Mar Mediterrania
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Mar Mediterrania | |
| Oceano u mar d'a IHO (n.º id.: 28) | |
 | |
| Localización administrativa | |
|---|---|
| Estau |  Alcheria Marruecos Tunicia Libia Echipto Israel Liban Chipre Turquía Grecia Italia Eslovenia Croacia Bosnia y Herzegovina Montenegro Mónegue Albania Francia Espanya Chibraltar,_Flag_of_Syria_(1980%E2%80%932024).svg){kind=small} Siria Palestina Malta
|
| Cheografía | |
| Oceano | Oceano Atlantico |
| Continents | Europa, Africa y Asia |
| Archipelagos | Islas Balears, Corcega, Cerdenya, Sicilia, Creta, Chipre, Islas griegas |
| Mars mugants | Oceano Atlantico, mar Negra, mar Roya |
| Subdivisions | mar Hadriana, mar d'Alborán, mar Tirrena, mar Echea |
| Ríos que i cayen | Ebro, Roine, Po, Nilo |
| Accidents | |
| • Cabos | Cabo de Palos |
| • Estreitos | Estreito de Chibraltar |
| Superficie | 2,51 x 106 km2 |
| Largaria maxima | 1.600 km |
| Fondura meyana | 1.370 m |
| Fondura max. | 5.121 m (Fuesa de Matapan, Grecia) |
| Mapa | |
 | |
A mar Mediterrania u mar Mediterranio ye una mar (una mar continental, charrando con mas propiedat) de l'Atlantico oriental, situata entre Europa meridional, Asia occidental y Africa d'o norte.[1] Con una superficie d'alto u baixo 2,5 millons de km² y 3.860 km de largaria, ye a mar interior mas gran d'o mundo. As suyas auguas, que banyan as tres peninsulas d'o sud d'Europa (iberica, italica y balcanica) y una d'Asia (Anatolia), comunican con l'oceano Atlantico (a traviés d'o estreito de Chibraltar), con a mar Negra (por os estreitos d'o Bosforo y d'os Dardanelos), y con a mar Roya (por a canal de Suez, en una obra artificial de zaguerías d'o sieglo XIX).
Una d'as particularidaz d'a mar Mediterrania ye que as mareas en son cuasi imperceptibles, en estar una mar zarrata (ye una d'as ditas mars continentals), por no tener atro contacto con as atras mars y oceanos que a traviés de l'estreito de Chibraltar (amás d'una connexión artificial con a mar Roya a traviés d'o canal de Suez). Antiparte, ye una mar con una mayor salinidat (u concentración de sals en as syas auguas) que atras mars, porque os aportes d'augua que recibe d'os ríos que i desauguan ye inferior a las perdugas que tien por evaporación. Ista situación fa tamién que a concentración d'a contaminación supere as tasas de contaminación medio-ambientals d'atras mars.
Dende l'Antigüedat, a mar Mediterrania s'ha convertito en un camín ta o transporte de mercaderías por as suyas auguas, fomentando asinas o comercio, pero tamién d'ideyas, de teorías artisticas y de cualsiquier atra mena de contacto entre civilizacions. Bellas d'as mas importants civilizacions han floreixito a o canto d'ista mar, que teneba contacto con as culturas d'a Mesopotamia, de l'Antigo Echipto, de l'Antiga Grecia, d'os fenicios, d'os cartachineses y de l'Antiga Roma, ta rematar con a presencia de l'Islam y d'a moderna civilización occidental heredera de Grecia y Roma.
