Canadá

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Canadá
Canada
Bandera de Canadá Escudo de Canadá
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: A Mari Usque Ad Mare
(Latín; «De mar a mar»)
Himno nacional: O Canada
Himno reyal: God Save the King
Situación de Canadá
Situación de Canadá
Capital Ottawa
Mayor ciudat Toronto
Idiomas oficials Anglés y francés
Forma de gubierno Monarquía parlamentaria
Carlos III
Mary Simon
Justin Trudeau
Independencia
Declarada
Reconoixida
d'o Reino Uniu
1 de chulio de 1867
11 d'aviento de 1931
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Posición 2º
9.984.670 km²
8,62%
8.800
Población
 • Total (2021)
 • Densidat
Posición 39º
36.991.981
4,2 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2021)
 • PIB per capita
Posición 9º
USD 2.015.983 millons
USD 52.791
Moneda Dólar canadiense (C$, CAD)
Chentilicio Canadiense[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC-3,5 a -8
UTC-2,5 a -7
Dominio d'Internet .ca
Codigo telefonico +11
Prefixo radiofonico XJA-XOZ
Codigo ISO 124 / CAN / CA
Miembro de: ONU, OEA, OTAN, APEC, OCDE, OSCE

Canadá (en anglés y francés: Canada) ,ye o segundo país mas grande y o mas septentrional d'o mundo, ocupando a mayor parti d'o territorio d'America d'o Norte, mugando a lo sud con os Estaus Unius y a o norueste con o estato estausunidense d'Alaska; a l'ueste muga con l'oceano Pacifico, a l'este con l'oceano Atlantico y a o norte con l'oceano Glacial Arctico (por ixo o suyo lema nacional, A Mari Usque Ad Mare, ye decir, de mar a mar).

Ye una federación escentralizada de diez provincias y tres territorios, gubernada como una monarquía constitucional parlamentaria. O rei ye Carlos III, o Gubernador cheneral ye David Johnston, y o primer ministro de Canadá ye Justin Trudeau. En estar un territorio a on se i charra francés y anglés, istas dos luengas son idiomas oficials de Canadá; sindembargo, Québec ye uficialment monolingüe francesa, y Nueva Brunswick y o territorio d'o Yukón son oficialment bilingües, estando monolingües angleses o resto de territorios y provincias. Antiparte, en os Territorios d'o Norueste se i charran legalment 11 luengas, encluyindo-ie o francés y l'anglés, amás d'atras luengas inuit.

A suya población humana ye de 34.157.950 habitants (2009) en una superficie de 9.984.670 km², con una densidat de población de 3,42 hab/km². A suya capital ye a ciudat d'Ottawa, y as prencipals ciudaz d'o país son Toronto, Mont-Reyal, Vancouver, Calgary, Ottawa, Edmonton, Québec, Winnipeg y Hamilton.

L'actual Canadá fue descubierto en 1534 por o francés Jacques Cartier, y se convertió alavez en una colonia francesa, con capital en a ciudat de Québec, establita en 1608 por Samuel de Champlain en a val d'o río Sant Lorient. Sindembargo, mientres a Guerra d'os Siet Anyos os britanicos conquerioron o territorio en 1763 y l'adhibioron ta cutío a l'Imperio Britanico. Canadá se convertió en independient d'o Reino Uniu en un luengo proceso pacifico, que prencipió en 1867 y no remató dica os anyos 1980.

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

Os historiadors afirman que o nombre de Canadá s'aplicaba orichinalment nomás que a o territorio d'a ciudat de Québec y a la suya comarca, y pareix que ye un nombre d'orichen iroqués, con o significato de "lugar de cabanyas"; con iste nombre se designaba a o lugar a on i hibernaban as tribus d'os iroqueses en a primera metat d'o sieglo XVI, cuan plegó a la redolada o explorador francés Jacques Cartier, qui estió o primero qui en fació emplego ta designar uno d'os "reinos" (fácil que un conchunto humán rechito por un mesmo chefe, como gosaban fer as tribus amerindias).

Mientres o sieglo XVII, os franceses estendilloron a denominación de "Canadá" ta toz os territorios que formaban o suyo dominio colonial en l'actual Canadá, estando a denominación popular ta o nombre que oficialment yera Nueva Francia (Nouvelle France en francés, estando tamién o nombre de Canadá o nombre esleito por os britanicos ta nombrar a los suyos territorios colonials en a comarca, y tamién ta tot Canadá cuan redotoron a los francees en a Guerra d'os Siet Anyos y conquirioron tot o suyo dominio colonial t'adhibir-lo a la suya propia colonia de Canadá.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía de Canadáveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Mapa fisico de Canadá.

Canadá ocupa a mayor parte d'a porción septentrional d'o continent d'America, mugando a o norueste con o estato d'Alaska, que fa parte d'os Estaus Unius, y por o sud con cuantos estatos d'ixe mesmo país; s'estendilla d'este enta ueste entre l'oceano Atlantico y l'oceano Pacifico, mugando a o norte con l'oceano Glacial Arctico. Amás d'as suyas mugas terrestres, tien una muga maritima a l'este con Gronlandia, que fa parte de Dinamarca, y tamién con a minuscla posesión francesa de Saint-Pierre y Miquelon, clavata en l'oceano Atlantico debant d'a costa canadiense y zaguer repui d'os dominios colonials franceses en Canadá.

Con una superficie de 9.984.670 km², ye o segundo país d'o mundo por superficie total dezaga de Rusia, encara que si se para cuenta nomás d'a superficie d'a tierra emerchita, descontando-ie a superficie ocupata por l'augua, nomás en ye o cuatreno, en estar cuasi o 9% d'a superficie de Canadá ocupata por lacos y ríos. Sindembargo, con una densidat de población de 3,42 hab/km², Canadá se converte en uno d'os países d'o mundo con una menor densidat de población, en estar a mayor parte d'o territorio canadiense cubierto por cheleras y por una capa de permafrost u suelo chelato permanentment. A mayor parte d'a población canadiense vive en a comarca que se troba a o canto d'os Grans Lacos d'America d'o Norte y d'o río Sant Lorient, en as provincias d'Ontario y Quebec.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Cheografía politica[editar | modificar o codigo]

Mapa politico de Canadá, con as suyas provincias y territorios.

Administrativament, o territorio canadiense ye una federación que se troba dividita en diez provincias y 3 territorios, agrupatos en cuatre rechions cheograficas: Canadá de l'Ueste, Canadá Central, Canadá Atlantico y Canadá d'o Norte, estando o Canadá d'o Norte a suma d'os tres territorios arcticos de Canadá; antiparte, cuan se charra de Canadá de l'Este se fa referencia a os territorios d'o Canadá Atlantico y d'o Canadá Central.

Encara que Canadá politicament ye organizato como una federación y no como una confederación, as provincias canadienses (que tienen una autonomía mas gran que os territorios de Canadá) tienen a responsabilidat politica d'a mayor parte d'as politicas socials d'o país (encara que cal parar cuenta que istas politicas socials nomás pueden iniciar-se que por iniciativa d'o estato central), convertindo-se asinas as provincias en qui fan a mayor parte d'o gasto publico social en o pais, recebindo-ie en consecuencia a parte mas gran tamién en os impuestos d'o país. O Gubierno central fa unas compensacions a las provincias menos ricas ta garantir uns nivels menimos en os servicios en tot o país.

Provincia/Territorio Codigo ISO Abreviadura Capital Dentrada en a Confederación Población
(2008)[2]
Superficie (km²)
Tierra Augua Total
Ontario 1 ON Ont. Toronto 1 de chulio de 1867 12.891.787 917.741 158.654 1.076.395
Quebec 1 QC P.Q., Que. Quebec 7.744.530 1.356.128 185.928 1.542.056
Nueva Escocia2 NS N.S. Halifax 935.962 53.338 1.946 55.284
Nueva Brunswick 2 NB N.B. Fredericton 751.527 71.450 1.458 72.908
Manitoba3 MB Man. Winnipeg 15 de chulio de 1870 1.196.291 553.556 94.241 647.797
Columbia Britanica2 BC B.C. Victoria 20 de chulio de 1871 4.428.356 925.186 19.549 944.735
Isla d'o Prencipe Eduardo2 PE P.E.I. Charlottetown 1 de chulio de 1873 139.407 5.660 5.660
Saskatchewan 4 5 SK Sask. Regina 1 de setiembre de 1905 1.010.146 591.670 59.366 651.036
Alberta 4 5 AB Alta. Edmonton 3.512.368 642.317 19.531 661.848
Terranova y Labrador2 NL N.L., Nfld. Saint John's 31 de marzo de 1949 508.270 373.872 31.340 405.212
Territorios d'o Norueste NT N.W.T. Yellowknife 15 de chulio de 1870 42.514 1.183.085 163.021 1.346.106
Yukón5 YT Y.T. Whitehorse 13 de chunio de 1898 31.530 474.391 8.052 482.443
Nunavut5 NU ? Iqaluit 1 d'abril de 1999 31.152 1.936.113 157.077 2.093.190

Notas:

  1. Antis d'establir-se a Confederación, Ontario y Quebec formaban a provincia de Canadá.
  2. Nueva Escocia, Nuevo Brunswick, a Columbia Britanica y a Isla d'o Prencipe Eduardo yeran colonias deseparatas cuan s'unioron a la Confederación. Antis d'a suya dentrada, Terranova yera un Dominio d'a Commonwealth Britanica.
  3. Manitoba se formó chunto con os Territorios d'o Norueste.
  4. Saskatchewan y Alberta fuoron establitas a partir d'os Territorios d'o Norueste.
  5. Canadá no adquirió nuevo territorio ta creyar Yukón, Alberta, Saskatchewan u Nunavut; istos se formoron a partir d'os Territorios d'o Norueste.

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Canadáveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Esporte[editar | modificar o codigo]

Clara Hughes medallista en os Chuegos Olimpicos d'hibierno.

O esporte en Cananá ye muit variato, os esportes d'equipe mes populars son o hockey chelo, o fútbol canadiense tamién conoixito como gridiron, o baloncesto, o fútbol, o beisbol y o curling. Os esportes individuals mes practicatos son l'atletismo, o ciclismo, o triathlon, a natación, o boxeyo o golf y belatros menos conoixitos.

Canadá ha partecipato en toz os Chuegos Olimpicos de verano fueras d'os primers celebratos en Atenas en 1896.

Competicions esportivas[editar | modificar o codigo]

Canadá ha organizato tres Chuegos Olimpicos (os Chuegos Olimpicos de Mont-reyal 1976 y dos edicions d'os Chuegos Olimpicos d'Hibierno, os de Calgary 1988 y os de Vancouver 2010).

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]


Estaus d'America d'o Norte
Antigua y Barbuda | Bahamas | Barbados | Belize | Canadá | Chamaica | Costa Rica | Cuba | Dominica | Republica Dominicana | El Salvador | Estaus Unius | Grenada | Guatemala | Haití | Honduras | Mexico | Nicaragua | Panamá | Sant Cristofo y Nieus | Santa Lucia | Sant Vicent y as Granadinas | Trinidad y Tobago
Dependencias: Anguila | Aruba | Bermudas | Islas Virchens Britanicas | Islas Caimán | Clipperton | Curaçao | Gronlandia | Guadalupe | Martinica | Montserrat | Isla Navassa | Puerto Rico | Saint-Barthélemy | Saint-Martin | Saint-Pierre y Miquelon | Sint Maarten | Islas Turcas y Caicos | Islas Virchens d'os Estaus Unius