Africa

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Africa
Continent
Entidat Continent
Superficie
 • Total
Pos. 2º de 7
30 271 000 km²
Población
 • Total (2013)
 • Densidat
Pos. 2º de 7
1 100 000 000 hab.
30,51 hab/km²
Estatos 53
Zonas horarias UTC-1 a UTC+4
Chentilicio Africano/a

Africa ye un d'os cinco continents, chunto con Europa, Asia, America y Oceanía. Muga a lo norte con a mar Mediterrania que la desepara d'Europa, a l'ueste con l'oceano Atlantico y a l'este con a mar Roya (que la desepara d'Asia), l'oceano Indico y Asia a traviés d'a canal de Suez. O continent africano tien una superficie de 30.221.532 km² (ye o segundo continent por a suya superficie) y una población de 1.000.010.000 d'habitants (tamién ye o segundo continent por a suya población, con o 16,14% d'os habitants d'o planeta), con una densidat de población de 30,51 hab/km². En fan parte 48 países (encluyendo-ie a isla de Madagascar, a mas gran d'as islas africanas) y 53 (encluyendo-ie tamién as islas y archipelagos).

Ye un continent con muita importancia ta la Historia, que gosa estar considerato l'orichen de l' Homo sapiens u mesmo d'a familia d'os Hominidae, seguntes os chacimientos localizatos por os arqueologos en Etiopía, Kenya u Tanzania, amás d'atros chacimientos menors en países como Sudafrica. Ye tamién uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización, en a val d'o río Nilo, con a civilización de l'Antigo Echipto, que yera en contacto con as civilizacions d'Orient Meyo y con as civilizacions d'a mar Mediterrania, como l'Antiga Grecia u l'Antiga Roma. Antiparte, en o sieglo XIX as potencias europeas establioron as suyas colonias en o continent, quedando nomás Liberia y Etiopía como as solas nacions independients, dica o proceso de descolonización en os anyos 1960, cuan a mayor parte d'os territorios africanos plegoron a la suya independencia. Dende ixe inte, o continent ha padeixito frecuents guerras (mas que mas guerras civils) y dende os anyos 1970 una constant situación de sequera en o centro-norte d'o continent, estando amás uno d'os puestos d'o mundo a on mas s'ha estendillato a SIDA, que ye en bels países una important causa de mortalidat.

A climatolochía d'o continent ye muit variata, con clima templato en as costas d'a mar Mediterrania y a o sud, en Sudafrica, climas calidos y diserticos en os tropicos y climas calidos y humidos en o ecuador terrestre, encara que una caracteristica común a toz ixes climas ye o feito que no bi ha en Africa ni plevias regulars ni grans montanyas que puedan templar o clima con cheleras u nieu, estando asinas a sola influencia dulcificadora d'o clima a que tien o suyo orichen en as mars y ocians exteriors. Tampoco no tien pas un rete desenvolicato de ríos, estando nomás ríos importants o río Nilo, que dende o o suyo naixedero en o centro-este d'o continent puya enta o norte ta desauguar en a mar Mediterrania, o río Congo, que dende o centro d'o continent marcha enta l'ueste dica l'oceano Atlantico, o río Nícher, que drena a parte centro-oriental d'o continent desauguando en o golfo de Guinea y o río Zambezi, o solo d'os grans ríos d'o continent que desaugua en l'Oceano Indico.

Mapa d'Africa.

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

Encara que no gosa trobar-se una opinión unanime, sí ye platero que o nombre d'Africa provién d'o latín.

Seguntes una teoría, o suyo nombre deriva d'o nombre d'un viento d'a peninsula italica, l' africus, que designaba en a Campania a un viento humido que proveniba de Cartago. Cal parar cuenta que basicament, os romanos no designaban con o nombre d' Africa mas que a la parti occidental d'Africa d'o Norte, ye decir alto u baixo l'actual Tunicia.

Seguntes una segunda teoría, o continent recibió o suyo nombre d'o nombre d'una tribu berber, a tribu d'os Banu Ifren. O suyo antipasato eponimo yera Ifren, con un termin relacionato con as esplugas. Antiparte, Ifri ye o nombre d'una antiga diosa berber.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Africaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Mapa de Madagascar, que ye a mayor d'as islas d'o continent africano.

O continent africano muga a lo norte con a mar Mediterrania que la desepara d'Europa, a l'ueste con l'oceano Atlantico y a l'este con a mar Roya (que la desepara d'Asia), l'oceano Indico y Asia a traviés d'a canal de Suez. Dende o suyo cabo septentrional, que se troba en Tunicia, dica o suyo cabo meridional, que se troba en Sudafrica, o continent s'estendilla 8.000 km, y dende o suyo cabo occidental en Cabo Verde dica o suyo cabo oriental en Somalia, alto u baixo 7.400 km. O continent africano tien una superficie de 30.221.532 km² (estando o segundo continent por a suya superficie) y una población de 1.000.010.000 d'habitants (tamién ye o segundo continent por a suya población, con o 16,14% d'os habitants d'o planeta), con una densidat de población de 30,51 hab/km². En fan parte 48 países (encluyendo-ie a isla de Madagascar, a mas gran d'as islas africanas) y 54 (encluyendo-ie tamién as islas y archipelagos). O país con una superficie mas gran ye Sudán, que ye o 10eno d'o mundo (antis d'independizar-se o Sudán d'o Sud, que s'ha convertito en o 54eno estato independient d'Africa).

O suyo litoral no tien accidents destacatos, encara que sí que cal charrar d'o golfo de Guinea, que se troba en a parte occidental d'o continent, en l'oceano Atlantico. Entre as suyas islas, cal destacar Madagascar (que ye a mas gran d'as islas d'o continent), as islas Canarias, as islas de Cabo Verde, Socotora, Zanzíbar, Reunión u as Comoras.

Tampoco no tiene Africa muitas montanyas d'altarias importants, encara que cal destacar o Kilimanjaro y o mont Kenya, con mas de 5.000 metros d'altaria sobre o livel d'a mar.

Os suyos ríos prencipals son o río Nilo (o mas largo d'o mundo), o río Congo, o río Nícher y o río Zambezi. Tamién cal citar bellos lacos, como o laco Victoria, o laco Malawi y u laco Tanganyka.

Cheografía humana[editar | modificar o codigo]

A distribución d'a población d'o continent africano no ye pas homochenia, por a gran diferenciación en as condicions climatolochicas. Asinas, parte d'o continent ye un disierto, como o disierto d'o Sahara u o disierto d'o Kalahari, y en atras grans partes d'o continent a existencia de selvas tropicals fa imposibles as grans concentracions humanas, que en ixas condicions se troban mas que mas en a val d'o río Nilo, que trescruza de sud enta norte a parti occidental d'Africa.

Africa ye o continent que poseya una mayor tasa de creixencia d'a población, con un 2,9% en os anyos 1975-1980 y un 3% en os anyos 1980-1990, a consecuencia d'una alta tasa de natalidat (44 por mil en 1986-1990), encara que ixe augmento de población queda mitigato por una alta tasa de mortalidat infantil, que reduz l'asperanza de vida meya d'os africanos dica las 53 anyadas de vida.

Mapa que amuestra as luengas oficials en os estatos africanos.

Africa ye un continent con una gran variedat lingüistica, y s'estima que se i charran arredol de 1.000 luengas diferents, a mayor parte con menos de 100.000 fablants. Debito a ista gran fragmentación lingüsitica, en a mayor parte d'os nuevos estatos establitos con o proceso descolonización mientres os anyos 1960 y os anyos 1970 han adoptato como luengas oficials a luenga de l'antiga metropoli; as excepcions en son os países de luenga arabe en Africa d'o Norte y bellos atros países, como Tanzania (con o suahili), Etiopia (con l'idioma amharico) y Somalia (con l'idioma somalí). J.H.Greenberg proposó en 1963 una división d'as luengas africanas en cuatre grans familias lingüisticas: as luengas afroasiaticas (con as luengas semiticas, as luengas echipcias, as luengas berbers, as luengas chadicas, as luengas cusitas y as luengas omoticas), as luengas nilotico-saharianas, as luengas khoisan y as luengas nichero-kor-dofanianas.