En a mar Mediterrania se puet trobar islas y archipelagos importants, como as Islas Balears, Corcega, Cerdenya, Sicilia, Creta, Chipre, as islas griegas, Malta, o Dodecaneso, etc, amás de muitas atras islas mas chicotas. As mars prencipals que en fan parte son a mar Hadriana, a mar d'Alborán, a mar Tirrena, y a mar Echea. En as suyas auguas desembocan importants ríos, como l'Ebro, o Roine, o Po, u o Nilo, y tamién muitos atros mas chicoz. Tot o territorio aragonés que fa parte d'a cuenca hidrolochica de l'Ebro desaugua en a mar Mediterrania, mesmo que as chicotas partes d'Aragón que fan parte d'a cuenca d'atros ríos, como o río Guadalaviar, i desauguan, encara que no bellas chicotas partes d'o territorio aragonés que desauguan en l'oceano Atlantico a traviés d'a cuenca d'o río Tacho.
Antiparte, as suyas auguas banyan ciudaz importants dende os puntos d'anvista turistico, cultural, historico y cheografico, como Valencia, Barcelona, Marsiella, Chenova, Cáller, Siracusa, Venecia, Split, Atenas, Tesalonica, Esmirna, Beirut, Aleixandría, Tripoli, Túniz u Alcher.
Orichen etimolochico
A denominación d'ista mar procede d'o latín Mar Medi Terraneum, que significa "mar en o meyo d'as tierras". A mayoría d'os habitants d'as suyas costas han emplegato en as suyas respectivas luengas una denominación derivata d'a latina. En idioma griego se clama Mesogeios Thalassa Μεσόγειος Θάλασσα, con o mesmo significato d'o nombre latín, en arabe se clama Al-Bahr al-Mutawāsit البحر المتواسط ("mar intermedia"), y en turco se diz Ak Deniz ("mar blanca", por oposición a la mar Negra). O nombre turco tamién s'emplega a vegadas en arabe: Al-Bahr al-Abyad البحر الأبيض.
Mugas
Mugan con a Mediterrania:
- Chibraltar, Espanya, Francia, Mónegue, Italia, Eslovenia, Bosnia y Herzegovina, Croacia, Albania, Grecia y Turquía, por a costa norte.
- Liban, Siria, Israel y la Francha de Gaza por l'este.
- Echipto, Libia, Tunicia, Alcheria y Marruecos, por o sud.
- Malta y Chipre como islas que forman estaus independients.
A mar Mediterrania se formó fa 6,5 millons d'anyatas debito a l'augua que a engaronó por o estreito de Chibraltar. Antes bi heba garonas y ixecacions intermitents, lo que causó acabaladuras de sal de cuantos kilometros de gordaria.
Historia
Primeras civilizacions
A mar Mediterrania ha estau una mar clau en a historia, fenicios, griegos y romanos han navegato por ella. En a Roma antiga la clamaban Mare Nostrum, "a nuestra Mar" en aragonés, porque totas as suyas marguins yeran ocupatas por ella.
A revolución que en o periodo conoixito como Neolitico permitió a sedentarización de l'hombre con o descubrimiento de l'agricultura en oposición a o nomadismo d'o periodo en que nomás se conoixeba que a ganadería se produció en Orient Meyo, no muit luent d'a mar Mediterrania. Os primers intercambios comercials amanixioron en a mar Echea con a dita civilización cicladica, que prene o suyo nombre d'as islas Cicladas que se troban situatas en l'actual Grecia.
D'entre as primeras civilizacions conoixitas, dos son as que naixioron a o canto d'a mar Mediterrania, a civilización de l'Antigo Echipto consecuencia d'a unificación por os faraons d'os territorios d'a val d'o río Nilo, y a civilización naixita en Mesopotamia que s'estendilló a escape enta l'ueste por o dito creixent fértil. Poco dimpués, amanixió en Asia la Chica a civilización d'os hititas, una d'as primeras civilizacions d'a Edat de Fierro, encara que o feito que os barcos en ixas envueltas no permeteban o desembolique d'a navegación ralentizó a suya expansión por a mar Mediterrania. En Chipre, Creta y as costas d'a mar Echea se desembolicó a dita civilización minoica.
