Aragonés d'a valle de Vio

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Aragonés d'a valle de Vio

Situación de l'aragonés d'a valle de Vio
Localización cheografica
Territorios Valle de Vio y Valle de Fanlo
Lugar(s) principal(s) Fanlo, Vio, Buerba, Buisán, Moriello de Sampietro, Nerín, Sercué, Gallisué, Ceresuela y Yeba
Sociolochía
Vitalidat Baixa

Variedaz dialectals de l'Aragonés Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a valle de Vio.

L'aragonés d'a valle de Vio u de Vallivió (en aragonés stándard val de Vio) ya definito per a variedat local de l'aragonés que se parla en as valles de Vio y Fanlo, en l'aria centro-septentrional d'a comarca de Sobrarbe, de camís d'entre ras valles d'a Cinca y l'Ara. Ya una d'as primeras variedaz aragonesas que se descrebión, en l'anyo 1899, por manos d'o filologo francés Jean-Joseph Saroïhandy que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste parlar que, alavez, yeba bian vivo en a valle. Atualment se troba en un lamentable estato de conservación, y ya una d'as variedaz clasicas (ixo yà, d'as primeras que se descrebión) con de menos vitalidat, parlando-la nomás que ras personas de mas gran edat.

Saroïhandy fayó tamién, en o mesmo curso d'ixe anyo y d'o 1900, es suyos famosos estudios sobre o complexo dialectal d'as valles altas d'a Cinca y d'o Cinqueta, que le pareixión bian diferendas, y que son a semiant d'o que oi ya devenito n'es parlars belsetán y chistabín dera luenga aragonesa. D'os estudios de Saroïhandy en Vio mos son quedatos, amás d'os interesants caracters descritos, belas locucions y esprisions interesantismas como fragmentos de pastoradas u cancions de mullers bian representativas d'a cultura sobrarbenca d'aquels tiampos. Posteriorment, autors atuals como Chabier Tomás y Chusé Raul Usón en han organizato y recopilato nuavas manifestacions que demuestran l'estato de degradación que ha sofrito a parla local d'istas valles en pasar es 100 anyos.

Fanlo fegura en l'ALEANR con a sigla Hu 203.[1]

Caracteristicas[editar | modificar o codigo]

O chicot y nisolato d'as localidaz d'istas valles permetió que Soraïhandy encara se-i trobás a faula bian viva. En a imachen, a ilesia Vio (villeta d'a valle de Vio).

l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo centro-oriental que hay en Sobrarbe, y fa manifiastas belas carateristicas que tamién son definidoras de parlars bian descritos como o Bergotés u o Viellosobrarbés, o altros que no en tienen tan buena representación como l'aragonés de Tella y de Puértolas (especialment emparentato con o zaguero):

