Marea

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo ye sobre o fenomeno natural d'as mareas. Pa atros usos d'a palabra veiga Marea (desambigación).
Diferencia entre marea baixa y marea alta en o Puerto d'a isla de Ré, golfo de Bizcaya (clicar sobre a imachen).

As mareas son variacions periodicas d'o livel d'a mar por efecto de l'atracción gravitatoria d'a Luna y en menor mida d'o Sol. As mareas se notan d'una traza diferent en cada zona.

En Cheolochía y Planetolochía s'aplica tamién o termin "marea" a las deformacions periodicas que l'atracción gravitatoria d'a Luna, o Sol u cualsiquier atro cuerpo celeste causan en a litosfera u cualsiquier part solida d'a Tierra u cualsiquier atro cuerpo celeste. A planeta en o suyo conchunto se comporta como una masa fluida que ye deformada por as fuerzas exteriors.

O sistema Tierra-Luna rota con un centro de chiro que no se troba en o mesmo centro d'a Tierra encara que sí que se trobe en a Tierra. O movimiento de rotación produce una fuerza centrifuga que se compensa con l'atracción entre a Tierra y a Luna. L'atracción ye mes gran en os puntos mes amanaus a la Luna, a fuerza centrifuga ye mes gran en os puntos oposaus a la Luna. A resultant d'as dos fuerzas ye maxima en os puntos aliniaus con o sistema Tierra-Luna, y ye una resultant adrezada enta l'exterior, por o que se produce una puyada d'o livel d'a mar (encara que con cierto desfase a causa d'a rotación). Como en un día cualsiquier zona d'a Tierra s'alinía con a Luna dos vegadas, bi habrá dos intes diarios de livel mes gran ("pleamar" u "marea alta"), y dos minimos ("baixamar" u "marea baixa").

As mareas son mes grans cuan a Luna y o Sol son aliniaus con a Tierra, en conchunción u en oposición, porque se suman as fuerzas gravitatorias d'o Sol y a Luna. Se dicen "mareas vivas".

As mareas son menors cuan a Luna y o Sol se troban en cuadratura (fan un anglo recto con a Tierra en o vertice), porque se contrarrestan as dos fuerzas d'atracción. Se dicen "mareas muertas".

As mareas son cuasi impercepcibles en alta mar, pero puyan a man d'a costa cuan se i va acumulando en frent una masa d'augua que forma a protuberancia mareal. A forma, a mida y a fondura d'os ocians influye muito en a magnitut d'as mareas. En a mar Mediterrania as mareas tienen poca importancia en estar una mar chicota. Bi ha determinaus ríos grans como a Sena y a Garona que tamién son afectaus por as mareas. A diferencia d'as mareas mediterranias y atlanticas ya la notoron os autors clasicos, y figura en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia a partir d'autors clasicos y medievals:

Et la ysla se nombra caliç por q(ue) tomo el nombre de gades & alli scomie(n)çan a puyar las mareas. es assab(er) el agua d(e)la mar por las aguas dolçes et puya entre dia & noche dos uegadas & assi como la luna cresçe assy puya mas rezia la marea & q(u)ando la luna es a me(n)gua(n)t assi me(n)gua la marea que no puya tan rezia & aq(ue)sto es cosa marauillosa por que ne(n)gun natural noy sabe dar Recaudo & la hora por ne(n)guna man(er)a no pod(r)ia(n) ir mas adela(n)t ni se podia(n) mas acostar ala ysla de caliç poco ni mucho.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]