Posteriorment, se desembolicoron en Grecia as ciudaz-estato que se conoixen con o nombre chenerico d'Antiga Grecia, y que estioron o puesto clau en o desembolique d'a civilización occidental, que en prene no nomás a Filosofía u las bases de l'Arte so que tamién conceptos politicos importants, como a ideya mesma de democracia. Tamién se desembolicoron en os territorios de l'actual Liban y norte d'Israel un conchunto de chicotas ciudaz poblatas por os fenicios, que chunto con os griegos se convertioron en os primers pueblos en expandir-se a traviés d'a mar.
Cartago
Succesors d'os fenicios estioron os cartachineses, que establioron un imperio con capital en a ciudat de Cartago basato en o comercio maritimo y que desapareixió en as suya luitas con a Republica Romana, un estato con una fuerte impronta militarista y expansiva que heba dominato a peninsula italica succedindo a los etruscos, que estioron o primero d'os pueblos italicos en tener contacto con griegos y fenicios.
Roma
Dimpués d'a redota d'os cartagineses, a Republica romana y l'Imperio Romano, o suyo succesor, estioron os dominadors incontestaus d'a mar Mediterrania dica que se producioron as invasions barbaras en o sieglo V. En ixe inte ye cuan os romanos denominaban a la mar Mediterrania o "mare nostrum" ("a nuestra mar"). O suyo dominio d'a mar s'inició en as luitas que tenió con Cartago en as ditas Guerras Punicas, que rematoron en o control por a Republica Romana d'o sector central d'a Mediterrania, incluyindo-ie as costas orientals y occidentals d'a peninsula italica, a costa sud de l'actual Francia, a costa mediterrania d'a peninsula italica, as costas d'Africa d'o Norte en as actuals Alcheria y Tunicia y as islas de Corcega, Cerdenya y Sicilia.
O siguiente paso en a expansión romana estió enta l'este, anexionando-se a mayor parte d'os territorios de l'actual Grecia amás de prencipiar a ocupación d'a peninsula Anatolia. En ixas envueltas, o poder politico en l'Antigo Echipto s'heba tresladato dende o centro d'o país enta o norte, en a ciudat d'Aleixandría, en o delta d'o Nilo, dica l'anexión d'o país por Roma en zaguerías d'o sieglo I aC. En primerías d'o sieglo I ya se podeba decir que Roma controlaba a cuasi totalidat d'os territorios d'as costas d'a mar Mediterrania, habendo erradicato a piratería que se i heba desembolicato y favoreixendo asinas una gran expansión de l'actividat comercial en as suyas auguas. Estió gracias a la potent marina mercant romana que a ciudat de Roma podió recibir as mercaderías que amenistaba t'o suyo desembolique como a mayor ciudat europea d'ixas envueltas.
Bizancio
En zaguerías d'o dominio romano heba amaneixito en a cuenca d'a mar Mediterrania una nueva relichión, o Cristianismo, que s'estendilló a escape aproveitando o poder politico romano y que mesmo se convertió en una relichión hechemonica. Sindembargo, en primerías d'o sieglo V o poder romano s'esboldregó a consecuencia d'as invasions chermanicas, estando substituyiu por cuantos reinos que no teneban armata ni controlaban asinas a mar (estando-ne a sola excepción o reino vandalo establito en Tunicia). En ixas condicions, l'Imperio Bizantín (en realidat l'Imperio Romano d'Orient) se convertió en a potencia dominant en a mar, encara que pronto albandonó as auguas d'a Mediterrania occidental, en no estar capable d'asegurar-ne o control. Os bizantins preboron de restaurar o dominio romano, y en primeras tenioron exito, podendo controlar parcialment a Mediterrania central, con a peninsula italica y Tunicia, encara que rematoron por reblar por dos motivos: por a presión contina d'os reinos chermanicos que heban amaneixito en os antigos territorios de l'Imperio Romano d'Occident y en trobar-se que amaneixeba una nueva potencia militar en a peninsula arabica, o Islam, que presionaba en o suyo abance enta l'ueste por Palestina y dimpués dende Palestina enta o norte (Amatolia y enta o sudueste (Echipto y l'Africa d'o Norte.
