Turquía

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica de Turquía Türkiye Cumhuriyeti
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Yurtta Barış, Cihanda Barış (Turco; «Paz en casa, paz en o mundo»)
Himno nacional: İstiklâl Marşı
Situación de Turquía
Capital  • Población	Ankara 4.466.756 (2007)
Mayor ciudat	Istambul
Idiomas oficials	Turco
Forma de gubierno President	Republica presidencialista Recep Tayyip Erdoğan
Establimiento Tratato de Lausana Proclamación d'a Republica	como sucesora de l'Imperio Otomán 24 de chulio de 1923 29 d'octubre de 1923
Superficie  • Total  • % augua Mugas	Posición 36º 783.562 km² 2,03% 2.627 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 17º 84.680.273 (2021) 106,71 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2020)  • PIB per capita	Posición 13º EUR€ 524.989 millions EUR€ 6.278,69
Moneda	Nueva lira turca (YTL)¹
Chentilicio	Turco/a
Zona horaria	UTC+2
Dominio d'Internet	.tr
Codigo telefonico	+90
Prefixo radiofonico	EMA-EOZ / URA-UZZ
Codigo ISO	804 / UKR / UA
Miembro de: ONU, OTAN, OCDE, OSCE
¹ Reemplazó l'1 de chinero de 2005 a l'antiga lira turca.

A Republica de Turquía (Türkiye Cumhuriyeti), u simplament Turquía (Türkiye) ye situata entre Asia (97% d'o suyo territorio) y Europa (3% d'o suyo territorio). A peninsula asiatica d'Anatolia entre a Mar Negra y a Mediterrania forma o «corazón» d'o país, a resta d'o país lo forma a rechión europea de Tracia. Muga a lo nord-este con Cheorchia, a l'este con Armenia y a Republica Autonoma de Nahicheván (Azerbaichán), a lo sudeste con Irán, a lo norte con a mar Negra, a l'ueste con Grecia, a mar Echea y Bulgaria, y a lo sud con Iraq, Siria y a mar Mediterrania. A deseparación entre Anatolia y Tracia ye formata por a Mar de Marmara y os estreitos de Turquía (o Bosforo y os Dardanelos), fan de muga entre Asia y Europa, por lo que Turquía ye considerata como transcontinental.

A causa d'a suya localización estratechica entre dos continents, a cultura de Turquia ye una mezcla unica d'as tradicions orientals y occidentals. I existioron diferents entidaz politicas dende l'Antigüedat. As tribus turquicas invadioron o territorio en o sieglo XI. l'Imperio Otomán principión a estendillar-se a partir d'o sieglo XIV. En l'actualidat, Turquía ye una republica constitucional, unitaria, democratica y secular, formata dimpués d'a cayita de l'Imperio Otomán en a Primera Guerra Mundial. Dende allora, Turquía s'ha integrato cada vegata mas en occident y ye miembro de bellas organizacions como lo Consello d'Europa (1949), a OTAN, (1952), a OCDE (1961), a OSCE (1973) y o G20 (1999). Turquía principió as negociacions ta convertir-se en miembro plen d'a Unión Europea en 2005, encara que'n ha estato miembro asociato dende 1995. Turquía ye clasificata, seguntes bellas organizacions como país desembolicato, y como potencia rechional.

Toponimia

Dende a conquiesta de l'Imperio Bizantín por os turcos, a rechión fue conoixita como Imperio Otomán. A partir d'a proclamación d'a republica, o país se conoixe como Turquía. O nombre de Turquía, Türkiye, en turco, se divide en dos parolas: türk, que significa "fuerte" en l'antigo turco, y que feba referencia a los habitants de Turquía u a los miembros de belún d'os pueblos turquicos, una forma tardana de Tu-kin, nombre dato por os chineses a los pueblos que viviban a lo sud d'o Macizo de l'Altai d'Asia Central, posiblement dende 177 aC, y o sufixo abstracto –iye (deribato d'o sufixo arabe –iyya, y allora asociato a lo sufixo latín medieval, –ia en o nombre Turchía, y d'o sufixo d'o griego bizantín, –ία en Τουρκία), que significa "propietario" u "relacionato con". A primera vegata que s'emplega o termin Türk u Türük como autonimo estió en as inscripcions d'Orkhon d'os göktürks de l'Asia Central, arredol d'o sieglo VIII dC. A parola aragonesa Turquía se deriba dreitament d'o latín medieval, Turquia.

Cheografía fisica

Placha d'Ölüdeniz amán de Fethiye.

Turquía ye un estato transcontinental d'Eurasia. A Turquía asiatica, que corresponde a la peninsula d'Anatolia, que incluye un 97% d'a superficie d'o país, ye deseparata d'a Turquía europea por o Bosforo, o mar de Marmara y os Dardanelos, os cuals, de forma conchunta, son o enlace maritimo entre a mar Negra y a mar Mediterrania. A Turquía europea, que corresponde a la Tracia y a Rumelia orientals en a peninsula balcanica, nomás representa un 3% d'a superficie total d'o país. O territorio de Turquía tien mas de 1.600 km de longaria, d'este a ueste, y 800 km de norte a sud. A superficie de Turquía, incluindo os lacos, ye de 783.562 km², d'os cuals nomás 23.764 km² son en Europa. Turquía ye o 37^eno país mas gran d'o mundo, con una superficie parellana a la suma d'as superficies d'o Reino Uniu y de Francia.

Mapa topografico de Turquía

A Turquía europea, a lo norueste, forma la Tracia Oriental, y muga con Grecia y Bulgaria. A Turquía asiatica, Anatolia —tamien conoixita com l'Asia la Chica— ye formata por un altiplano central con planas costeras estreitas, entre o Köroğlu y a sierra de l'orient d'a Mar Negra a lo norte, dica os monts Tauro, a lo sud. L'este d'o país ye mas montanyoso, y ye l'orichen de diferents ríos que s'estendillan por l'Orient Meyo, como l'Eufrates y o Tigris. Se i troban o laco Van y o mont Ararat, a maxima altaria d'o país con 5.165 m.

Cheograficament, Turquía se divide en siet rechions:

• A rechión de Marmara.
• A rechión Echea.
• A rechión d'a Mar Negra.
• A rechión de l'Anatolia Central.
• A rechión de l'Anatolia Oriental.
• A rechión de l'Anatolia sudoriental.
• A rechión mediterrania.

O mont Ararat.

O relieu variato de Turquía ye o producto de diversos movimientos terrestres complexos que han formato a rechión a lo largo de muitos milenios y que encara producen tierratremos y erupcions volcanicas. O Bosforo y os Dardanelos se formoron gracias a las fallas cheolochicas que trescruzan Turquia y que premitioron a creyación d'a mar Negra. Bi ha una falla cheolochica que trescruza o norte d'o país, d'ueste enta l'este (a falla nord-anatolica), que causó o tierratremo de 1999.

Clima

As arias costeras mediterranias de Turquía tienen un clima mediterranio, con veranos ixutos, y hibiernos humidos moderatos. As condicions son mas extremas en l'interior arido. As montañas amán d'a costa impiden que as influencias mediterranias s'estendillen enta o centro y por tanto l'altiplano de l'Anatolia central tien un clima continental, con hibiernos mas duros. A precipitación meyana ye de 400 milimetros; con diferencias rechionals que penden de l'altaria. As rechions mas xuta son a plana de Konya y a plana de Malatya.

Historia

A naixencia d'a Turquía moderna

En o sieglo XIX l'Imperio Otomán se iba restrinchindo u centrando politicament cada vegata mes a lo territorio habitato por turcos. Un nacionalisto expansionista calcato de modelos europeus como o paneslavismo u o panchermanismo influenció bels turcos anatolicos y turquicos de l'Imperio Ruso, o panturquismo, pero os pueblos turquicos yeran tan ixemenatos y as diferencias entre ellos tan grans que o panturquismo no podeba levar-se a la practica. D'esta traza cuan o gubierno d'os chobens turcos lebó a l'Imperio Otomán a la derrota en a I guerra mundial, amanixió en a persona de Mustafa Kemal un nacionalismo mes pragmatico centrato en os turcos que habitaban en Anatolia y los territorios que podesen controlar, (turcos y turquicos d'a Turquía Europea, de Trascaucasia, d'o Kurdistán, ecetra...). A guerra de 1922-1923 tenió como resultato o establimiento d'una republica laica y a millor definición d'o pueblo turco, encara que o kemalismo occidentalizó as costumbres d'os turcos y atros musulmans de Turquía, en una prebatina de modernización. Abolió o soldanato (desaparición oficial de l'Imperio Otomán) y o califato, secularizó a vida social, atorgó igualdat de dreitos a las mullers, introdució l'alfabeto latín y os apellitos, limpió d'arabismos y persismos a luenga estándard (turco otomán), prohibió o uso d'o velo en as mullers y imposó a vestimenta occidental en os hombres.

Turquía dimpués de Kemal

En a primera metat d'o sieglo XX a presión demografica fació que muitos asentamientos de pastors d'Anatolia central se convertisen en asentamientos fixos. Feban servir muhachirs y rumelís pa colonizar o medio rural.

A mecanización de l'agricultura provocó una emigración masiva a los bicos baixos d'as grans ciudaz y t'a Europa occidental, en especial Alemanya.

Organización politico-administrativa

Ta mas información se veiga Organización territorial de Turquía

Mapa de Turquía con a división rechional.

Turquía ye un estau unitario que se divide administrativament en 81 provincias (iller, singular il), a lo frent de cadaguna d'as cuals se troba un gubernador (vali) designau por o Gubierno central. As provincias son divididas en districtos (demarcacions provincials u ilçeler, singular ilçe) y comunas que pueden establir os suyos propios impuestos y exercer atras iniciativas. A capital provincial (por un regular dita ilçe central) leva a ormino lo nombre d'a provincia, con as siguients excepcions: Hatay (capital: Antakya), Kocaeli (capital: İzmit), y Sakarya (capital: Adapazarı).

D'atra man, cheograficament o país ye dividito en 7 rechions: rechión d'a Echea, rechión d'a Mar Negra, rechión d'Anatolia Central, rechión d'Anatolia Oriental, rechión d'a Marmara, rechión d'a Mediterrania y rechión d'o Sudeste d'Anatolia.

Cheografía humana y sociedat

Población por etnias y nacionalidaz

A mayor parte d'a población ye de luenga turca y relichión musulmana y se considera turca. As minorías cristianas son poco importants numericament dimpués d'as limpiezas etnicas de principios de sieglo. As minorías musulmanas s'han asimilato muito a los turcos anatolicos, de fuera d'os kurdos, que mantienen bien a ideya d'una identidat diferent d'os turcos. En l'aria mugant con Siria bi ha arabes. Poblacions residuals de sirians cristianos encara subsisten en l'aria de Tur Abdin. Os armenios y griegos no forman comunidaz que en Estambul.

Cultura

Chiros derviches sufi.

A cultura de Turquía principió una marcata transición dende a cultura islamica, mientres o periodo otomán, dica la cultura occidental a partir d'as transformacions empentatas por Kemal Atatürk.

A occidentalización d'os costumbres d'a población ye evident en as ciudaz como Istambul y Ankara. A mayoría d'a población ye islamica pero moderata y se considera europea.

Gastronomía

Diversas birollas servidas en una servilla clamada Sini.

A cocina turca ye en gran parti herencio d'a cocina otomana. En os primers anyos d'a Republica, se publicoron cualques estudios sobre platos rechionals d'Anatolia, pero a cocina no amaneixió en gran medida en os estudios folkloricos turcos dica lo decenio de 1980, cuan l'incipient industria d'o turismo animó a l'estau turco a patrocinar dos simposios gastronomicos. Os treballos presentaus en os simposios presentoron a historia d'a cocina turca en un "contino historico" que se remonta a los orichens turcos en Asia Central y continó mientres os periodos selchuquí y otomán.

Muitos d'os articlos presentaus en istos dos primers simposios no teneban referencias. Antis d'os simposios, l'estudio d'a cultura culinaria turca se popularizó per primera vegada con a publicación de "Cincuenta platos en a historia turca" de Süheyl Ünver en 1948. Iste libro se basó en recetas trobadas en un manuscrito otomán d'o sieglo XVIII. O suyo segundo libro tractaba sobre a cocina palatina mientres o reinau de Mehmet II. Dimpués d'a publicación d'o libro de Ünver, se publicoron estudios posteriors, incluyiu un estudio de 1978 realizau per un historiador clamau Bahaettin Ögel sobre os orichens d'a cocina turca en Asia central.

A cocina otomana contiene elementos d'as cocinas turca, bizantina, balcanica, armenia, kurda, arabe y persa. A posición d'o país entre Europa, Asia y a mar Mediterrania aduyó a los turcos en obtener o control completo d'as prencipals rotas comercials, y un paisache y un clima ideyals permitioron que as plantas y os animals florisen. A cocina turca yera bien establida a meyaus d'o sieglo XV, l'encomienzo d'o reinau de seicientos anyos de l'Imperio Otomán. As ensaladas de yogur, o peix en aceite d'oliva, o sorbet y as verduras farcidas y embolicadas se convirtioron en birollas basicas de Turquía. L'imperio, que eventualment s'extendió dende Austria y Ucraína dica Arabia y o norte d'Africa, fació servir as suyas rotas terrestres y acuaticas pa importar ingredients exoticos de tot o mundo. En zaguerías d'o sieglo XVI, a cort otomana auespaba a mas de 1.400 guisanders internos y aprebó leis que regulaban a frescura d'as birollas. Dende a caita de l'imperio en a Primera Guerra Mundial (1914-1918) y l'establimiento d'a Republica Turca en 1923, a birolla estranchera como la birolla rapida occidental s'ha introduciu en a dieta turca moderna.

Musica

A musica turca, procedent d'as estepas asiaticas -orichen cheografico d'o pueblo turco-, contrasta con a refinata musica turca clasica d'a Cort de l'Imperio Otomano u con a musica militar d'o suyo exercito, pero as tres poseyen caracteristicas que las unen.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Turquía.

• Datos: Q43
• Multimedia: Turkey / Q43