Idioma sueco

De Biquipedia
(Reendrezau dende Sueco)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Sueco
Svenska
Atras denominacions: {{{atrasdenominacions}}}
Parlau en: Suecia y Finlandia
Rechión: Europa
Etnia: Suecos
Parladors: 9 millons
Posición: 89 (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Indoeuropea

 Chermanica
  Escandinava
   Oriental
    Sueco

Estatus oficial
Oficial en: Suecia (de facto)
Finlandia
Unión Europea
Luenga propia de: {{{propia}}}
Reconoixiu en: {{{reconoixiu}}}
Regulau por: Svenska språknämnden (en Suecia)
Svenska språkbyrån (en Finlandia)
Codigos
ISO 639-1 sv
ISO 639-2 swe
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL swe
Extensión d'o Sueco

O sueco[1] (svenska ) ye una luenga escandinava parlada por mas de nueu millons de personas, prencipalment en Suecia y bellas rechions de Finlandia, mas que mas en a costa y en as islas Åland. Ye, en buena mesura, mutuament intelichible con o noruego, y bel poquet menos con o danés. De conchunta con as atras luengas escandinavas, o sueco promana d'o nordico antigo, o luengache común d'os chermanicos que viviban en Escandinavia durant a edat vikinga.

O sueco stándard ye a luenga nacional que evoluciona dende os dialectos d'o sueco central en o sieglo XIX y que ya yera bien establida en prencipiar o sieglo XX. Encara que bi ha variedaz rechionals distintas que promanan d'os dialectos rurals antigos, a luenga parlada y escrita ye, por un regular, uniforme y stándardizada. Bi ha bels dialectos que se deseparan prou d'o sueco stándard en a suya gramatica y vocabulario y no son siempre mutuament intelichibles con o sueco stándard. Istos dialectos se limitan a zonas rurals y los parla un numero chicot de chent con poca movilidat social. Encara que son bien documentaus y o suyo emplego se fomenta dende as autoridaz locals, istos dialectos han declinau entre o zaguer sieglo, pero no son encara menazaus d'estinción inminent.

L'orden stándard d'as frases ye Subchecto Verbo Obchecto, encara que ixe orden se puet cambiar a ormino cuan se quiere fer enfasis en bellas palabras. A morfolochía d'o sueco ye parellana a la de l'anglés, ye decir, que no'n bi ha guaire flexión: dos cheneros, garra caso (encara que os analises mas antigos i sinyalan dos casos, o nominativo y o chenitivo, y una destinción entre singular y plural (numero gramatical). Os adchectivos tienen una graduación similar a la de l'anglés, y tamién se flexionan seguntes o chenero, o numero y pendendo en si ye definiu u indefiniu. O efecto de definitut d'os substantivos se marca mas que mas por meyo de sufixos (rematanzas), complementaus con articlos definius y indefinius. A prosodia presenta accento igual como tonos. A luenga tien una variedat vocalica prou gran. Atra caracteristica d'o sueco, ye a presencia d'a consonant fricativa postalveolovelar xorda, un fonema consonantico que presenta prous variacions.

Clasificación[editar | modificar o codigo]

O sueco ye una luenga indoeuropea, perteneixient a la branca escandinava d'as luengas chermanicas. En a clasificación clasica, fa parte d'as luengas escandinavas orientals, de conchunta con o danés, y deseparando-lo d'as luengas escandinavas occidentals, como o feroés, o islandés y o noruego. Manimenos, bels analises mas recients dividen as luengas escandinavas en dos grupos: o escandinavo insular (feroés y islandés) y o escandinavo continental (danés, noruego y sueco), considerando a mutua intelichibilidat debida a la fuerte influencia d'as luengas escandinavas orientals (mas que mas o danés) en o noruego entre o zaguer milenio, asinas como a diverchencia d'o feroés y o islandés.

Seguntes muitos criterios d'intelichibilidat mutua, as luengas escandinavas continentals se podrían considerar dialectos d'un mesmo idioma escandinavo. Manimenos, y como resultau de cuantos sieglos de rivalidat, de vegadas prou intensa, entre Suecia y Dinamarca (encluyendo-ie una larga serie de guerras en os sieglos XVI y XVII, y d'as ideyas nacionalistas que amaneixioron ent'a fin d'o sieglo XIX y o prencipio d'o sieglo XX, as tres luengas tienen ortografías, diccionarios, gramaticas, y organismos reguladors diferents. Asinas, dende una anviesta linguistica, ye mas preciso describir o danés, o noruego y o sueco como un continuum dialectal d'a luenga escandinava, y beluns d'os dialectos, como os que se parlan en a huega entre Noruega y Suecia – mas que mas, os d'a parte de Bohuslän, Dalsland, Värmland occidental, Dalarna occidental, Härjedalen y Jämtland – son a meyo camín entre as luengas stándard nacionals.[2]

Fonolochía[editar | modificar o codigo]

O sueco tien nueu vocals con variacions de largaria que fan decisiet fonemas vocalicos en amás gran parte de variedaz y dialectos (an que a vocal [e] curta y a vocal [ɛ] coinciden) y o sistema completo de deciueito fonemas en os que fan a destinción. Bi ha deciueito fonemas consonanticos, entre os que a consonant fricativa postalveolovelar xorda, [ɧ] y a [r] presentan variacions considerables pendendo en o contexto social y dialectal. Unatra caracteristica d'o sueco ye a suya prosodia (entonación, accento, tono, etc.) muito variada, que a ormino ye una d'as diferencias mas notables entre os dialectos.

Os fonemas vocalicos en o sueco stándard central.
Bilabials Labiodentals Dentals Alveolars Palatals Velars Glotals
Oclusivas p b t d k g
Aproximants v l r j h
Fricativas f s ɕ ɧ
Vibrants
Nasals m n ŋ

Vocabulario[editar | modificar o codigo]

O vocabulario d'o sueco ye mas que mas chermanico, heredau dreitament d'o protochermanico u a traviés d'ampres de l'alemán, o baixo alemán meyo y, en bella mida, l'angles. Bels eixemplos de palabras chermanicas en sueco son mus (rato), kung (rei) u gås (auco). Una part significativa d'o vocabulario relichioso y cientifico ye d'orichen latino u griego, a ormino a traviés d'o francés y, en zaguerías, de l'ángles.

En o sieglo XVIII buena cosa de palabras d'orichen francés s'encorpororon ta o sueco. Istas palabras se gosaban transcribir seguntes o sistema ortografico sueco, de trazas que a suya prenuncia resultase familiar a un parlador de francés. Istas palabras gosan tener un "accento francés", caracterizau por l'accento en a zaguera silaba. Por eixemplo, nivå ("niveau", livel) u fåtölj ("fauteuil", sillón, cadiera de brazos). Tamién bi ha habiu a-saber-los ampres d'atras luengas chermanicas, en primeras d'o baixo alemán meyo, que yera a luenga franca d'a Liga Hanseatica, y dimpués de l'alemán stándard. Bellas palabras compuestas son traduccions d'os elementos que fan parte d'as palabras alemana orichinals (ye dicir, calcos lingüisticos), como bomull de l'alemán Baumwolle (cotón; literalment "lana d'árbol").[3]

Como en muitas d'as luengas chermanicas, se pueden formar nuevas palabras por composición, como por eixemplo o substantivo nagellackborttagningsmedel (eliminador d'esmalte d'unglas) u verbos como smygfilma (filmar en secreto). Igual como en l'alemán u o neerlandés, ye posibler fer d'ista traza palabras muito largas y poco practicas como produktionsstyrningssystemsprogramvaruuppdatering ("posada a o diya d'o programa d'o sistema controlador d'a producción"), pero por un regular no son tan complexas, a lo menos, en o sueco parlau y difuera de l'ambito tecnico. As palabras compuestas prenen o chenero d'o nuclio sintactico, que en sueco ye siempre o zaguer morfema. Tamién se pueden creyar palabras nuevas por derivación d'atras palabras ya existents, como a verbificación de substantivos adibindo o sufixo de derivación -a, como en öl (cerveza) y öla (beber cerveza).

Sistema d'escritura[editar | modificar o codigo]

L'alfabet sueco ye un alfabeto de 29 letras que fa servir l'alfabeto latino basico de 26 letras mas tres letras adicionals: Å / å, Ä / ä, y Ö' / ö, encorporadas en tiempos modernos y que tienen o suyo orichen en o costumbre d'escribir a segunda letra dao, ae i oe dencima d'a primera. Encara que istas combinacions son versions historicament modificadas d'A y O, y podrían considerar-se diacriticos, en sueco se gosan considerar como letras independients, y s'ordenan alfabeticament dezaga d'a Z. Antes d'a publicación d'a trecena edición d'a Svenska Akademiens Ordlista (Vocabulario de l'Academia Sueca) en abril de 2006, a w yera tractada como una simpla variant de v y se feba servir nomás en nombres (como "Wallenberg") u palabras estrancheras ("bowling"), pero yera ordenada y prenunciada com v. En sueco no se gosan fer servir guaire atros diacriticos; a vegadas s'emplega é ta indicar que a silaba tonica caye en a zaguer silaba, mas que mas si a tonicidat cambea os significaus (ide, "cado" – idé, "ideya"); tamién se pueden fer servir en bellas palabras atros accentos trancaus y, rarament, se troba accentos ubiertos en nombres y palabras estracheras. A letra à s'usa ta referir-se a o pré unitario.

A letra alemana ü se tracta como una variación de y, y bellas vegadas se conserva en nombres estranchers. En estilo elaborau, se puet emplegar muito rarament a dieresi (por eixemplo: "Aïda"). As letras ä y ö pueden estar o resultau d'una transformación fonetica dita omljud, equivalent a l'umlaut de l'alemán, en que a u å s'ubren en ä en a conchugación (nattnätter, tångtänger), u l'o s'ubre en ö (bok - böcker). De traza parellana, en bels adchectivos a u se puet tornar en y por omljud (ung - yngre) (en istos casos, nunca no s'escribe ü). Os parladors d'o sueco actual no gosan fer servir a convención alemana d'escribir ä y ö como ae y oe cuan no se pueden emplegar ixos carácters. Encara que hue se pueden usar toz ixos carácters en o sistema nacional sueco de dominios de primer livel y en atros dominios d'Internet, os webs suecos gosan tener os URL con a y o, basando-se en o pareixiu visual.

En a ortografia sueca, os dos puntos tienen una función parellana a la que tienen en aragonés, pero tamién en tienen atras. Tamién se fan servir ta os numeros decimals, como en 10:50 kronor que se leye tio kronor och femtio öre (10,50 SEK); ta abreviaduras como 1:a ta decir första (primer) u S:t ta dicir sankt (sant); y tot tipo de sufixos que se pueden adhibir ta numeros, letras y abreviaduras, como 53:an ta dicir femtiotrean (53eno), första a:t (a primera "a") u tv:n ta dicir televisionen (a televisión).[4]

Gramatica[editar | modificar o codigo]

Os substantivos y adchectivos suecos se declinan en chenero y numero. Os substantivos perteneixen a un de dos cheneros – o común, que ye fruito d'a fusión d'os cheneros masculino y femenino, y que se fan servir con l'articlo indeterminau en y o neutro, que requiere l'articlo indeterminau ett.[5] – que tamién determinan a declinación d'os adchectivos. Por eixemplo, a palabra fisk (peix) ye un substantivo común (en fisk) y puet tener as siguients formas:

Singular Plural
Forma indefinida fisk fiskar
Forma definida fisken fiskarna

A forma definida singular d'un substantivo se creya adibindo un sufixo (-en, -n, -et o -t), pendendo en o suyo chenero y en si o substantivo remata u no en vocal. Os articlos definius den, det i de se fan servir ta variar a definitut d'un substantivo. Pueden servir como pronombres demostrativos u determinants cuan se los emplega con adverbios como här (aquí) u där (allí) ta formar den/det här (tamién denna/detta, "iste/ista"), de här (tamién desa; "istos/istas"), den/det där ("aquel/aquella") u de där ("aquels/aquellas"). Por eixemplo, den där fisken significa "aquel peix" y se refiere a un peix especifico; den fisken ye menos definiu y significa "aquel peix" en un sentiu mas abstracto, como "o conchunto de peixes"; y fisken quiere dicir "o peix". En bels casos, a forma definida indica tamién posesión, como por eixemplo jag måste tvätta händerna ("he de labar as mías mans"/"m'he de labar as mans").

Os adchectivos se declinan con dos flexions diferents: – definida y indefinida – y han de concordar con o substantivo que modifican en chenero y numero. As formas definida, neutra y plurars d'un adchectivo se forman adibindo o sufixo (-t o -a) a la forma común de l'adchectivo; por eixemplo, en grön stol (una silla verda), ett grönt hus (una casa verda), u gröna stolar (sillas verdas). A forma definida d'un adchectivo ye a mesma que a forma indefinida plural, como en den gröna stolen (a silla verda), det gröna huset (a casa verda) y de gröna stolarna (as sillas verdas). L'adchectivo irregular liten (petit) se declina d'una traza irregular:

 
Singular común Singular neutro Plural
Forma indefinida liten litet små
Forma definida lilla lilla små

Os pronombres personals suecos fan destinción de chenero en a tercera persona d'o singular y presentan una forma nominativa, una de chenitiva y atra d'obchecto. As formas nominativa, chenitiva y d'obchecto d'o pronombre hon (ella) son:

hon - hennes - henne

A posesión se puet espresar con a particla enclitica -s, que se claba a lo final d'un sintagma nominal (que puet estar complexo). En o luengache escrito, tanimientres, os libros d'estilo no gosan recomendar emplegar o enclitico en substantivos que no sían o nuclio d'o sintagma; manimenos, ixo ye normal en o luengache oral.

mannen; "l'hombre"
mannens hatt; "o gorro de l'hombre"
mannen i grå kavaj; "l'hombre con un vestiu griso"
mannen i grå kavajs hatt; "o gorro de l'hombre que leva un vestiu griso"