O Islam
Dende o sieglo VII prencipió a expansión d'o Islam, una nueva relichión que heba amaneixito en a peninsula arabica y que dende o suyo territorio d'orichen plegó en Echipto y Palestina, estandillando-se dimpués a escape por toda a costa africana d'a Mediterrania y mesmo ocupando a mayor parte d'a peninsula iberica, en un proceso muit rapedo d'expansión. Sindembargo os bizantis podioron resistir-ne l'abance, mantenendo o control en a peninsula anatolia encara que heban perdito Palestina y Siria. Dende l'aparición d'o poder islamico cambeó a estructura de poder en as auguas mediterranias, pasando a estar en primeras unas auguas obchecto de disputa entre l'Imperio Carolinchio y os poders islamicos en a Mediterrania occidental, y con disputas entre bizantins y islamicos en a Mediterrania oriental, encara que en ista zaguera con predominio bizantín.
A Corona d'Aragón
En a peninsula iberica, as costas d'a Mediterrania se convertioron dende o sieglo XII, y encara mas en o sieglo XIII con Chaime II d'Aragón, en un territorio baixo o control d'a Corona d'Aragón, o nombre con o que se conoix por os historiadors a incorporación d'o condau de Barcelona y d'a resta de condaus catalans a o Reino d'Aragón.
Antiparte, en o sud d'a peninsula italica y en Sicilia s'establioron os ditos normandos (en realidat, bels sinyors feudals d'orichen vikingo procedents de Normandía), prencipiando asinas una luita a cinco bandas por o control d'a Mediterrania occidental entre aragoneses, normandos, islamicos, franceses (como succesors d'os carolinchios) y as republicas maritimas establitas en Italia. Ista luita se semplificó cuan os aragoneses de Pero III d'Aragón s'alioron con os normandos sicilianos dimpués d'as Vespras Sicilianas, tenendo mesmo l'aduya (u a lo menos a neutralidat) d'a mayor parti d'as republicas italianas y pasando asinas a convertir-se a Corona d'Aragón en a potencia dominant, controlando Cerdenya, o Reino de Sicilia y o Reino de Nápols, que adhibiron a os territorios dominatos por a Corona. Posteriorment plegoron mesmo a expandir-se temporalment en a Mediterrania oriental con os almogávars y o suyo control d'os ducaus d'Atenas y Neopatria, encara que a suya presencia en a Mediterrania oriental estió efimera.
As Cruzatas
Tamién se produció un fenomeno destacato con as Cruzatas, que se convertioron en unas guerras continas entre cristianos y musulmans por o control de Palestina y os territorios d'arredol, a on s'establió un reino cristiano con capital en a ciudat de Cherusalem, estando ista ciudat a que dió o suyo nombre a o reino, o dito reino de Cherusalem. Sindembargo, dende un punto d'anvista cheneral as Cruzatas no tenioron exito, en rematar ixe periodo con o control islamico d'o territorio y a expulsión d'os nobles (mas que mas d'orichen francés) que s'heban establito en Palestina.
O Imperio Otomán
L'Imperio Otomán amanixió como a potencia maritima dominant en a Mediterrania oriental dende a cayita de Constantinoble en 1453, cuan desapareixioron os zaguers repuis de l'Imperio Bizantín, prencipiando dimpués una expansión enta l'ueste en controlar as costas mediterranias d'o sud, dende Echipto dica Tunicia y partis d'Alcheria (encara que no podioron controlar Marruecos), y tamién enta o norueste en estendillar o suyo dominio por os Balcans. En iste proceso troboron a oposición d'a Monarquía Habsburguica, que heba succedito d'una man a o poderío mediterranio d'a Corona d'Aragón y que, d'atra man, heba adhibito as posesions que os Habsburgo teneban en as actuals Austria, Republica Checa y sud d'Alemanya, amás d'Hongría.