  • Sistema d'articlos definitos "O, a, os, as", con presentación esporadica d'o masculino plural "es", anque menos frecuant que en a vecina valle de Puértolas, a'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con r- (ro, ra, ros, ras) cuan que se troban en a zaga d'una palabra que remate con vocal, como ye regular de Puértolas ta Abizanda, pero que s'apresenda cuan ba dezaga d'una preposición, en siya present u elidida.
    • En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta.
    • l'Asa 'ro capazo.
  • Concordancia de chenero y numero d'o participio con o complemento directo cuan ye en forma pronominal u con o subchecto dera frase cuan ye reflexiva, traza común con l'occitano y tamién con o catalán antigo, enantes bian común como en tot Sobrarbe, agora cuasi una reliquia:
    • No as he vistas
    • As vacas, ta ro prato que as son portiadas
Fig. 1. Os pronombres personals d'a valle de Vio. En royo os que s'han castellanizato (Grafía de Uesca).
  • Desaparición cuasi de tot d'os demostrativos sobrarbencos que documentó Saroïhandy: si enantes feban "aquels zagals" en as dos valles agora se sient "aquellos zagals", menos de Nerín, a'n que se conserva ra forma antiga. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "els" que documentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "ellos" con atras castellanizacions importants (Fig. 1). Desapareición tamién as formas "nusaltros" y "vusaltros" d'entre ros primers estudios de Saroïhandy y cuan que en tornó 30 anyos dimpués, que yeban ya "nusatros" y "vusatros". En l'actualidat, Tomás y Usón en trobón nomás que formas ya hibridas con o castellano: "nusotros", "vusotros". "Altro" y "altros" seguntes els son ocasional oi día.
  • Desaparición d'a preposición "dica", que Saroïhandy heba documentato en tot Sobrarbe, de l'Aínsa t'alto. Atras preposicions que ya no se troban son "per" y ras suyas derivacions: "perque", etc. que agora se dicen "por, "porque", per a presión d'o castellano.
  • Substitución sistematica de l'adverbio de cuantidat "mes", d'as suyas composicions ("demés", "només"), y d'as formas d'expresar o grau comparativo, que yeba bian regulars d'os tiampos de Saroïhandy en tot Sobrarbe, per as formas castallanizadas: "mas", "demás", ecetra.
    • Posa-me-ne una miqueta mes, mocet.
  • Uso d'a locución "a menut" (per cuentas d' a sobén, que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos XIX y XX yeba tamién común d'as valles de Broto y Bielsa. A forma "a ormino", a suya penetración en Sobrarbe Saroïhandy nomás que a trobó en a Ribera de Fiscal y ra valle de Broto no se-be ha documentato nunca.
  • Uso d'una forma de numerals indefinitos, enantes cheneral en tot Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito bel achuntato con l'artiglo indeterminato un(o):
    • Beluno sí que'n habrá
    • Bels cuatre días dempués ya yeba muerto
  • Negación numeral con a particla garra, que fa tanto de pronombre como de numeral u cuantitativo, contable u incontable mesmo:
    • No te doi garra peseta
    • No te yeba fendo garra caso
    • No i heba garra
A ilesia de l'espoblato de Sercué, bian chicorrona como una cambra d'un piso en a capital, con as Sestrals de fondo.
  • Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "guaire", que ya cuasi no se i siante, pero que en os anyos 1899 - 1900 yeba cheneral en tot Sobrarbe, y no solo que ta negar si que tamién en as oracions interrogativas:
    • No n'i eba guaires.
    • ¿Fa guaire tiampo d'esto?.
  • Conservación d'o cuantitativo "prou", que se mantián en tota ra comarca, trascendendo tamién ta'l castellano de sustrato aragonés.
    • Ya en hay prou.
    • Ya prou grande.
  • Uso d'os adverbios antes u enantes con usos finament diferents: antes (per o regular, precedito d'a preposición "de") en as frases con valor relativo, mientres que enantes porta ro valor absoluto:
    • O puant o rematón d'antes que no ra carretera.
    • Enantes no caleban tantos diners ta vivir.
  • Emplego d'a doble negación, cheneral en aragonés, tamién a particla "no" en frases de comparativo, y l'adverbio "nunca" con sentito absoluto y tamién de "bela vegada":
    • Ni un palmo (de) tierra no teneba
    • Os chóvens han tenito mas educación que no nusatros
    • Si nunca cadises ta l'augua
  • Existancia de formas de pronombres/adverbios cuantitativos que pierden a -o final etimolochica, concidindo con o catalán, o francés, l'occitán etc... pero fendo una gran diferencia con o castellano y sisquiera o que s'ha puesto documentar en a resta de parlaches aragoneses: Cuán, que bi coexiste con cuanto, tan que bi coexiste con tanto, etc. Ixas formas no recheneran a o ni cuan fan o plural:
    • -Cuán tos ne queda? -Lo menos dos u tres cuartals. -¿Tan? marcharez bian provistos!
    • Cuáns iban, de soldatos?
    • Ixe altro no en tian tans, de diners.
    • Tan si plora como si no plora.
En ixa mesma dirección, Saroïhandy decumentó ra expresión «tan de buen» significando "ojalá", en claro paralelismo con a suya equivalent en catalán «tan de bò».

Pardicularidaz verbals[editar | modificar o codigo]

Fig. 2. O present d'indicativo d'o verbo "estar", en a forma suya actual (grafía de Uesca).
  • Como en buena cosa de Sobrarbe, defuera de bels puestos an que a luanga ye mes viva Chistau u A Fueba, u mellor conservata, Bielsa u Tella, hai perduga muderna d'a desinencia en -z d'a 2ª persona d'o plural d'o presente d'indicativo, en favor d'a desinencia acastellanada -is (Fig. 2): mirais, tornais, etc. As formas 2ª y 3ª d'o singular en o verbo "estar" son con a metavocal ubiarta aldosobrarbenca.
  • Mesma tendencia que o belsetán, o chistabín y as parlas de Puértolas y Tella de fer as primeras personas d'o pasato imperfecto d'indicativo con desinencia pardicular en "-e": yo febe, yo baixabe, yo m'atabalabe, yo dormibe. En Puértolas ya pasible de sentir de manera ultralocal as formas con metatesi vocalica (u asimilación d'altras formas personals) en a desinencia d'os verbos d'a primera conchugación, anque no ye guaire significativo: yo camineba, yo carranyeba, as cualas conviven en chunto con d'as anteriors.
  • Preterito indefinito de tipo sintetico, como totas as parlas centrals de l'aragonés, pero con formas no tonicas d'abe 100 anyos an que oi se troban formas tonicas:
    • Yo tenié
    • Tú teniés
    • Él / ela tenió
    • Nusaltros teniemos
    • Vusaltros tenesteis
    • Els / elas tenioron (Saroïhandy), pero "Ellos/ellas tenión" de l'actualidat.
  • O condicional o fa concorde con as variedaz dialectals aldosobrarbencas de Tella y Puértolas, y tamién con d'as formas d'"As Valles" (Chistau y Bielsa). Formas paradigmaticas con perduga d'a desinencia "-a" en a primera persona de singular, d'una silaba meyal en a 2ª de plural, y ra conoixida conversión d'a "-z" ta "-is" d'a 3ª de plural.
    • Yo farí
    • Tú farías
    • Él / ela faría
    • Nusaltros farinos
    • Vusaltros fariz (u farís)
    • Els / elas farían
Fig. 3. Formas d'o preterito imperfecto de subchuntivo que decumentó Saroïhandy, con as formas que ibi conviven oi día. Castellanizacions mes evidentas en royo (grafía de Uesca).
  • Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os documentó que perdeban a desinencia "-e" que ya present en altros dialectos, con d'as mesmas formas que en As Valles y Tella-Puértolas, con os anyos han sofrito tamién as enrestidas d'o castellano alquirendo-la mesmo que formas con hiatos estranios a l'aragonés, que no s'heban fetos de nunca, en formas que coexisten en l'actualidat. Asinas, en ye pasato de "yo tenés" como a sola forma ta una coexistencia d'as formas "yo tenese" y "yo teniese" en o parlache oral.
  • Os infinitivos se documentón con una insolita conservación d'a desinencia completa latina "-re": nebare, chelare, tenere... Iste fenomeno, que oi s'aconsidera nomésque chistabino, o documentón d'entre ra valle de Broto y ro puardo de Chía.
  • Os tiampos compuastos d'os verbos intransitivos de movimiento y reflexivos se conchugan con o verbo auxiliar ser':
    • Soy tornato de ro cambo
    • O zagal ya en ya marchato

Con a excepción expresa d'as perifrasis d'obligación:

    • Mos n'hemos d'ir ta treballar

Complementos verbals[editar | modificar o codigo]

O balcón d'una casa abandonada, de Vio.
  • Formas pronominals d'o complemento directo determinato siampre sin de consonant cuan que son itas per debant d'o verbo, que ye bian pardicular en Sobrarbe: "o, a, os, as", que rompe con as formas masculinas singular y plural de Puértolas, el, e(l)s:
    • Os fan bian bonicos.
    • No as te quiero dar.
  • As mesmas formas pronominals, cuan que ban en a zaga d'o verbo, montan a secuencia clasica de l'aragonés: OD+OI+RVb, que comparten os dialectos mes occidentals, como ro cheso:
    • Méte-lo-te en a capeza.
  • Ixe orden clasico aragonés d'os pronombres yeba bian representato enantes, agora ya desconoixito ta os mes chóvens, anque ras cheneracions adultas encara os reconoixen, se fa bian present a castellanización en o cambio d'orden pronominal:
    • Ya o me dicioron (Saroïhandy)
      Ya me lo dición (actualidat).

INDE[editar | modificar o codigo]

  • Os derivatos d'o pronombre latino INDE son iguals que en toz os dialetos de l'aragonés (en/ne), con d'un uso carateristicament pronominal como complemento directo indeterminato:
    • -Di-le-ne
      -Ya le'n diré.
    • Le'n has dato mal.

Iste caracter ya compartito per o catalán, l'occitano y o francés, y segundariament ya tamién una d'as caracteristicas mes enradigadas en o castellano baturro (dialecto castellano d'Aragón), per o sustrato d'aragonés que éste tián.

  • Emplego como complemento locativo enos verbos de movimianto, exclusivament como pronominalización d'o puesto de partida d'ixe movimianto:
    • Se'n ba ra memoria.
    • Bién-te-ne ta ra casa.
  • Uso como particla introductoria d'una frase de parditivo, an que tamién bi s'ha d'articular a preposición "de" como introdutora de l'elemento contable:
    • ¡En fayó tanto de mal!.
    • En tianen muchisma de pasión.
  • Como pronominalización d'os complementos preposicionals:
    • No n'he bisto como aquello ni en veré.

IBI[editar | modificar o codigo]

O congosto d'as Cambras, que ciarra ra valle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste ya una d'as razons de l'aislamiento d'istas valles.
  • Os derivatos d'o locativo latino IBI adotan en este parlar as formas "i (hi)", "ibi" y "be", no existindo-be ra forma "ie" que s'ha documentato en as valles mes orientals de Sobrarbe.
    • No se i pued ir = No pued ir-se-be.

Iste emplego locativo ya con de diferancia o mes frecuant. A forma anteriorment dita con en/ne s'emplega només que ta especificar a procendencia d'un movimianto. Atros eixemplos, an que Saroïhandy i trobó ra forma relicta ibi (mesma que en latín) pero que oi no se conservan si que en a valle de Puértolas y de forma muit esporadica:

  • Baixa-te-be.
  • Yo no ib'iré.
  • Mira si ibi'stán.
  • -Bés-te-be
    -¡Bés-be!

Asinas pues, s'observa que ra forma "be" siampre va en a zaga d'o verbo, y equivale ta l'ueste d'a Cinca ra mesma cosa que ta l'este se fa "ie". As formas "ibi" y "i" apareixen siampre a debant d'o verbo, y una u l'altra pende si o dito prencipia per vocal u no, y de si ra palabra anterior tamién en tiane garra ta rematar u no:

  • Nomás n'ibi eba uno.
  • Saroïhandy tamién heba documentato amplament l'aplicación d'ista particla en chunto con o verbo "bier", sin de que bi fés garra aportación semantica. Formas como "No i veigo gota", "¿Que no i veis que no?" y altras, tan aragonesas, as cualas yeban habituals en 1900, oi han desapareixito de tot y se construyen sin de locativo. O fenomeno mesmo d'abandonamiento que diz Brian Mott que está pasando en a valle de Chistau en istes anyos zagueros.

"Régimen" preposicional[editar | modificar o codigo]

  • Diferencia con o castellano de bels verbos en l'emplego d'os suyos complementos de régimen preposicional, que se fan mas familiars d'altras romances pirenencas, y sobretot d'o gascón.
    • Me pensabe de fer-me una borda nuaba. (cast: "Pensaba en")
    • No ya de mal beber.
    • M'ha tocato de portiar-las yo. (cast: Sin de R.Prep.)

Pardicularidaz foneticas[editar | modificar o codigo]

Murillo de Sampiatro, espoblato en a valle de Vio.
  • Como ya regular en aragonés, i hai vocals inicials etimolochicas que se piarden en prenunciar, especialment cuan que ra palabra ya puasta detrás d'otra que tienga una vocal: No m'has quiesto ascuchar [nomaskjéstoskutʃár], Ya m'han dato estudio [jamandátostúdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
  • Prenunciación d'a "-r" en a coda d'os enfinitivos, como ro Bergotés, y fendo una diferencia asinas con o parlar de Chistau, Puértolas, A Fueba y ra parte alta d'a Cinca.
  • Vocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" en o grupo fonetico "ix", como ya tipico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de Broto ta Boltanya: Deixar [d(e)iʃar], baixar [baiʃar], etc.
  • Deformación d'os diftongos aragoneses en -ue- y -ie-, derivatos d'as vocals E y O largas latinas, ta formas como -ua- y -ia- (que no son As de vertaderas, si que vocals transicionals que os parladors identifican como E). Ista tendencia que pareixe que estió cheneral en os primeros sieglos d'evolución de l'aragonés, fendo-se cheneral d'o Viello Aragón t'a Ribagorza en a Edat Meya, nomás que a documentó Jean-Joseph Saroïhandy, en prencipiar o siaglo XX, en as valles de Broto, Vio, Solana y Puértolas. Deras ditas, nomás que Vio y Puértolas a conservan oi, pos o parlar de Broto as ha perditas, y a Solana quedó espoblada en os anyos 60.
    • Fiasta [fiɶsta], ualla [ɣwáʎa], diant [diɶn], caliant [kaliɶn], guambra [(ɣ)wámbra], etc.
    • En contraposición d'o belsetán y chistabín fiesta [fiésta], güella [ɣwéʎa], dient [dién], calient [kalién] y güembra [(ɣ)wémbra].
  • Como fa o bergotés y se fa tamién en Puértolas y ra valle d'a Cinca, baile d'as consonants xordas intervocalicas (e tamién post-consonanticas dezaga d'"R", "L" u "N") que se sonorizan:
    • Ardiga, ixordiga, craba, ecetra. pero napo, sapudo y atras.
    • Aldo (ocasional siempre como adchetivo, pero nunca no como adverbio. Tampoco no alta u os plurals), fraixengo, barrango, u una que ya bian carateristica solo que d'o parlar actual d'ista valle: cambo.
Buisán, perdito y cuasi espoblato en a valle de Fanlo, ya un buan eixemplo de per qué ya en tan mala situación l'aragonés.

Anque en hai que s'han aganato per a presencia d'o castellano: toda y todas, t'as palabras que enos arredols de 1900 yeban tota y totas.

  • No obstante, anque existe ixa tendencia, Saroïhandy documentó l'uso d'os participios masculinos clasicos de l'aragonés bian conservatos, con a terminación en -ato, -atos.
  • Una traza biàn carateristica de Vio y Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a terminación d'as palabras que en tianen en o singular cuan fan o plural:
    • Ganar-se us bués diners.
    • Clavar us bués cuairons.

Ixe caracter nomás que o describen Tomás y Usón en o suaso de Linars de tod'o que yeba nantes l'aria patrimonial d'o bergotés. Ya revelador que o fenomeno igual pase tamién en os parlars pirenencos d'o gascón.

  • Como enos parlars deras valles de Puértolas y Tella, declinación de belas vocals que en prenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posicions finals de bels plurals masculinos cuan que se troban en posición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etc. Ixes sonitos vocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya vegadas que resulten confusos ta's personas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
  • Numerals ordinals como "cuatre" [kwáɖre, kwátre] yeban habituals en os tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en as valles de Bielsa. A forma actual ya cuatro [kwátro], no como ra preposición dentro, especialment cuan que ye precedita de "a": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conservada en Puértolas y Tella.
  • Baile d'a fonetica vocalica de palabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": Luego [luɒɣo], fuego [fuɔɣo] (pero tamién [fuɒɣo]), Puyarruego [puiaruɒɣo], etc. Altra palabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "agora" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.
  • Reducción dera "O" ta cosa pareixita d'una "U" cuan que se troba en posición atona y a'l canto d'una silaba tonica, especialment cuan que ra vocal tonica ya garra "A": Cabo Alto [kábuáldo]. A menut tamién en Os de final de palabra, en masculinos singulars, presendan ixa peculiaridat en o parlar oral: Carrazo [karáθo].

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]


Variedatz centrals de l'aragonés
Aragonés centro-occidental Aragonés tensino (incluyindo o panticuto) | Aragonés d'a Tierra de Biescas | Aragonés d'a val d'Acumuer | Aragonés sarrablés | Aragonés de Vallibasa | Aragonés de Sobrepuerto
Aragonés centro-oriental Aragonés d'a Ribera de Fiscal | Aragonés d'a valle de Broto y d'a valle de Vio | Aragonés d'a valle de Puértolas | Aragonés d'a valle de Tella | Belsetán | Aragonés de Sierra Ferrera