Os verbos se conchugan seguntes o tiempo tiempo. Un grupo de verbos (os que rematan en -er en o present) tienen una forma imperativa especial, encara que en buena cuasi toz os verbos ista forma ye a mesma que a d'o infinitivo. L'uso d'o participio absoluto y o participio activo como adchetivos se fa a ormino:

Participio absoluto: en stekt fisk; "un peix frito"
Participio activo: en stinkande fisk; "un peix que fa pudor"

Ta os tiempos compuestos, como o perfecto d'indicativo u atros tiempos perfectos, o sueco no emplega o participio absoluto (como lo fa l'aragonés y muitas atras luengas). O verbo auxiliar (ha, "haber"/"tener") se mete debant d'una forma especial, dita supín, que nomás se fa servir ta esta fin (encara que en muitos verbos gosa estar igual que o participio absoluto):

Participio absoluto: målad; "pintau" - supí målat, perfecto compuesto har målat; "ha pintau"
Participio absoluto: stekt, "frito" - supine stekt, perfecto compuesto har stekt; "ha freyiu/frito"

Manimenos, o participio absoluto sirve ta formar a voz pasiva compuesta.

En una proposición u clausula subordinada, o verbo auxiliar ha ye opcional y no se gosa emplegar en a luenga escrita.

Jag ser att han (har) stekt fisken; "Veigo que él (ha) freyiu o peix"

Encara que se puet usar con bel zarpau de verbos (como vore u månne), o modo subchuntivo ye cada diya mas raro y no s'emplega guaire.

A falta de casos en sueco se compensa con una gran variedat de preposicions, similars a las de l'anglés. Igual como en l'alemán moderno, as preposicions gosaban determinar o caso en sueco, pero ixo nomás contina pasando en bellas expresions, como till sjöss (chenitibo) u man ur huse (dativo singular), encara que belunas d'ellas encara son pro comuns.

Estando o sueco una luenga chermanica, a sintaxi ye parellana a las de l'anglés y l'alemán. Igual como l'anglés, o sueco tien un orden basico d'as palabras Subchecto Verbo Obchecto, pero igual como l'alemán o verbo ha d'estar en a segunda posición en as clausulas prencipals (ye dicir, dimpués d'adverbios, sintagmas adverbials u proposicions subordinadas si ístas prencipian a frase. Os sintagmas preposicionals siguen un orden Puesto Maniera Tiempo, como en anglés y de traza diferent de l'alemán. Os adchectivos van debant d'o substantivo que modifican.[6]

Eixemplo[editar | modificar o codigo]

Fragmento de Barfotabarn (1933), de Nils Ferlin (1898–1961):

Orichinal Traducción
Du har tappat ditt ord och din papperslapp, Has perdiu a tuya palabra y a tuya nota de papel,
du barfotabarn i livet. tu, ninón descalzo en a vida.
Så sitter du åter på handlar'ns trapp T'asientas de nuevas en o porche d'o botiguero
och gråter så övergivet. y ploras, albandonau.
Vad var det för ord – var det långt eller kort, Cómo yera ixa palabra - yera larga u curta,
var det väl eller illa skrivet? yera bien u mal escrita?
Tänk efter nu – förr'n vi föser dig bort, Piensa-te-lo bien agora - antes que te faigamos fuera,
du barfotabarn i livet. tu, nino descalzo en a vida.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Cursos de sueco[editar | modificar o codigo]

Gramatica[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. {{{títol}}}.
  3. (sv) Nationalencyklopedin, svenska: språkhistoria
  4. {{{títol}}}.
  5. {{{títol}}}.
  6. {{{títol}}}.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en sueco.

Recursos on-line (cursos, diccionarios)[editar | modificar o codigo]

Atros[editar | modificar o codigo]

Luengas oficials d'a Unión Europea
Alemán | Anglés | Bulgaro | Castellano | Checo | Danés | Eslovaco | Esloveno
Estonio | Finés | Francés | Griego | Hongaro | Irlandés | Italiano | Letón | Lituano
Maltés | Neerlandés | Polaco | Portugués | Rumano | Sueco
Fuent: Pachina oficial d'a UE


Familia chermanica
- Diasistema norrén occidental: Islandés | Feroés | Norn | Noruego (Nynorsk)
- Diasistema norrén oriental: Noruego (Bokmål) | Danés | Sueco | Gotlandés
- Diasistema occidental anglico: Anglés | Escocés
- Diasistema occidental frisón: Frisón occidental | Frisón septentrional | Frisón oriental
- Diasistema occidental baixo franco: Afrikaans | Neerlandés
- Diasistema occidental baixo alemán: Baixo alemán
- Diasistema occidental alto alemán: Alemán stándard | Alamanico | Bavaro | Limburgués | Luxemburgués | Yiddisch
- Diasistema oriental: Gotico