Filosofía
A Filosofía[1] ye, etimolochicament, l'amor por o conoiximiento y por a ciencia. A Filosofía ye hue la ciencia que estudia la realidat, as causas y los prencipios que subchacen a la existencia y o pensamiento. A sobén se diz tamién "filosofía" a lo conchunto de treballos colectivos d'os filosofos mas importants; puet significar a exploración academica d'as diferents cuestions investigadas por os filosofos, y tamién puet usar-se ta referir-se a una traza de pensar, critica y creyativa.
En l'antigüidat, o concepto de "Filosofía" yera bien amplo, en considerar-se como tal campos d'estudio que modernament ye bien claro que no en fan parte, como por eixemplo l'Astronomía, a Medicina u la Fisica. Asinas, una d'as obras d'Isaac Newton ye Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, publicada en 1687, y que no tracta de Filosofía, so que de Fisica, encara que en o suyo títol se i trobe ixe "Philosophiæ". No ye que dica alto u baixo lo sieglo XIX que empecipian a deseparar-se d'o concepto amplo de "Filosofía" muitos campos d'estudio (mas que mas en o campo d'a ciencia pura) dica plegar enta la concepción moderna actual d'o termin en un sentiu muito mas restrinchiu.
En cheneral s'ha clasificau a Filosofía seguntes o suyo obchecto d'estudio: asinas podemos mencionar a Epistemolochía (Filosofía d'a ciencia), a Cosmolochía (a Filosofía d'a naturaleza), l'Antropolochía (la Filosofía de l'hombre) u la Etica (a Filosofía d'o comportamiento humano). Manimenos, o que caracteriza a la Filosofía respecto a lo que se clama modernament ciencia ye lo feito que la Filosofía investiga una explicacion radical y zaguera d'o suyo obchecto d'estudio.
Orichen y etimolochía
[editar | modificar o codigo]A palabra tiene orichen en o griego Φιλοσοφία, y lo suyo significau exacto ye "amor por a sabiduría", estando formada por as voces φιλέω, "amar" y σοφία, "saber, sabiduría", encara que no referida a la sabiduría absoluta en abstracto so que a lo saber teorico; mesmo que "amor" puet considerar-se millor en iste caso como deseyo y aspiración.[2]
Tanimientres, en aragonés a palabra "filosofía" i plega no pas directament dende la palabra griega, so que a traviés d'a suya adaptación en latín, "philosophĭa".[1]
Filosofía occidental
[editar | modificar o codigo]A Filosofía occidental ye lo conchunto de tradicions filosoficas desenrolladas y estendilladas per Occident, y mas que mas en a Europa Occidental. Se desenrolló de modo relativament independient d'atras culturas d'Eurasia, agrupadas en contraste con a historia d'a Filosofía oriental. Se remunta a mas de 2.500 anyos d'antiguidat en Grecia y puede dividir-se en cinco grans periodos: Filosofía antiga, medieval, renaixentista, moderna y contemporania, que se corresponden con a periodización d'a historia d'Europa: Edat Antiga, Edat Meya, Renaiximiento, Edat Moderna y Edat Contemporania.
- Filosofía Antiga: abraca dende lo sieglo VII aC dica lo sieglo V, correspondendo-se aproximadament con parte d'a Edat Antiga. Inclui la Filosofía griega y la Filosofía romana. Duró mas de 1.100 anyos, dende alto u baixo l'anyo 600 aC (con Thales de Mileto) dica lo sieglo VI, cuan os zaguers neoplatonicos yeran activos. Las suyas prencipals ubicacions estioron l'Antiga Grecia y l'Imperio romano. Entre los filosofos per toz conoixius y que creyoron escuela, como Platón, Aristótil y Socrates entre d'atros, cal destacar tamién a las mullers que estioron ixuplidadas per la historia d'a filosofía dica lo Renaiximiento, como Téano y Timica y las platonicas Aspasia de Mileto, Axiotea de Fliunte, Hiparquía, Diotima u Hipatia.
- Filosofía Medieval: s'estendilla dende lo sieglo V dica lo sieglo XVI (dende a patristica dica la fin d'a escolastica) y compren tot o conchunto de corrients de pensamiento y tractaus filosoficos medievals que se desenrolloron dende la cayida de l'Imperio romano (anyo 476) dica lo Renaiximiento (sieglos XV y XVI).[3]. Estió coincident temporalment con os zaguers filosofos de corrients derivadas d'a Filosofía antiga y la prencipal busqueda d'a Filosofía medieval yera la cohesión d'as creyencias heredadas d'a Filosofía clasica con os dogmas d'o cristianismo, encara que tamién i habió aportes muito importants d'as creyencias chudievas y islamicas. Figuras destacadas d'a Filosofía medieval estioron Tomás d'Aquino, Petrus Abaelardus, Giovanni di Fidanza y Duns Escotus en l'ambito cristiano, Avicena y Averroes en el ambito islamico y Maimonides en i chudieu.
- Filosofía Renaixentista: abraca lo periodo entre los sieglos XV y XVI, principiando en Italia ta dimpués estendillar-se per tot Europa. En o Renaiximiento, la Filosofía encara yera vista como un campo muito mas amplio que incluiyiba los estudios que hue s'asignan a cuantas atras ciencias distintas, como por eixemplo la Teolochía. Parando cuenta de ixo, los campos d'a Filosofía que mas atención y desenrollo recibioron estioron la Filosofía politica, l'humanismo, la Filosofía natural u la cosmogonía. Entre los filosofos d'o Renaiximiento mas influyents u destacaus cal destacar a Pico della Mirandola, Nicolau de Cusa, Michel de Montaigne, Francisco Suárez, Erasmo de Rotterdam, Pietro Pomponazzi, Bernardino Telesio, Johannes Reuchlin, Tommaso Campanella, Gerolamo Cardano u Luis Vives.
- Filosofía Moderna: dende lo sieglo XVII dica la metat d'o sieglo XX (ye decir, dende Descartes y lo racionalismo dica la fin d'a Segunda Guerra Mundial).
- Posmodernidat: dende meyaus d'o sieglo XX dica l'actualidat.
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ 1,0 1,1 (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024 (accesible vía web).
- ↑ (es) Filosofía, en a Encyclopædia Herder.
- ↑ (en) Kurt von Fritz, Rev. Armand Maurer, Albert W. Levi, Avrum Stroll, Riuchard Wolin: Medieval philosophy. Encyclopædia Britannica online, 2009.