Respective d'a relichión, l'Islam dentró en Africa dende zaguerías d'o sieglo VII con as conquiestas arabes de l'Africa d'o Norte, y dende ista redolada s'estendilló enta o sud a traviés d'as rotas comercials por o disierto d'o Sahara y por a mar Roya y l'oceano Indico. O cristianismo, que yera present en o norte d'Africa dende as suyas mesmas oríchens, despareixió con a conquiesta arabe sin estar capable d'estendillar-se enta o sud, con a excepción d'Etiopía, y cuasi heba desapareixito dica que dende a segunda metat d'o sieglo XIX tornoron a amostrar-lo misioners europeus. Actualment arredol d'un 40-45% d'a población africana profesa l'islamismo, un 40-45% os diferents ritos cristianos y la resta conservan l'animismo anterior a la introducción d'ixas dos relichions monoteístas.

Respective d'as razas, se i puet trobar en Africa tipos racials prou esferenciatos, con un norte y un disierto d'o Sahara de raza blanca composato por os países arabes, un amplo grupo de raza negra en o sud y o centro d'o continent, con un reducito grupo de raza amariella en a isla de Madagascar. Antiparte, dende o sieglo XVII s'establió en o sud d'o continent, mas que mas en l'actual Sudafrica, una ampla presencia de blancos, os ditos afrikaans, d'orichen mas que mas neerlandés.

Países[editar | modificar o codigo]

En Africa se gosa distinguir entre l'Africa d'o Norte y l'Africa subsahariana (tamién dita de vegatas Africa negra, y aintro d'ista zaguera trobamos l'Africa Occidental, l'Africa Oriental, l'Africa Central y l'Africa Austral, cadaguna con caracteristicas propias.

En l'Africa d'o Norte predomina d'una man a raza blanca, a luenga arabe y a relichión islamica; tanimientres, en l'Africa subsahariana predomina a raza negra, con menos presencia de l'arabe (a excepción de zonas amanatas a o norte d'o continent) y a on a presencia d'a relichión islamica coexiste con os cultos animistas y con o cristianismo, encara que l'islamismo ye predominant en l'Africa Oriental y Central (con a notable excepción d'Etiopia).

País o territorio, con a suya bandera Superficie (km²) Población (2002) Densidat de población (hab/km²) Capital
Africa Oriental:
Burundi 27.830 8.090.068 229,0 Bujumbura
Comoras 2.170 690.948 283,1 Moroni
Chibuti 23.000 768.900 20,6 Chibuti
Eritrea 121.320 4.465.651 36,8 Asmara
Etiopia 1.127.127 74.777.981 60,0 Addis Abeba
Kenya 582.650 34.707.817 53,4 Nairobi
Madagascar 587.040 18.595.469 28,1 Antananarivo
Malawi 118.480 13.013.926 90,3 Lilongwe
Mauricio 2.040 1.200.206 588,3 Port Louis
Mozambique 801.590 19.686.505 24,5 Maputo
Ruanda 26.338 8.648.248 280,9 Kigali
Seychelles 455 83.688 176,0 Victoria
Somalia 637.657 7.753.310 12,2 Mogadixo
Sudán d'o Sud[1] Yuba
Tanzania 945.087 37.187.939 39,3 Dodoma
Uganda 236.040 24.699.073 104,6 Kampala
Zambia 752.614 9.959.037 13,2 Lusaka
Zimbabwe 390.580 11.376.676 29,1 Harare
Dependencias europeas en Africa Oriental:
Islas Ixeminatas (Francia) 44 0 0 Saint-Denis
Mayotte (Francia) 374 201.234 456,9 Mamoudzou
Reunión (Francia) 2.512 787.584 296,2 Saint-Denis
Africa Central:
Angola 1.246.700 10.593.171 8,5 Luanda
Camerún 475.440 16.184.748 34,0 Yaoundé
Republica Centroafricana 622.984 3.642.739 5,8 Bangui
Chad 1.284.000 8.997.237 7,0 N'Djamena
Republica d'o Congo 342.000 2.958.448 8,7 Brazzaville
Republica Democratica d'o Congo 2.345.410 55.225.478 23,5 Kinshasa
Guinea Ecuatorial 28.051 498.144 17,8 Malabo
Gabón 267.667 1.233.353 4,6 Libreville
Sant Tomé y Prencipe 1.001 170.372 170,2 São Tomé
Africa d'o Norte:
Alcheria 2.381.740 32.277.942 13,6 Alcher
Echipto 1.001.450 70.712.345 70,6 O Caire
Libia 1.759.540 5.368.585 3,1 Tripoli
Marruecos 446.550 31.167.783 69,8 Rabat
Sahara Occidental[2] 266.000 256.177 1,0 L'Aaiún
Sudán 2.505.810 37.090.298 14,8 Jartum
Tunicia 163.610 9.815.644 60,0 Túniz
Dependencias europeas en Africa d'o Norte:
Canarias (Espanya) 7.492 1.694.477 226,2 Las Palmas de Gran Canaria
Ceuta (Espanya) 20 71.505 3.575,2
Madeira (Portugal) 797 245.000 307,4 Funchal
Melilla (Espanya) 12 66.411 5.534,2
Africa Austral:
Botsuana 600.370 1.591.232 2,7 Gaborone
Eswatini 17.363 1.123.605 64,7 Mbabane
Lesoto 30.355 2.207.954 72,7 Maseru
Namibia 825.418 1.820.916 2,2 Windhoek
Sudafrica 1.219.912 43.647.658 35,8 Pretoria
Africa Occidental:
Benín 112.620 6.787.625 60,3 Porto-Novo
Burkina Faso 274.200 12.603.185 46,0 Ouagadougou
Cabo Verde 4.033 408.760 101,4 Praia
Costa de Vori 322.460 16.804.784 52,1 Abidjan, Yamoussoukro
Gambia 11.300 1.455.842 128,8 Banjul
Ghana 239.460 20.244.154 84,5 Accra
Guinea 245.857 7.775.065 31,6 Conakry
Guinea-Bissau 36.120 1.345.479 37,3 Bissau
Liberia 111.370 3.288.198 29,5 Monrovia
Mali 1.240.000 11.340.480 9,1 Bamako
Mauritania 1.030.700 2.828.858 2,7 Nouakchott
Nícher 1.267.000 10.639,744 8,4 Niamey
Nicheria 923.768 129.934.911 140,7 Abuja
Senegal 196.190 11.343.328 57,8 Dakar
Sierra Leone 71.740 5.614. 743 78,3 Freetown
Togo 56.785 5.285.501 93,1 Lomé
Dependencias europeas en Africa Occidental:
Santa Helena (Reino Uniu) 410 7.317 17,8 Jamestown
Total 30.368.609 843.705.143 27,8

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Africaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Prehistoria y Edat Antiga[editar | modificar o codigo]

Os grans imperios africanos[editar | modificar o codigo]

Mapa de l'Africa pre-colonial

En Africa de l'ueste, dende o sieglo VI dica prencipios d'o siguient milenio, a gran actividat comercial y a fertilidat d'a suya tierra, favoreixioron a emerchencia de poderosos reinos y imperios, como por eixemplo o reino Mossi, a civilización Nok, l'imperio de Mali, l'Oba de Benin, o reino de Kanem-Bornou, o Dahomey, o reino d'Oyo, l'imperio Ashanti, l'imperio de Ghana, l'imperio Songhai, l'imperio Djolof, l'imperio Kongo, l'imperio peul de Macina, o reino bambara de Segou u l'imperio Monomotapa.

O establimiento de l'imperio de Mali, tamién dito Mandé u Manden, ye sin garra dadalo uno d'os mas grans escaicimientos d'a historia d'Africa. Se produció en 1235, cuan Soundiata Keïta ganó con o suyo exercito a batalla de Kirina[3]. Soundiata se convertió alavez en "rei de reis" u "emperador", y se li considera como a uno d'os mas grans herores de toda Africa, encara que a transmisión oral d'a suya historia haiga puesto contribuir a que a suya vida tienga as caracteristicas propias d'un heroe de cuento. Dotó a lo suyo imperio d'una constitución, a carta de Kurukan Fuga u carta d'o Manden en 1236, que en bellos aspectos s'amana a una declaración de dreitos humans. Ista carta, que s'ha trensmitito oralment de cheneración en cheneración, reculle entre d'atros o dreito a la vida, a preservación d'a integridat fisica, a tolerancia, o respeto respective d'os sabios y marabouts, o prencipio d'educación d'os ninos por parte de toz, l'asociación d'as mullers a la vida politica, o buen trato respective d'os esclavos, etc. Mesmo se i fa mención d'una supresión d'a esclavitud, encara que ista institución continuó existindo de facto. A carta da igualment reglas economicas, y tamién respective d'a guerra.[4][5]

A l'este, o reino d'Etiopia continó con o reino d'Axum, que desembolicó relacions comercials entre Africa, Orient Meyo y a India.[6].

Ta rematar, en Africa austral, que inicialment yera ocupata por os pueblos khoisan y dimpués por os bantús, o Gran Zimbabwe, centro de l'imperio Monomotapa, i amanixe dende o sieglo IV.

Bellas federacions mas laxas de ciudaz-estato, como por eixemplo os yorubas y os haussa, tamién existioron, encara que a mayor parte d'istos reinos desapareixioron u a lo menos perdioron parte d'o suyo esplendor con a presencia d'os europeos en os puertos d'o golfo de Guinea.[7].

Economía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Africaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En a suya condición d'antigas colonias europeas, a mayoría d'os países africanos mantienen estreitas relacions economicas con a Unión Europea.

S'ha creyato una organización supranacional pareixita a la UE, dita Unión Africana, d'a que en fan parte a totalidat d'estatos africanos, con a excepción de Marruecos, que no reconoix a la Republica Arabe Sahraui Democratica que sí que en fa parte, en estar reconoixita por a resta de países africanos.

A mayor parte d'os países africanos se troban en una situación economica prou feble, en vivir alto u baixo o 50% d'a población africana con una baxisma renda per capita, mesmo inferior a un dólar estausunidense por día. Por ixo se considera que son países subdesembolicatos, estando en Africa la mayor parte de países d'o Tercer Mundo u "en vías de desembolique" seguntes a terminolochía economica. De feito, o Producto Interior Bruto d'Africa ye nomás o 2,6 d'o PIB mundial.

Recursos naturals[editar | modificar o codigo]

Un diamant d'una mena de Sudafrica.

Sindembargo, Africa ye un continent prou rico en recursos naturals. Mientres a colonización europea, se fació a explotación d'os recursos mas fácils d'obtener, destacando-ne l'oro, o vori d'os alifants, as piedras preciosas (destacando-ne diamant, pero tamién d'atras) u las fustas preciosas u semi-preciosas. Os diamants, o petrolio, o gas natural y a menería en cheneral s'han feito mas frecuents dimpués d'a independencia, pero a manca de capitals t'a suya explotación ha feito que ixos recursos gosen estar propiedat d'interpresas foranas, mas que mas d'Europa y d'Estaus Unius, feito que condiciona a vida politica africana dende os anyos 1960.

O sector d'a industria ye cuasi inexistent en Africa, con as excepcions de Sudafrica, Echipto, Tunicia y Marruecos.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Independient dende 2011 de Sudán.
  2. O Sahara Occidental ye reivindicato como país independient por a Republica Arabe Sahraui Democratica, qui administra a parte libre d'o territorio (un 20%), y por Marruecos, que ocupa o 80 % restant. A ONU lo considera un territorio no autonomo.
  3. (fr) Abdoulaye Diarra: Démocratie et droit constitutionnel dans les pays francophones d'Afrique noire : le cas du Mali depuis 1960, éd. KARTHALA, 2010, p.18.
  4. (fr) DIALLO Boubacar Séga: L'empire du Mali, Universidat de Bamako.
  5. Tiken Jah Fakoly - L'Afrique ne pleure plus, elle parle., Les arènes, 2008, p.12, 16-19.
  6. (en) Dr. Richard Pankhurst: Ethiopia Across the Red Sea and Indian Ocean, 1999: conchunto de 3 articlos publicatos en o diario etiope Addis Tribune sobre as relacions entre Etiopia y os países de l'oceano Indico mientres os periodos de l'Antigüidat y os inicios d'a Edat Meya, mas que mas con a India.
  7. (fr) MSN Encarta


Estatos d'Africa
Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe
Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha
1 Parcialment en Asia. 2 Parcialment reconoixito u en disputa