Idioma occitán

De Biquipedia
(Reendrezau dende Idioma occitano)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Occitán
Occitan
Atras denominacions: Luenga d'oc
Parlau en: Occitania
Rechión: {{{territorios}}}
Etnia: Occitans
Parladors: entre 2 millons (ocasionals) y 500.000 (usuals)
Posición: {{{clasificación}}} (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Indoeuropea

 Italicas
  Romance
   Occidental
    Occitano-romanica
     Occitán

Estatus oficial
Oficial en: Catalunya (Aranés)
Luenga propia de: {{{propia}}}
Reconoixiu en: Francia
Italia
Regulau por: Congrès Permanent de la Lenga Occitana
Codigos
ISO 639-1 oc
ISO 639-2 oci
ISO 639-3 oci
SIL oci
Occitània

L'occitán[1], occitano[1] u luenga d'oc (occitan, lenga d'òc) ye una luenga romance que se fabla en Occitania, un país que comprén o tercio sud de Francia, as Vals Occitanas (Alpes d'Italia), a Val d'Arán (en o norueste de Catalunya, Espanya) y o Prencipau de Mónegue. Hue o numero de fablants ye estimato entre 500 000 (usuals) y 2 milions (ocasionals), anque tien carácter cooficial en a Val d'Arán (y teoricament en tota Catalunya) chunto con o espanyol y o catalán.

Denominación[editar | modificar o codigo]

O nombre occitán, atestato en os anyos 1270 u 1290, tien a mesma orichen que a formula luenga d'oc usata por o escritor italiano Dante Alighieri en os anyos 1290, que comparaba as palabras que significaban "sí" en tres luengas: luenga d'oc l'occitán, luenga de sí o italiano y luenga d'oïl o francés (oïl yera una forma antiga de oui). A palabra occitana òc procede d'o latín hoc (toscán se derivó d'o latín sic y o francés oïl/oui se derivó d'o latín hoc ille). As palabras occitán y Occitania proceden d'a fusión de òc con a terminación d'(Aqu)itania, antiga rechión romana que ya correspondeba con una gran parti d'Occitania.

Fonetica[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Fonetica de l'occitánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Entre las caracteristicas diacronicas de l'occitán como luenga romance, destacan:

  • A diferencia d'o francés, se conserva la a accentugata d'o latín (latín mare > oc. mar, pero > fr. mer.)
  • A diferencia d'o francés, se conservan las vocals postonicas.
  • Como o francés y o noritaliano, se truca la u latina por [y].
  • Como una gran parti d'o norditaliano, s'esplaza la serie de vocals posteriors ([u] > [y], [o] > [u]).
  • O dialecto gascón de l'occitán cambió a f latina por [h] pipada (latín filiu > gascón hilh), como o castellano medieval (o gascón y o espanyol habieron a influencia d'o euskara).
  • O grupo dialectal nordoccitán conoix a palatalización de ca [ka] en cha [tʃa, tsa] y de ga [ga] en ja [dʒa, dza]: cantar > chantar, vaca > vacha, galina > jalina, cargar > charjar. Ye un fenomeno apareixito en cuantos dialectos d'o latin tardano que se transmitió tamién en romanche, ladín, friulán, arpitán (francoprovenzal) y francés.

Lexico[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Lexico de l'occitánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O lexico occitán ye en a suya mes gran part latín, d'orichen patrimonial, d'orichen culto (cultismos y semicultismos), u orichinau en as luengas romanicas d'arredol, que tamién han preso occitanismos, sobre tot en a baixa Edat Meya.[2]

Se troba palabras d'o substrato, que en un aria tan ampla incluye a part d'os lochicos celtismos (landa, alausa), tamién palabras d'orichen griego antigo en Provenza (gansa, gofre), y basco-aquitano en Gascunya (esquer).

Entre os helenismos de l'occitán destacan palabras relacionadas con a navegación (caliòrna, ancona, tarron y gansa), y a meteorolochía (bonda, bronta, esbrontar, lamp, calar, tuba, empurar) y l'arquitectura (andron, androna, dòma, ambra).[3] Tamién se troban en occitán os helenismos ampraus por o latín y transmesos a las atras luengas romances.

O segundo estrato chermanico se puede dividir en components d'orichen gotico (tregua, ufan), y d'orichen francico (creisson, iscavin), muito mes importants.

S'interpreta que son d'orichen gotico palabras como arpa[4], bramar y brega. En bel caso se deduce un orichen gotico por coincidir a presencia en occitán, en iberorromanz y en Italia.

As palabras d'o superstrato francico pueden estar comuns con l'aragonés (anca, cropa, dançar, galopar), pero sobre tot con o catalán y o francés. En bel caso as palabras franconas han plegau a traviés d'o francés (onta).

Dende as peninsulas iberica y italiana han plegau palabras propias d'as luengas romances que se i parlan y tamién arabismos (sacre). A fonetica de bel arabismo amuestra una transmisión dende o catalán (eissarop, eissac).[3]

Manimenos, o francés ye a luenga que mes ha influiu en l'occitán, por a presión que exerce en un proceso de substitución lingüistica. A traviés d'o francés i han plegau palabras de toz os orichens: neerlandés (rigola), alemán, anglés, ecetra.

Dialectos[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Dialectos de l'occitánveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os dialectos occitans son seis, seguntes a clasificación hue prou cheneralment acceptata d'o lingüista Pèire Bèc:

  • Grupo gascón
    • O gascón en o sudueste (d'o cual l'aranés en ye una variedat mui local; o biarnés ye o gascón fablato en Biarn y ha un papel de koiné gascona),
  • Grupo nordoccitán
  • grupo sudoccitán
    • O provenzal en o sudeste, d'o cual o nizardo ye una variedat important (o antigo shuadit o chudeu-provenzal, fablato por cualques comunidaz chodigas, yera una variedat mui local de provenzal)
    • O lengadocián en o centro y en o centro-sud

As diferencias entre istos dialectos no son grans, a mayoría d'os fablants d'un pueden entender os atros. Especialment, o vocabulario usual y a sintaxi son prou similars en toz os dialectos; as diferencias son sobretot foneticas. Lo mesmo ye cierto d'o catalán, pos bels lingüistas consideran a l'occitán y o catalán como dos variants d'o mesmo idioma (mes exactament d'un mesmo diasistema, de manera comparable a la gran proximidat d'as luengas chermanicas d'Escandinavia).

Un d'os textos en occitán mas notables d'a literatura occidental se troba en o canto XXVI d'o Porgatorio de A Divina Comedia de Dante Alighieri, an o trobador Arnaut Daniel responde a lo recentador:

Tan m'abellis vostre cortes deman,
qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire.
Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan;
consiros vei la passada folor,
'e vei jausen lo joi qu'esper, denan.
Ara vos prec, per aquella valor
que vos guida al som de l'escalina,
sovenha vos a temps de ma dolor!

En l'occitán actual s'emplegan esencialment dos normas lingüisticas concurrents:

  • a norma clasica, continua os usos tradicionals medievals occitans y ye proxima d'o catalán, respecta os dialectos mas tamién insiste sobre a suya converchencia con solucions unitarias y autonomas d'o francés. Hue s'usa en toz os dialectos, incluso o provenzal. Ye o sistema oficial de l'aranés. A suya codificación comenzó con a gramatica de Loís Alibèrt en o 1935 y ye d'a competencia d'o Conselh de la Lenga Occitana dende 1997.
  • a norma mistralenca, creyata por Josèp Romanilha en o 1852 y usata por Frederic Mistral, en a que s'emplegan as convencions graficas d'o francés ta representar os sonius de l'occitán. Hue s'usa sobretot en provenzal, en concurrencia con a norma clasica.

Dos altras normas, hue muit localizatas y minoritarias, son a bonaudiana en auvernés y a de l'Escòla dau Pò en vivaroalpín local d'as Vals Occitanas (estato italiano).

O emplego actual d'o termin occitán y o prencipio d'a unitat d'ista luenga son acceptados por cuasi toz os lingüistas especializatos en a lingüistica romance. Bels autors minoritarios y foranos a la lingüistica romance consideran que l'occitán no existiría y veyen os dialectos occitans como luengas distintas, en una postura de secesionismo lingüistico apareixita en os anyos 1970 (que ha grans similituz ideyolochicas con o secesionismo lingüistico valenciano, contrario a l'unidat d'a luenga catalana).

L'occitán en Aragón[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Occitán cispirenencoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Important ha estato tamién a presencia de l'occitán en Aragón, traíto por os repobladors venitos de l'atro canto d'os Pireneus. De l'occitán que se charraba en lugars d'o camín de Sant Chaime en Navarra y Aragón en dicen os especialistas occitán cispirenenco. Os Establimentz de Chaca estioron as ordenanzas u fueros d'a ciudat escritas en o sieglo XIII en romance gascón occitán, aquí bi ha un chicot texto d'os Establimentz:

X) E nos tot lo poble de Iacca mayors e menors presentz e auenidors estos establimentz qui sobre son escriutz confirmam e autreyam. e prepagatz de els nos tenim, elas iuras che uos ditz iuratz els proomnes de Iacca fetz, autreyam che de nostre mandament la fetz. chuals iuras establim e posam sobre nos. et en nos. e sobre nostra fe. e sobre nostra credença. che las tienguam e las façam fidelmentz tenir assi com de sobre escriut

Debito a dita presencia de l'occitán en l'Alto Aragón, l'aragonés tien muitos occitanismos, mas que mas gasconismos, ya que en as comarcas de l'Occitania mugants con Aragón se i charra o dialecto gascón.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (fr) Alberto Vàrvaro: Quatorzième Congrès international de linguistique et de philologie romanes. John Benjamins Publishing, 1976, p 194.
  3. 3,0 3,1 (es) Fernández González, J.R.: Gramática histórica provenzal. Universidat d'Oviedo, 1985. pp 107-109, p 112.
  4. (es) Heinrich Lausberg: Lingüistica romanica. Tomo I fonetica. Editorial Gredos. p 330.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en occitán.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano