Reino Uniu
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland | |||||
| |||||
| Lema nacional: Dieu et mon droit (Francés; «Dios y o mío dreito»)1 | |||||
| Himno nacional: God Save the King4 | |||||
 | |||||
| Capital • Población |
Londres 7.517.700 | ||||
| Mayor ciudat | Londres | ||||
| Idiomas oficials | Garra; l'anglés lo ye de facto2 | ||||
| Forma de gubierno | Monarquía constitucional Carlos III Keir Starmer | ||||
| Fiesta nacional | 1801 Act of Union3 | ||||
| Superficie • Total • % augua |
Posición 76º 241.590 km² 1,319% 3 | ||||
| Población • Total • Densidat |
Posición 21º 60.270.708 249 hab/km² | ||||
| PIB (PPA) • Total ([[]]) • PIB per capita |
Posición 4º 1,19 billons de € 19.744€ | ||||
| Moneda | Libra esterlina (£, GBP) | ||||
| Chentilicio | Britanico/a[1] | ||||
| Zona horaria • en Verano |
UTC UTC+1 | ||||
| Dominio d'Internet | .uk5 | ||||
| Codigo telefonico | ++44
| ||||
| Prefixo radiofonico | | ||||
| Codigo ISO | |||||
| Miembro de: Commonwealth, ONU, OTAN | |||||
| 1 O lema reyal en Escocia ye Nemo Me Impune Lacessit (latín; «Dengún me nafra impunement»). 2 Luengas rechionals oficials : en Galas o galés y en as islas Hebridas o gaelico escocés 3 Establido como United Kingdom of Great Britain and Ireland. O nombre cambió a United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland en 1927. 4 No oficial. 5 Seguntes ISO 3166-1 ye .gb. | |||||
.svg)
O Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte (en anglés United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) ye un país d'o norte d'Europa formato por Anglaterra, Escocia y Galas (en a isla de Gran Bretanya) y Irlanda d'o Norte (en a isla d'Irlanda). A unica muga terrestre d'o país ye en a isla d'Irlanda con a Republica d'Irlanda; o resto son mugas maritimas con l'Oceano Atlantico: a Mar d'o Norte, a Mar Celta, a Mar d'Irlanda y o Canal d'a Manga.
A suya población ye de 60.270.708 habitants, en una superficie de 241.590 km² con una densidat de población de 249 hab/km².
A capital d'o Reino Uniu ye a ciudat de Londres.
O Reino Uniu ye una monarquía constitucional, y l'actual monarca en ye Carlos III; o primer ministro ye Rishi Sunak, d'o Conservative Party, dende o 25 d'octubre de 2022.[2] Politicament, ye a unión de cuatro clamatos países constituents: Anglaterra, Escocia, Irlanda d'o Norte y Galas. As Islas Anglonormandas y a isla de Man formalment no en fan parte d'o Reino Uniu, encara que bi son federatas. Tamién fan parte d'o Reino Uniu bellas dependencias foranas, como Chibraltar u as islas Malvinas.
A suya moneda ye a libra esterlina y o país ye miembro d'a Commonwealth, a Organización d'as Nacions Unidas (con cadiera permanent en o Consello de Seguredat d'a ONU) y a OTAN.
O Reino Uniu no en tien, d'idioma oficial, pero l'anglés en ye de facto, encara que o galés ye oficial en Galas y o gaelico escocés ye oficial en parti d'Escocia (islas Hebridas).
Etimolochía
O nombre oficial d'o país, Reino Uniu de la Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte fa referencia a os cuatro países que en fan parte, clamatos países constituents: Anglaterra, Galas, Irlanda d'o Norte y Galas. D'antis mas, Anglaterra anexionó en o sieglo XVI Galas, y en 1707 Escocia s'unió politicament a Anglaterra (teneban o mismo rei) ta formar o Reino de Gran Bretanya. En 1801, con a unión d'Irlanda, se formó o Reino Uniu de Gran Bretanya y Irlanda, y en 1927, dimpués d'a independencia d'Irlanda, se cambeó o nombre ta l'actual.
Cheografía fisica
Articlo principal: Cheografía d'o Reino Uniu
O Reino Uniu d'a Gran Bretanya y Irlanda d'o Norte ye formato cheograficament por a isla de Gran Bretanya (ista isla supone a mayor parte d'os territorios d'Anglaterra, Escocia y Galas) y tamién por a parte noroccidental d'a isla d'Irlanda (Irlanda d'o Norte), amás de muitas islas mas chicotas. A mayor parte d'o territorio insular ye entre as latituds 49° y 59° N (sindembargo, as islas Shetland plegan a man d'a 61° N), y entre as lonchituds 8° W y 2° y. L'Observatorio Reyal de Greenwich, a man de Londres, ye o punto ta establir o meridiano homonimo (meridiano de Greenwich, meridiano zero u primer meridiano). O Reino Uniu ye situato entre l'Oceano Atlantico y a mar d'o Norte, a una distancia de 35 km d'a costa noroccidental de Francia, país d'o cual ye separata por a canal d'a Manga. Irlanda d'o Norte tién una muga terrestre (ye a unica muga terrestre d'o país) d'una longaria de 360 km con a Republica d'Irlanda. O tonel d'o canal d'a Manga une actualment o Reino Uniu con Francia, trescruzando a canal d'a Manga. A isla de Gran Bretanya s'estendilla de norte enta o sud, en una longaria d'arredol de 1.100 km, y d'este enta ueste d'alto u baixo 500 km. A superficie total d'o Reino Uniu ye d'arredol de 245.000 km².
Clima
O clima d'o Reino Uniu ye un clima frido, con muitas plevias, que fan creixer a hierba ta nutrir a ganadería d'o país, formata por vacumen y uellamen. Sindembargo, en recibir as influencias dulcificadoras d'a corrient d'o Golfo tien un clima menos frido que o que corresponderba seguntes a suya latitut. Encara que a sobén ye cubierto, puet pasar con facilidat d'un día cubierto con plevias a un día de sol.
Organización politico-administrativa
Diez ciudaz mas importants
As diez ciudaz mas importants son:
| Puesto | Nombre | Población en 2021 |
|---|---|---|
| 1 | Londres | 9.388.000 |
| 2 | Birmingham | 1.167.000 |
| 3 | Leeds | 818.000 |
| 4 | Glasgow | 677.000 |
| 5 | Sheffield | 592.000 |
| 6 | Mánchester | 567.000 |
| 7 | Bradford | 540.000 |
| 8 | Edimburgo | 528.000 |
| 9 | Liverpool | 505.000 |
| 10 | Bristón | 477.000 |
Economía
A economía britanica sigue o modelo anglosaxón: a liberalización economica, o libre mercato, impuestos y regulacions minimas. Basato en a mida d'o Producto Interior Bruto en tasa de cambeo d'o mercato, o Reino Uniu ye a cinquena economía mas gran d'o mundo, a segunda d'Europa dimpués d'Alemanya; ye a seisena economía mas gran d'o mundo en PIB en paridat de poder adquisitivo.
Os britanicos estioron os primers en o mundo en dentrar en a Revolución Industrial y como a resta d'os estatos en industrialización d'allora, a suya economía se concentraba en a industria pesata: construcción de barcos, menería, producción d'acero y textils. L'imperio Britanico creyó un mercato mundial ta os productos britanicos, permitindo que o Reino Uniu dominase o comercio internacional mientres o sieglo XIX, una ventacha unica que conservó dica la industrialización d'atras nacions europeas y nordamericanas. A industria pesata disminuyó en importancia a lo largo d'o sieglo XX, mientres que o sector d'os servicios ha creixito prou y forma hué en día o 73% d'o PIB. O sector d'os servicios ye dominato por as interpresas financieras. Londres ye un d'os centros financiers mas gran d'o mundo.
L'agricultura representa nomás l'1% d'o PIB y ye muit mecanizata. En a industria, as principals actividaz son a maquinaria, o material de transporte (vehiclos, ferrocarrils y aeronautica) y os productos quimicos. En a menería as tradicionals menas de carbón en forma d'hulla situatas en Yorkshire, Galas, Escocia y Lancashire fornioron a las centrals termicas britanicas a enerchía necesaria ta o desembolique economico. Gracias a lo petrolio descubierto en 1970 en a mar d'o Norte, o Reino Uniu ye o segundo productor europeu dimpués de Noruega. O sector servicios ye o que mas alporta a lo PIB d'o país. En destacan a bolsa, os servicios financiers d'a banca y as companyías d'aseguranzas.
A moneda d'o Reino Uniu ye a libra esterlina, representata con o simbolo £. O Banco d'Anglaterra ye o banco central d'o Estato encargato d'a emisión d'a moneda, encara que os bancos d'Escocia y Irlanda d'o Norte conservan o dreito a emitir billez subchectos a la retención de prou billez d'o Banco d'Anglaterra ta realizar-ne a emisión. A lo largo d'a historia la libra esterlina s'ha mantenito como una d'as divisas mas estables y fuertes d'o mundo y una d'as mas cotizatas. O Reino Uniu estió un d'os tres Estatos que no dentroron en a zona euro en 2002, cuan encara feba parti d'a Unión Europea.
Cheografía humana y sociedat
Luengas
Encara que denguna luenga ye oficial en o Reino Uniu, a luenga predominant ye l'anglés, una luenga d'orichen chermanico con numerosos amprens d'o francés. Atras luengas vernaclas d'o Reino Uniu son as luengas celtas insulars: galés, cornico, irlandés y gaelico escocés. O escocés (a luenga mas amanata a l'anglés) se parla en Escocia. Os inmigrants recients d'Asia han trayito as suyas luengas: en o Reino Uniu vive o numero mas gran de parlants d'hindi y panchabi fuera d'Asia.
Relichión
Un 75% d'a población afirma tener una relichión en o Reino Uniu. A relichión principal ye o cristianismo y encara que o 72% d'os britanicos s'identifican como cristianos, un porcentache muit chicot ye practicant.
A Ilesia d'Anglaterra ye a ilesia oficial d'o estato. Orichinalment establita como parti d'a Ilesia Catolica en 597 por Agostín de Canterbury, a Ilesia d'Anglaterra se'n deseparó d'a Ilesia Catolica en 1534 mientres o reinato d'Henrique VIII d'Anglaterra. Como Ilesia d'o Estato, os bispes perteneixen a la Cambra d'os Lords y o monarca britanico ha d'estar miembro d'a Ilesia d'Anglaterra d'alcuerdo a l'Acta de 1701 y en ye o suyo Gubernador Supremo. Dengún monarca ha d'estar catolico. A Seu d'a Ilesia d'Anglaterra ye a Seu de Canterbury, y l'arcebispe de Canterbury ye o clerigo chefe.
A Ilesia d'Escocia (conoixita informalment como Kirk) ye a ilesia nacional d'Escocia. Ye una ilesia presbiteriana y no ye subchecta a lo control d'o estato. O monarca britanico en ye un miembro ordinario, encara que no ye menester que o monarca faiga dengún churamento ta esfender a seguridat d'a ilesia d'Escocia en a suya coronación.
Bibliografía
- (en) Encyclopedia Britannica (2009), United Kingdom, 15, Londres: Encyclopedia Britannica. ISBN 9781593398378.
- (en) CIA (2010), The World Factbook, Washington D.C.: Potomac Books Inc.. ISSN 1553-8133. ISBN 9781597975414.
- (en) T.J Barringer, Geoff Fordham, Douglas (2007), Art and the British Empire, Manchester University Press. ISBN 9780719073922.
- (en) David Else, Jolyon Attwooll, Beech (2007), Great Britain, 7, Lonely Planet. ISBN 9781741045659.
- (en) Oficina Nacional de Estadísticas (2005), Official yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Londres: National Statistics. ISBN 9781403990693.
- (en) , Jonathan (2002), Claiming Scotland: National Identity and Liberal Culture, Edimburgo: Edinburgh University Press. ISBN 1902930169.
- (en) David Ross (2002), Chronology of Scottish History, Geddes & Grosset. ISBN 1855343800.
Se veiga tamién
Vinclos externos
Se veigan as imáchens de Commons sobre Reino Uniu.
Referencias
- ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
- ↑ (es) El conservador Rishi Sunak ya es primer ministro del Reino Unido en o Heraldo de Aragón.
.svg){kind=small}
| |
|---|---|
 Anglaterra |  Escocia | .svg){kind=small} Irlanda d'o Norte |  Galas
| |
| Estaus d'Europa |
| Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano |
| Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard |
| 1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito |