillamäe	14,122	12,989	Ida-Viru

Economía

Mas d'o 68 % d'o PIB estonio deriva d'o sector de servicios, 29 % d'a industria y amán de 9 % d'o sector primario, agricultura incluida. O sector de servicios practicament no existiba en la yera sovietica, y obtenió un increyible y rapido creiximiento a l'inicio d'os anyos 1990. Hue, a industria ye qui pasa por un buen inte y creixe con taxas superiors a la os servicios.

O PIB d'Estonia, en 2006, quedó en 26,85 billons de dolars, con un creiximiento de l'11,4 % respective a 2005. A renta per capita ye de 20.300 dolars estausunidenses, y o livel de desemplego ye de solament o 4,5 %. O livel d'inversión plega a o 32,4 % d'o PIB y a deuda publica no pasa d'o 3,6 % d'o PIB.

Os prencipals productos agricolas son: trunfa, vechetals, pescaus y leit. Por lo que fa a os sectors d'a industria estonia, que creixió o 8 % en o 2006, os prencipals estioron os d'incheniería, electronica, fusta y derivaus, textil, TIC y telecomunicacions.

Estonia exporta 2/3 de tot o que produz, d'os cuals solament un tercio ye en servicios, prencipalment turismo. En 2006, as exportacions d'Estonia sumoron 9,68 billons de dolars, tenendo como prencipals productos d'exportación y prencipals socios: Finlandia, Suecia, Alemanya, Letonia, Lituania y Rusia.

Cheografía humana y sociedat

Etnografía

Os ciudadans d'orichen estonio representan o 68,4 % (909 552 habitants), mientres que os ciudadans d'orichen ruso suposan o 24,7 % (327 802 habitants).​ A resta d'a población ye composada por grupos minoritarios d'ucraineses (1.9 %), belarrusos (0,8 %), finlandeses (0,6 %) y atras nacionalidaz (3,6 %).​ A población d'orichen estonio predomina en o conchunto d'o país, pero a d'orichen ruso representa un tercio d'o total en Tallinn y ye mayoritaria en o condau d'Ida-Viru, en a marguin nord-este d'a buega con Rusia.

A sociedat estonia ha estau tradicionalment homochenia; dica finals d'o sieglo XIX os estonios representaban o 90 % d'o censo y i heba una significativa minoría d'alemans d'a Baltica (5 %) y rusos (3 %). Dimpués que a elit alemana fuese reemplazada en o decenio de 1920, os rusos se convirtioron en a minoría prencipal. A influxo ruso creixió con a ocupación d'a URSS en 1940 y a constitución d'a RSS d'Estonia, que motivó a plegada de inmigrants d'atras republicas sovieticas. Entre o stalinismo se producioron tamién deportacions de estonios nativos. Encara que a población estonia se mantenió en cifras estables, en haber-ie mas habitants totals pasó d'un 88 % d'o censo en 1934 a o 61,5 % en 1989. Dende 1991 muitos ciudadans d'orichen ruso se marchoron d'o país, pero a un ritmo menor que en a vecina Letonia.

Gastronomía

Historicament, a cocina d'Estonia ha dependiu en gran medida d'as estacions y yera minchada labradora sencilla. Hue, incluye muitas minchadas tipicas internacionals. Os alimentos mas tipicos d'Estonia son o pan negro, a carne de cochín, as trunfas y os productos lácteos. Tradicionalment, en verano y primavera, a os estonios les fa goyo minchar tot lo fresco: lulos, hierbas, verduras y tot o que venga dreitament d'o chardín. A cazata y la pesca tamién han estau muit habituals, encara que en l'actualidat a cazata y la pesca se desfrutan mayoritariament como que pasatiempos. Hue en día, tamién ye muit popular rustir a l'aire libre en verano.

Tradicionalment en hibierno se levan a la mesa mermeladas y conservas. A recolección y conservación de fruitas, fongos y verduras pa l'hibierno a tota hora ha estau popular, pero hue en día a recolección y conservación se ye tornando menos comuna porque tot se puede mercar en as botigas. Manimenos, a preparación de alimentos pa l'hibierno sigue estando muit popular en o campo.

O Mulgipuder ye o plato nacional d'Estonia y ye elaborau con trunfas, cerials y carne.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Estonia.

• Datos: Q191
• Multimedia: Estonia / Q191