Ta luitar contra os otomans se facioron cuantas ligas y alianzas mientres o sieglo XVI (encara que o reino de Francia no en feba parte, en estar tamién en luita contra os Habsburgo, estando asinas aliato d'os otomans) entre os Habsburgo y as republicas maritimas italianas (mas que mas a Republica de Chenova y a Republica de Venecia), tenendo amás l'aduya d'os Estatos Pontificios. Asinas bi habió prous batallas y luitas en a mar Mediterrania en ixas envueltas, destacando-se d'una man o setio de Malta y d'atra man a batalla de Lepanto.
O declive d'a Mediterrania
Sindembargo, en 1492 s'heba producito un feito que tenió prou importancia en o esdevenidero d'a mar Mediterrania: o dito descubrimiento d'America, que cambeó de raso as rotas comercials y a mesma importancia estratechica d'as mars. Asinas, a mar Mediterrania dixó d'estar a mar central en o dominio maritimo, en prener muita importancia l'oceano Atlantico con as rotas comercials este-ueste (America-Europa) y norte-sud (Europa-Africa), tenendo ista zaguera una extensión ente l'ueste, enta a India y o sudeste d'Asia. Tot iste proceso desencadenó un important desembolique maritimo y comercial en a mar Mediterrania, encara que cuantos países n'estioron desconectatos, especialment l'Imperio Otomán, encara que tamién as republicas maritimas italianas.
Asinas, en ixas envueltas teneban muita mas importancia os estaus que se trobaban en as costas atlanticas d'o continent europeu, como Espanya y Portugal, pero tamién d'os estaus que se trobaban en luita con éls: en primeras o reino de Francia y as Provincias Unitas y poco dimpués o reino d'Anglaterra.
A perduga mas important estió a relativa a os otomans, que veyeban cómo poquet a poquet os territorios que dica l'inte controlaban en o norte d'Africa se convertiban en territorios independients en a practica, y que se trobaban baixo a presión d'una Austria prou enfortida por os Habsburgo y d'una nueva potencia que amaneixeba a l'este, l'Imperio Ruso. Antiparte, a piratería, que en o sieglo XVI s'heba convertito en una important arma de guerra en as luitas d'os otomans, tenió gran importancia en a reducción d'as rotas comercials mediterranias.
O sieglo XVI
Mientres o sieglo XVI a luita por o control d'a mars s'heba desplazato dende a mar Mediterrania enta l'oceano Atlantico, estando una luita a cinco bandas entre o reino de Portugal, o reino d'Anglaterra, o reino de Francia, as Provincias Unitas y o reino d'Espanya. En estar nomás dos d'istos estaus riberenyos d'a Mediterrania, as luitas en ista mar teneban poca importancia y se produció un periodo sin de muitas luitas. D'una man, prencipiaba o declive de l'Imperio Otomán sin que l'Imperio Ruso podese desembolicar a suya posibilidat d'expansión en quedar zarrato en as costas norte d'a mar Negra a o norte d'o río Danubio ni l'Imperio Austriaco d'a Casa d'Habsburgo tenese intrés en una expansión maritima, preferindo l'abance por tierra enta os Balcans con as conquiestas de Bosnia y Herzegovina y Transilvania, amás d'a recuperación d'os territorios de l'antigo reino d'Hongría conquiestos por os otomans. Antiparte, a Republica de Chenova s'heba convertito en una aliata d'Espanya y heba perdito a mayor parte d'a suya antiga potencia maritima, y mesmo a Republica de Venecia heba visto cómo desapareixeba o suyo control de Chipre y Creta, conquiestas por os otomans, que heban pasato a controlar amás as islas d'a mar Echea, reducindo asinas o control maritimo veneciano a poca cosa mas que a mar Hadriatica. En a Mediterrania occidental, a piratería d'os berberiscos (muitas vegatas moriscos expulsatos d'Espanya u los suyos descendients) prencipiaba a estar controlata en as costas d'Andalucía, Murcia, País Valenciano, Balears y Catalunya.
O sieglo XVII
O sieglo XVII estió o sieglo en que prencipiaba a fer-se notar en a Mediterrania occidental a presencia d'o reino de Francia como alternativa a los espanyols, encara que istos manteneban o suyo control dende as suyas posesions en a peninsula iberica, Balears, Cerdenya, Nápols y Sicilia. Sindembargo, o reino de Francia heba adhibito a os suyois territorios o Rosellón por o Tractau d'os Pireneus en 1659 y a debilidat militar espanyola yera cada vegata mas patent.
En a Mediterrania oriental continaba a situación d'equilibrio, a tamas que tamién se feba notar cada vegata mas a debilidat otomana, que feba sindembargo de tampón ta impedir a expansión s'o creixent poderío de l'Imperio Ruso.
O sieglo XVIII
En morir Carlos II d'Aragón en 1700 sin de succesors, amanixió un problema succesorio en o reino d'Espanya, en haber dos pretendients a la Corona: d'una man Felipe de Borbón, fillo de Loís de Francia, hereu d'a Corona francesa, y d'atra man l'archiduque Carlos d'Austria. En primeras s'acceptó un testamento d'o rei Carlos II d'Aragón que nombraba hereu d'os suyos reinos a Felipe de Borbón, que pasó a reinar como Felipe IV d'Aragón y V d'Espanya, pero dimpués o suyo reinato fue contestato.
D'una man, o reino d'Anglaterra, as Provincias Unitas, a Casa d'Habsburgo, l'Imperio Austriaco, o Sacro Imperio Romano Chermanico y o ducau de Saboya temeban que con o control d'o reino d'Espanya por a Casa de Borbón y a suya alianza con Francia iste país se convertise en hechemonico en Europa y amás tenese l'amplo imperio colonial epanyol y francés baixo una mesma man. D'atra man, os territorios de l'antiga Corona d'Aragón (o reino d'Aragón, Catalunya, o reino de Valencia, Balears, Cerdenya, o reino de Sicilia y o reino de Nápols) temeban que o centralismo propio d'a Corona francesa y d'os Borbons s'estendillase por Espanya rematando con os zaguers repuis d'existencia d'os suyos respectivos reinos.
En ixas condicions, en 1701 esclató a dita Guerra de Succesión Espanyola entre istos países y territorios contra os Borbons d'o reino de Francia, con o refirme d'os territorios espanyols d'o reino de Castiella y con o solo refirme internacional d'o electorato de Bavera, tradicional aliato de Francia en as suyas luitas contra os Habsburgo. A guerra fació posible que en a mar Mediterrania amanixese una nueva potencia maritima, o reino d'Anglaterra, que adhibió a las suys posesions Chibraltar y a isla de Menorca, conquiestas mientres a guerra y que conservó en o suyo poder por o Tractau d'Utrecht en 1713 en rematar a guerra.
Encara que a Casa de Borbón continó con o suyo control d'a peninsula iberica en quedar Felipe IV d'Aragón como rei d'Espanya, Espanya perdió una parti muit important d'as suyas posesions mediterranias. Asinas, o reino de Sicilia pasó a mans d'o ducau de Saboya, que lo cambió por o reino de Cerdenya poco dimpués y formó un nuevo reino, conoixito como reino de Cerdenya-Piemont. D'atra man, o reino de Cerdenya y o reino de Nápols pasoron a mans d'a Casa d'Habsbugo, que dimpués de cambear Sicilia por Cerdenya formó o reino d'as Dos Sicilias, que poco dimpués reconquirion os Borbons mientres a Guerra de Succesión de Polonia y dixoron en mans d'una branca menor d'os Borbons espanyols.
O sieglo XVIII se convertió en un sieglo de luitas entre os Borbons de Francia y d'Espanya, unitos por os ditos Pactos de Familia, contra o reino d'Anglaterra. Ixo comportó a perduga d'i imperio colonial francés en Canadá pero no comportó cambeos en a situación en a Mediterrania, en no lograr os espanyols ni os franceses recuperar Chibraltar ni Menorca, dica que en 1763 os angleses tornoron ista zaguera isla a los espanyols.
En zaguerías d'o sieglo, o reino de Francia mercó a isla de Corcega, que dica l'inte feba parte d'a Republica de Chenova, y l'adhibió a o reino, millorando a suya posición maritima, encara que poco dimpués, en 1789, plegó a Revolución francesa, iniciando-se-ie una funda desestabilización politica en a mediterrania occidental.
O sieglo XIX
Con a revolución francesa a nueva Primera Republica Francesa prencipó una serie de guerras, as ditas Guerras revolucionarias francesas, en as que Francia luitó cuasi contra toda Europa, y que tenioron continación con as guerras napoleonicas cuan Napoleón I convirtó Francia en o Primer Imperio Francés. Mientres istas guerras, Francia conquirió toda a costa norte d'a Mediterrania occidental, encluyendo-ie a peninsula iberica y a peninsula italica, pero os angleses continoron con a suya base naval de Chibraltar, de muita importancia estratechica, y adhibioron una nueva colonia y base naval con a conquiesta de Malta, fendo imposible a expansión francesa dillá d'a Mediterrania occidental, como amostró a tentativa de Napoleón de conquerir Echipto, que remató con a redota naval en a batalla d'Aboukir en 1798. Con a redota final de Napoleón, o reino d'Anglaterra mantenió en o Congreso de Viena as suyas conquiestas mediterranias, convertindo-se asinas en una nueva potencia naval mediterrania. Dende alavez, Francia y Anglaterra rivalizoron por o control maritimo d'a Mediterrania.
O Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda adquirió tamién l'antiga Republica d'as Siet Islas (as islas Chonicas) y refirmó a independencia de Grecia, a on s'establió un nuevo reino de Grecia con muita influyencia britanica.
En 1830 Francia s'anexionó Alcheria, que convirtió en a suya colonia de l'Alcheria francesa, prencipiando a suya expansión por Africa d'o norte en rivalidat con a expansión colonial britanica. Tamién s'anexionó en iste sieglo Tunicia. Os britanicos s'instaloron en Echipto y Chipre, encara que formalment continaban fendo parte de l'Imperio Otomán.
Tamién amanixió un nuevo estato unificato en a Mediterrania central en 1870, o reino d'Italia, que en 1911 con a Guerra italo-turca s'anexionó Libia y o Dodecaneso, que dica l'inte feban parte de l'Imperio Otomán.
En a Mediterrania occidental, Espanya continaba con as suyas posesions en a costa de Marruecos en Ceuta y Melilla, pero sin estar capable d'anexionar-se o norte de Marruecos como preteneban os colonialistas espanyols.
Sieglo XX
Datos d'intrés
- Superficie: 2,51 millons de km².
- Grandaria: 4.000 km d'este ta ueste; 46.000 km de litoral; 800 km de norte ta sud.
- Fundaria: Meya: 1.370 m. Maxima: 5.210 m. (referencia ta istos datos: Fuesa de Matapan, Grecia)
- Renovación de l'augua: Alto u baixo cada 90 anyatas.
- Aportación de pesca: Alto u baixo o 2% d'o total mundial.
- Salinidat meyana: Arredol d'o 38%.
- Ríos que desembocan: 69 ríos, con un cabal d'alto u baixo 283 km³ d'augua y atras matieras, por anyata.
- Ríos mas importants: Po, Roine, Nilo, Ebro.
Referencias
- ↑ (en) Jean-Claude Corbell, Ariane Archambault: The Visual Dictionary of Universe & Earth, QA International, 2009, ISBN 978-2-7644-0884-1, p.58
Vinclos externos
Se veigan as imáchens de Commons sobre a mar Mediterrania.- (es) Atlas ambiental d'a Mediterrania en o Centro Virtual Cervantes.
- (es) Información d'a mar Mediterranea seguntes Greenpeace.
