Dialectos de l'aragonés

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Grupos de parlas de l'aragonés

A lengua aragonesa tiene parlas locals, que s'agrupan en parlas de val, de comarca u parlas de bella comarca. O termin dialecto ye ambigo y se gosa fer servir pa parlas de val, bien definidas (cheso, ansotano, etc...). Tamién existe a propuesta de clasificar as parlas aragonesas en cuatro grupos, complexos dialectals u dialectos (seguntes as apreciacions d'os autors), que dimpués explicaremos. A diversitat lingüistica podemos clasificar-la asinas:

Vals y Semontano[editar | modificar o codigo]

Veyemos graus d'erosión-pureza, homocheneidat-localismo, evolución-arcaismo:

Vals d'o Pireneu axial[editar | modificar o codigo]

Millor conservación d'a luenga, pero con arcaismos. A topografía en forma de vals bien separadas ha feito que l'aragonés haiga evolucionau en un dialecto u parla local en cada val:

Prepireneu[editar | modificar o codigo]

Millor conservación d'os rasgos chenuinos que en o Semontano, pero pior que en as vals d'o Pirineo Axial. Son parlas de transición entre o Semontanés y a parla de cada val.

Semontano[editar | modificar o codigo]

O Semontanés ye relativament uniforme en zonas mas amplas, pero mui castellanizau, con perda de muitos caracters chenuinos. As diferiencias cheneracionals son mas grans que as cheograficas. S'ha perdiu o emplego d'o pronombre adverbial de locativo i, (bi en as vals axials).

Polos occidental y oriental[editar | modificar o codigo]

Existe una distribución de diferiencias entre l'este y l'ueste, con mugas que no coinciden, pero que fan que unos se veigan mas que mas dende Broto y Cotefablo enta Ribagorza, (y mas luent), y atros se veigan mas que mas dende Tena y Cotefablo enta Navarra. Podemos veyer-lo en as parellas:

Fonetica[editar | modificar o codigo]

  • -x- / -ix: por eixemplo baxo / baixo.

A muga ye en Cotefablo, pero a o sud no ye clara por a perda d'o fonema a causa d'a cheada tipica d'o semontano.

Relacionau con esta dicotomía bi ha una dicotomía en o tractamiento d'o diftongo -AI- d'o latín tardano u d'o romanz primerenco que apareixió por a evolución d'o grupo -KS- enta ix:

Palabras que conservan millor a traza fonetica orichinal u en a part occidental u en a oriental:

  • Sartana / sartén (latín SARTĀGINE, se suposa que pasando por una etapa *sartaina con diftongo -AI-).

Relacionau con a evolución d'o diftongo -AI- tenemos tamién a forma verbal de primera persona d'o pasau imperfecto d'indicativo -ebai de l'ansotano, que corresponde a -ebe d'o chistabín.

  • Tenebai / tenebe.

Ciertos matices foneticos esporadicos visibles en ciertas palabras presentan una distribución d'acuerdo con estos polos y que reflectan diferiencias adintro de lo latín peninsular.

Morfolochía[editar | modificar o codigo]

Pronombres[editar | modificar o codigo]

  • Con mi / con yo
  • Nos / mos
  • Vos / tos
  • Bi / i: "bi" se troba en Ansó, Echo, Tena, Sarrablo, plegando como minoritario ta Bielsa y ta o Viello Sobrarbe. "i", estió a forma mas extendida cuan se conservaba en o resto d'Aragón.

Conchuncions[editar | modificar o codigo]

Adverbios[editar | modificar o codigo]

  • Cosa / res: En a zona este de l'Alto Aragón se troba res, pero dezaga de ni: no he visto ni res, no n'ha quedau ni res. En Pandicosa, Viello Sobrarbe y Ribagorza, en especial en Benás.

Desinencias y verbos irregulars[editar | modificar o codigo]

  • Puedes / puez.

Lexico[editar | modificar o codigo]

Palabras con a mesma radiz y diferent prefixo, infixo u sufixo[editar | modificar o codigo]

Atros aspectos[editar | modificar o codigo]

En os verbos deícticos de movimiento ir y venir se veye que l'uso d'estos verbos coincide con os usos castellanos en aragonés occidental (o emisor ye o solo centro deictico d'a comunicación) y con os usos catalans y occitans en aragonés oriental (o interlocutor puet estar tamién centro deictico d'a comunicación, d'astí se de diga venir referindo-se a lo puesto on ye):[3]

Propuesta d'os cuatro dialectos[editar | modificar o codigo]

A propuesta mas asolada de clasificación dialectal, ye a de Francho Nagore, que clasifica as parlas aragonesas en 4 grupos (occidental, central, oriental y meridional).[4][5] Ta beluns, istos grupos son complexos dialectals, y as parlas que bi ha adintro de cadagún (como o cheso, o chistabín...) serían dialectos. Ta belatros, os 4 grupos son os dialectos constitutivos de l'aragonés, y os parlaches que incluyen serían sozdialectos, parlas comarcals u locals.

Atras propuestas de clasificación dialectal[editar | modificar o codigo]

Encara que a propuesta d'os cuatro dialectos ye a mas estendillada, atros autors en han propuesto variacions. Asinas, ta Ch. R. Usón y Ch. Tomás, bi habría tres dialectos historicos (occidental, central y oriental), que se corresponden alto u baixo con os tres viellos condaus pirinencos (Aragón,Sobrarbe y Ribagorza).[6] Seguntes istos autors, as variedaz meridionals serían a continación d'ístas, que s'habrían castellanizau y uniformau en un proceso favoreixiu por a suya orografía mas plana.

Atro autor, F. Sánchez, ha propuesto en zaguerías una clasificacion que postula a existencia de dos grans variedaz u dialectos, l'occidental y l'oriental. Istos tendrían, amás, unas subvariedaz mas estremas: l'ansotano (y en bella mida, o cheso y l'ayerbense), con caracteristicas occidentals extremas, relacionadas con l'antigo romance navarro, y o ribagorzano, con prous solucions de transición enta o catalán.[7]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Francho Nagore Laín: El aragonés de la comarca del Alto Gállego (Alto Galligo), que fa part d'o libro Comarca del Alto Gállego, Colección Territorio, 3. Gobierno de Aragón, 2003. pp181-198
  2. 2,0 2,1 (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Tomo V. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983.
  3. (es) Alberto Hijazo-Gascón y Iraide Ibarretxe-Antuñano: Tipología, lexicalización y dialectología aragonesa. Archivo de Filología Aragonesa, 66.
  4. Nagore, Francho y Gimeno, Chesús L., El aragonés hoy. Informe sobre la situación actual de la lengua aragonesa, Uesca, IberCaja/Publicacions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, 1989. 119 págs.
  5. Nagore, Francho. Gramática de la Lengua Aragonesa. Zaragoza. Mira Editores. 1989.
  6. Usón, Ch.R. y Tomás, Ch. Bellas considerazions sobre criterios en a estandarizazión de l'aragonés en III Trobada d'estudios y rechiras arredol d'a luenga aragonesa e a suya literatura, autas, Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses. Pachinas 435-460.
  7. F. Sánchez Pitarch. Aproximación a la situación dialectal de l'aragonés: Pirinioetako hizkuntzak: lehere eta oraina. XVI Biltzarra. (As luengas d'os Pirineus: pasau y present, actas d'o XVI Congreso d'Euskaltzaindia). pp. 857–892. Euskaltzaindia, Bilbau, 2011.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional