Dinamarca

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Reino de Dinamarca
Kongeriget Danmark
Bandera de Dinamarca Escudo de Dinamarca
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Lema d'a reina: Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke
(Danés, «L'aduya de Dios, l'aimor d'o pueblo, a fuerza de Dinamarca»)
Himno nacional: Der er et Yndigt land
Kong Kristian (Inno reyal)
Situación de Dinamarca
Situación de Dinamarca
Capital Copenaguen
Mayor ciudat Copenaguen
Idiomas oficials Danés1
Forma de gubierno Monarquía constitucional
Frederico X
Mette Frederiksen
Unificación 2 de marzo de 1058
Superficie
 • Total
Mugas
Posición 130º
43.094 km²
68 km
Población
 • Total (2007)
 • Densidat
Posición 104º
5.447.084
126 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2007)
 • PIB per capita
Posición 50º
$ 203.677 millons
$ 37.392
Moneda Corona danesa
Chentilicio Danés/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+1
UTC+2
Dominio d'Internet .dk
Codigo telefonico +45
Prefixo radiofonico 5PA-5QZ
Codigo ISO 208 / DNK / DK
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE
1 Cooficial con o gronlandés en Gronlandia y o feroés en as Islas Feroe, asinas como l'alemán, que ye un idioma minoritario reconoixiu en o sud de Dinamarca.

O Reino de Dinamarca, u Dinamarca ye un país que se troba situato en a peninsula de Chutlandia a lo norte d'Europa, que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'a OTAN, d'a Organización d'as Nacions Unidas, d'a OCDE y d'a OSCE. Encara que o país ye miembro d'a UE, no en fa parte d'a Eurozona, en mantener como moneda a corona danesa en cuentas d'o euro.

O territorio d'o país ye rodiato por a Mar Baltica y a Mar d'o Norte, en una peninsula (Chutlandia) y cuantas islas a lo norte d'Alemanya y a lo sudeste de Suecia. O suyo territorio continental muga a o sud con Alemanya, a l'este con a mar Baltica y a l'ueste con a mar d'o Norte. A o norte, o Skagerrak separa Dinamarca de Noruega, y a l'este o Kattegat, l'Øresund y l'estreito de Bornholm la separan de Suecia. Antiparte, tamién fan parte d'o país dos territorios autonomos: as Islas Feroe y Gronlandia (ista zaguera esleyó no fer parte d'a Unión Europea).

A suya población ye de 5.397.640 habitants (2004) en una superficie de 43.094 km², con una densidat de población de 125 hab/km².

Politicament, Dinamarca ye una Monarquía constitucional, estando l'actual rei d'o país Frederico X,[2] y l'actual Primera ministra a politica Mette Frederiksen. A capital de Dinamarca ye a ciudat de Copenaguen.

Encara que Dinamarca ye un país chicot, ye un pais con muita importancia en a Historia d'Europa, y no només por estar o puesto d'orichen de cuantos pueblos chermanicos como os chutos u os vikingos daneses, sino que tamién por o suyo papel en Europa dende a consolidación d'o estato danés mientres a Edat Meya. En ixas envueltas, Dinamarca controlaba os territorios d'os actuals Reino Uniu, Suecia, Noruega y Islandia, amás d'as costas d'a mar Baltica y bellos territorios en o norte d'Alemanya.

Toponimia[editar | modificar o codigo]

O toponimo Dinamarca fa referencia a los danos y dimpués daneses. En aragonés medieval se puet veyer ya en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:

Depues d(e)la muert de berich rey d(e)los godos regno gauderich q(ue) fue muyt g(r)ant guerrero & batallero. & subiugo muchas nat(i)o(n)es de g(e)n(te)s e(n)la p(ro)uinçia de sçiçia & gipida q(ue) agora es clamada dacia / q(ue) agora es dicha dona marcha.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Gran parti de Dinamarca consiste en planas onduladas de chicota altaria sobre lo livel d'a mar.

Situada en o norte d'Europa, Dinamarca consiste en a peninsula de Chutlandia y 443 islas . D'istas, 74 son habitadas (chinero de 2015), estando as mas grans Zelanda, a isla de Chutlandia d'o Norte y Fionia. A isla de Bornholm se troba a o este d'a resta d'o país, en a Mar Baltica.

O país ocupa un aria total de 42,943.9 kilometros cuadraus mientres que l'aria d'auguas continentals ye de 700 km2. Lo laco Arresø a lo nordueste de Copenaguen ye o laco mas gran. A grandaria d'a superficie terrestre no se puede establir con exactitut ya que l'ocián erosiona de contino y adhibe material a la linea costera, y a causa d'os prochectos de recuperación de tierras per humans (pa contrarrestar a erosión). Amás o rebote post-glacial eleva a tierra un poquet menos d'1 cm per anyada en o norte y l'este, extendendo a costa.

Dinamarca comparte una buega de 68 kilometros con Alemanya a lo sud y, per lo demás, ye rodiada per 8.750 km de costa. Garra puesto en Dinamarca ye mas luent d'a costa que 52 km.

O país ye plano con poca elevación, con una altaria promeya sobre o livel d'a mar de 31 metros. O puesto natural mas alto ye Møllehøj, a 170,86 metros. Una parti considerable d'o terreno de Dinamarca consiste en planas onduladas, mientres que a costa ye arenosa, con grans dunas en o norte de Chutlandia. Encara que una vegada va estar muit boscosa, hue Dinamarca se compone sobretot de tierras cautibables. Ye escolau per una docena de ríos, y os mas importants incluyen o Gudenå, Odense, Skjern, Suså y Vidå, un río que fluye a lo largo d'a suya buega sud con Alemanya.

O Reino de Dinamarca incluye dos territorios d'ultramar, toz dos a lo ueste de Dinamarca: Gronlandia, l'isla mas gran d'o mundo, y as Islas Feroe en l'Ocián Atlantico Norte. Istos territorios son autonomos y forman parti d'o Reino danés.

Clima[editar | modificar o codigo]

Dinamarca tien un clima templau, con hibiernos suaus, con temperaturas meyas en chinero d'1,5 °C y estius frescos, con una temperatura meya en agosto de 17,2 °C . As temperaturas mas extremas rechistradas en Dinamarca, dende 1874, cuan prencipioron as gravacions, fuoron 36,4 °C en 1975 y -31,2 °C en 1982. Dinamarca tien un promeyo de 179 días por anyo con precipitación, recibindo en promeyo un total de 765 milimetros por anyo; l'agüerro ye a estación mas humida y a primavera a mas ixuta. A posición entre un continent y un oceán significa que o clima a ormino ye inestable.

A causa d'a ubicación d'o norte de Dinamarca, i hai grans variacions estacionals en a luz d'o día. I hai días curtos entre l'hibierno con a salida d'o sol arredol d'as 8:45 am y boca-i-nuei 3:45 pm, asinas como largos días d'estiu con salida d'o sol a las 4:30 am y boca-i-nuei a las 10 pm.

Historia[editar | modificar o codigo]

Dinamarca ha estau habitada dende arredol d'o 12.500 a. C. y l'agricultura ha estau evident dende o 3900 a. C.

Dende o sieglo VIII, a rechión escandinava estió a fuent d'os vikingos. Colonizoron, asaltoron y mercaron en todas partes d'Europa. Os vikingos daneses yeran mas activos en o este y o sud d'as Islas britanicas y en Europa occidental. Conquirioron y asentoron en partes d'Anglaterra (conoixidas como que Danelaw) baixo o rei Sweyn Forkbeard en 1013, y en Francia, an daneses y noruegos fundoron Normandía.

O reino unificau de Dinamarca surtió en o sieglo VIII como que una nación marinera competent en la luita por o control d'a Mar Baltica.

Dinamarca, Suecia y Noruega estioron gubernadas chuntas baixo un gobernaire soberano en a Unión de Kalmar, establida en 1397 y que remató con a secesión sueca en 1523. As arias de Dinamarca y Noruega remanioron baixo o mesmo monarca dica 1814, Dinamarca-Noruega. A partir d'o sieglo XVII, i habió cuantas guerras devastadoras con l'Imperio sueco, que rematoron con grans cesions de territorio a Suecia.

Dimpués d'as guerras napoleonicas, Noruega estió reblada a Suecia, mientres que Dinamarca se quedó con as Islas Feroe, Gronlandia y Islandia.

En o sieglo XIX i habió una oleyada de movimientos nacionalistas, que estioron redotaus en a Primera Guerra de Schleswig. Dimpués d'a Segunda Guerra de Schleswig en 1864, Dinamarca perdió o Ducado de Schleswig debant de Prusia.

Dinamarca remanió neutral entre a Primera Guerra Mundial, manimenos, en 1920 a metat norte de Schleswig tornó a estar danesa. En abril de 1940, una invasión alemana veyió breus escaramucias militars entre que o movimiento de resistencia danés estió activo dende 1943 dica a rendición alemana en mayo de 1945.

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Rechions[editar | modificar o codigo]

Dinamarca se divide en rechions dende 2007.

Rechions de Dinamarca con as suyas capitals.
Nombre en danés Nombre Capital Habitants
(2020-01-01)
Aria
(km²)
Densidat
(per km²)
Region Hovedstaden Rechión Capital de Dinamarca[3] Hillerød 1,846,023 2,546.3 724.98
Region Midtjylland Rechión de Dinamarca Central[4] Viborg 1,326,340 13,000.2 102.02
Region Nordjylland Rechión de Dinamarca d'o Norte[5] Aalborg 589,936 7,874 74.92
Region Sjælland Rechión Zealand[6] Sorø 837,359 7,217.8 116.01
Region Syddanmark Rechión de Dinamarca d'o Sud[7] Vejle 1,223,105 12,191 100.33
Danmark Dinamarca Copenaguen 5,822,763 42,894.8 135.75

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Nombre Población en 2017
1 Copenaguen 1.295.686
2 Aarhus 269.022
3 Odense 176.683
4 Aalborg 113.417
5 Esbjerg 72.261
6 Randers 62.563
7 Kolding 60.300
8 Horsens 58.480
9 Vejle 55.876
10 Roskilde 50.393

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

O Rødgrød ye una birolla tipica danesa.

A cocina danesa s'orichinó a partir d'os productos locals d'a propia población labradora y s'enriquió con as tecnicas de cocina desembolicadas en zaguerías d'o sieglo XIX y a mayor disponibilidat de productos entre y dimpués d'a Revolución Industrial. Os entropans ubiertos, conoixius como que smørrebrød, que en a suya forma basica son a minchada habitual pa l'almuerzo, pueden considerar-se una especialidat nacional cuan se preparan y decoran con una variedat d'ingredients finos. As minchadas calients se preparan tipicament con carne u pescau. Entre os platos de carne y pescau s'incluyen o flæskesteg (cochín rustiu) y o kogt torsk (abadeixo escalfiu) con salsa de mostaza y guarnimientos. As carnes molidas (cochín, vetiella u vetiella) se cheneralizoron entre a revolución industrial y os platos tradicionals que encara son populars incluyen frikadeller (mondonguillas), karbonader (empanadas de cochín) y medisterpølse (salchicha frita). Dinamarca ye conoixida por as suyas bieras Carlsberg y Tuborg, pero entre os propios daneses o vin importau ha ganau una popularidat constant dende o decenio de 1960.

Esportes[editar | modificar o codigo]

Os esportes mes practicatos en Dinamarca son o fútbol, o handbol, o ciclismo y os esportes d'hibierno.

Dinamarca estió campona d'a Eurocopa en o anyo 1992, con beluns d'os millors chugadors d'a historia de Dinamarca como os chirmans Brian y Michael Laudrup, y o porter Peter Schmeichel.

En handbol tien una d'as millors seleccions d'o mundo, tres vegatas campiona olimpica, tres Campionatos d'Europa y un Campionato d'o Mundo.

En o ciclismo destacan Bjarne Riis, ganador d'o Tour de Francia en 1996 y Michel Rasmussen ganador de belunas etapas en o Tour de Francia y a Vuelta a Espanya.

En atletismo Wilson Kipketer, kenyata nacionalizato danés fue o recordmán d'o mundo en a prova de 800 m lisos, dende o 13 d'agosto de 1997 dica o 29 d'agosto de 2010.

Referencias[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito