Imperio Bizantín

De Biquipedia
(Reendrezau dende Imperio bizantín)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Imperio Bizantín
Βασιλεία Ῥωμαίων
330 — 1453
Bandera Escudo d'armas
Lema nacional: Βασιλεὺς Βασιλέων Βασιλεύων Βασιλευόντων

(griego: Rei de reis y Gubernando sobre Gubernants)

Situación de
Situación de
Diferents epocas de l'Imperio Bizantín
Capital Costantinoble
Idioma oficial griego (y latín en as primeras epocas)
Gubierno Monarquía
Periodo historico Edat Meya
 • Fundación de Costantinoble 330
 • Caita de Costantinoble
1453
Superficie
 • sieglo IV

4 500 000 km²
Población
• sieglo IV est.
     Densidat

34000000 hab.
7,6 hab/km²
Chentilicio Bizantín/a[1] u bizantino/a[1]
Moneda Solido bizantín

L'Imperio Bizantín (en griego Βυζαντινή Αυτοκρατορία, en aragonés y catalán medievals Romania) ye o termin emplegau en a Historiografía dende o sieglo XIX ta describir a parti de l'Imperio Romano de cultura griega; por ixo tamién ye dito Imperio Romano d'Orient. A suya existencia abraca tota la Edat Meya (sieglo IV - 1453) y teneba como capital a ciudat de Costantinoble. Formalment, yera a continidat d'a tradición de l'Imperio Romano, de traza que os suyos emperadors continoron con a succesión d'os emperadors de Roma, preservando amás o legau cultural, politico y churidico imperial.

Por ixa preservación d'o legau cultural de l'Antiguidat, no nomás d'o legau de l'Imperio Romano sino tamién d'o legau d'a Grecia antiga, l'Imperio bizantín estió establidor d'un puent cultural, fendo posible que ixe herencio cultural se recibise en Europa Occidental cuan rematoron as grans convulsions en ixos territorios dimpués d'as invasions barbaras y l'aparición d'as bases d'o estaus nacionals, y estando asinas posible de devantar, con aduya d'ixe herencio cultural, o Renaiximiento en Italia, sobre o cual se basa l'actual civilización occidental. No nomás ixo, sino que a traviés d'os suyos contactos con a filosofía y a ciencia desembolicadas en puestos como Bagdad u Caire dimpués d'a suya conquiesta por os musulmans, Bizancio estió tamién un puent entre Europa y Asia, papel que fació en a escena politica y cultural europea dica la suya caita en mans d'os otomans en 1453.

Mientres a suya historia, que prencipia en o sieglo IV, l'Imperio bizantín se trobó sozmeso a cuantas variacions territorials, en Europa, en Asia y mesmo en Africa, por toda a cuenca d'a mar Mediterrania. Asinas, luitó contra as invasions de pueblos chermanicos y de pueblos eslaus en Europa, contra os vandalos en Africa y contra persas y otomans en Asia, rematando por esboldregar-se en 1453 debant de l'Imperio Otomán. Bi habió periodos d'expansión mientres os cuals grans líders militars (como Bilisario) conquirioron muitos territorios en Africa, en Asia, en Europa Occidental u en os Balcans, y tamién bi habió periodos en os cuals l'Imperio cuasi plegó a desaparecer, como por eixemplo en 1204, cuan os Cruzaus espulloron Constantinoble y proclamoron l'Imperio latino.

Denominacions[editar | modificar o codigo]

A denominación Imperio Bizantín ye una creyación erudita por part d'os historiadors modernos. Os griegos bizantins denominaban a lo suyo estau con formas derivadas de Roma, y tamién ellos mesmos se denominaban romanos.

Inicialment os griegos diciban Pωµαϊοι a los romanos, l'adchetivo derivau yera ρωµαϊχός y l'adverbio yera ρωµαϊστί, (Plutarco escribiba ρωµαϊστί λαλειν, "latine loqui"). Pero cuan Costantinoble se convertió en capital de l'Imperio Romano d'Orient, o termin Pωµαϊοι fue aplicau tamién a los griegos y os griegos diciban a los romanos de l'Imperio Romano d'Occident "romanos occidental", "romanos mes antigos". Os griegos olvidoron l'etnonimo antigo suyo Hel·lenos u Ελληνες (reintroduciu recientment por vía culta), y denominoron a la suya luenga ρωµαϊχή γλώσσα ("luenga romana", termin que designaba a luenga latina l'antiguedat grecorromana), y encara a denominación d'o "griego moderno" ye ρωµαϊχή, (a denominación νεοελληνιχή γλώσσα ye una introducción erudita).

En a Edat Meya bi heba denominacions derivadas d'a lechitimidat d'este estau como continador de l'Imperio Romano. En aragonés medieval se feba servir Romania, y por eixemplo lo veyemos asinas en o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo":

Et de pues al Castillo de sinople / Et dalli va hombre por capadocia qui es vna gra(n)t t(ier)ra do ay de grandes montayn(n)as / Et va hombre por turq(u)ía al puerto de chieuetot / Et ala cibdat de nike q(u)i es a .vij. legoas c(er)ca daq(ue)lla cibdat q(ue) los turq(u)os tiraro(n) a lemp(er)ador de Romania / Et es muy fuert cibdat de muros & de torres et a lot(r)o costado y a vn bel laco grant / et ay vna Rib(er)a que es clamada..

Manimenos encara que este termin tamién s'aplicaba a lo Despotau de Romanía, un estau efimero creyau dimpués d'a cuatrena cruzada en l'ueste de l'actual Grecia.

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de l'Imperio bizantínveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Constantín I, qui estió l'establidor de l'Imperio bizantín, en un mosaico de Santa Sofiya d'Istambul.

A Historia de l'Imperio bizantín principia en 324, cuan Constantín establix en a ciudat de Bizancio a suya capital y tamién i treslada bella institución de l'Imperio Romano, con a fin de tener una mayor presencia militar en os Balcans y a cuenca d'o río Danubio, que en ixe inte se trobaban amenazadas por os pueblos chermanicos. Se puet considerar que ye en ixe inte cuan se produce a naixencia de l'Imperio bizantín, encara que ta os suyos protagonistas no yera una entidat diferent, sino una parte de l'Imperio Romano en conchunto.

Mientres a suya historia l'Imperio bizantín se trobó sozmeso a cuantas variacions territorials, en Europa, en Asia y mesmo en Africa, y por toda a cuenca d'a mar Mediterrania.

En primeras, os bizantins luitoron contra as invasions d'os pueblos chermanicos (y dimpués d'os pueblos eslaus) en Europa, en a cuenca d'o Danubio y en o Balcans, estando iste un territorio fundamental ta o suyo Imperio. Pero tamién intervinioron contra os vandalos que heban ocupau Africa en os antigos territorios que heban feito parte de Cartago, y contra os persas sasanidas en Asia la Chica, continando a luita de l'Imperio Romano contra os partos; y dimpués, tamién en Asia la Chica, esta vegada contra a expansión d'os otomans plegaus dende Asia Central y que s'heban islamizau. En ixe inte, destacoron grans líders militars (como Bilisario) que permitioron ixa expansión bizantina, plegando mesmo a controlar una parte important d'a Peninula Italica.

En primerías d'o sieglo XIII, os bizantins luitoron contra o cruzaus, que miraban de controlar Bizancio como meyo ta controlar tamién Palestina y Cherusalem. Sindembargo, l'Imperio cuasi plegó a desaparecer en 1204, cuan os cruzaus d'a Cuatrena Cruzada espulloron Constantinoble y proclamoron l'Imperio Latino, encara que dimpués l'Imperio renaixió a partir de chicoz principaus que heban resistiu a os invasors.

O Imperio bizantín remató por esboldregar-se en 1453 debant d'a expansión de l'Imperio Otomán, que heba cerclau os territorios bizantins y que ya contolaba muitos territorios, no nomás en Asia la Chica sino tamién en os Balcans.

A división de l'Imperio Romano[editar | modificar o codigo]

A conversión de Teodosio por Sant Ambrosio, cuadro de Pierre Subleyras. Teodosio I estió o zaguer emperador d'un imperio romano uniu y l'establidor d'o Cristianismo como relichión oficial.

L'emperador romano Constantín, dimpués de vencer a Licinio (324) establió a suya residencia en Bizancio chunto con o consello de l'Imperio, y l'11 de mayo de 330 Bizancio fue designada nueva capital de l'Imperio. En 395, cuan morió Teodosio, l'Imperio quedó dividiu en dos parz ya de pa cutio: o d'occident pa Honorio y o d'orient pa Arcadio. Esleyoron Bizancio como nuclio politico d'a parte oriental por razons d'estratechia, economía y política: aturar l'amenaza creixient que constituiban os godos y l'Imperio Sasanida, y asegurar a continación d'os intercambios comercials entre Europa y Asia. Por atra parte Italia yera en ixe inte en decadencia y as zonas grecoparlants d'orient encara yeran prosperas. Por dos sieglos os succesors de Constantín defendioron o Cristianismo contra as herechías y o territorio romano contra as invasions.

Teodosio I fació d'o Cristianismo a relichión d'estau prohibindo o politeísmo tradicional grecorromano. Os emperadors d'a dinastía teodosiana dioron a lo bispe de Costantinoble una autoridat superior a los atros bispes d'Orient, pero en os concilios d'Efeso (431) y Calcedonia (451) se facioron patents as profundas diferencias doctrinals d'os patriarcaus d'as atras metropolis romano-orientals. Como reflexo d'a baralla por o poder entre os bispes d'Antioquía, Aleixandría y Costantinoble os bispes preneban doctrinas diferents que conduciban a la formación d'ilesias nacionals en rechions con muita población no helenizada u no romanizada de tot que deseyaban independizar-sen. Por atra parte taimen bi heba rivalidat con Roma. En 482 o Pontífiz romano excomulgó a lo patriarca de Costantinoble.

Pa librar-se d'os invasors godos y hunnos os emperadors d'Orient amés de fer servir as armas, tamién facioron servir a diplomacia: lis pagaban tributo u los adrezaban ta Italia. D'esta traza cuan morió Anastasio en 518, l'Imperio Romano d'Orient se manteneba entero pero l'Imperio Romano d'Occident yera ocupau por diferents pueblos barbaros: l'Imperio Romano d'Orient sacrificó Occident pa salvar-se d'os barbaros.

Prebatina de reconquerir l'Imperio Romano d'Occident[editar | modificar o codigo]

O cheneral Bilisario, en un mosaico d'a ilesia de Sant Vital de Ravena.

En o sieglo VI, baixo l'emperador Chustinián I (527-565) l'Imperio Romano d'Orient tenió o suyo primer apocheu, con una politica externa que prebaba de reconstruir l'Imperio Romano d'o sieglo I y que yera muito costosa, por haber de luitar contra vandalos, visigodos, ostrogodos y persas sasanidas. Chustinián yera rodeyau d'un equipo de personas que facioron posible este difícil treballo: a suya muller Teodora, o churista Tribolián, (que intervinió en a obra Corpus Iuris Civilis, o reformador de l'administración central Chuan de Capadocia, y os chenerals Narsís, Bilisario, Mundo y Liberio.

En l'anyo 532 Chustinián I firmó con Cosroi de Persia o tractau de "Paz Perpetua", con devolución d'as conquiestas mutuas en l'aria de l'alto Eufrates. Con a muga oriental pacificada l'Imperio Romano d'Orient podió encomenzar a reconquiesta d'Italia. En l'anyo 535 encomienzó a conquiesta d'Italia u "guerra gotica", muito costosa, y dica l'anyo 552 no rematoron as zagueras luitas. A clase senatorial italiana fue diezmada y Italia se convertió en un exarcau dentro de l'Imperio Romano d'Orient y gobernau dende Ravena.

L'Africa Proconsular romana anterior fue invadida cuan entre os vandalos reinaba Chelimer. O cheneral Bilisario fue encargau d'esta invasión, y tamién fuoron conquiestas as islas de Sicilia, Cerdenya, Corcega y Balears. Se creyó o exarcau d'Africa con capital en Cartachinia.

O sud de Spania (nombre griego de Hispania) fue conquiesto cuan en una guerra civil entre partidarios de Achila I y partidarios d'Atanachildo clamoron a los bizantins pa combatir en uno d'os bandos. Dimpués de prener posicions en o sud de Spania as tropas bizantinas se desentiendioron d'a guerra civil y conquirioron as arias d'influencia d'as ciudaz de Cádiz, Cordoba, Malaga y Cartachena, con buena part d'as provincias d'a Hispania Betica y d'a Hispania Cartachinense. Os territorios hispanicos de l'Imperio Bizantín yeran conoixius como Spania.

As campanyas fuoron tan costosas que s'acotoloron as reservas d'oro de tiempos d'Anastasio (491-518).

En politica interna o periodo de Chustinián se caracterizó por millorar a recaudación d'impuestos pa financiar as guerras, (que fació que i hese revueltas en Asia la Chica), por aturar a los terratenients y por prebar d'esfender a ortodoxia.

As anyadas escueras y a reorganización de l'Imperio[editar | modificar o codigo]

Os griegos de l'Imperio Romano d'Orient perdioron muitos territorios cuan as invasions d'avaros y eslaus. L'emperador Mauricio I a zaguers d'o sieglo VI prebó una contraofensiva mes allá d'o río Danubio ta forachitar a los eslaus ya establius en os Balcans, pero a penetración d'os eslaus ya yera irreversible y os eslaus s'establiban ya tan a lo sud como Macedonya y Tesalonica enta l'anyo 600, y mesmo aprendeban tecnicas de piratería y saqueyo navals a bordo de monoixilos. A campanya de l'anyo 601 de Mauricio estió un fracaso y fue enchaquia d'a suya caita.[2]

A primers d'o sieglo VII i heba anarquía en Costantinoble y o limes danubián desapareixió pa cutio baixo a presión d'os avaros y eslaus.

O Imperio baixo a dinastía heracliana[editar | modificar o codigo]

Diocesis y provincias romanas en os Balcans antes d'as invasions d'os eslaus y d'os bulgaros.

En l'anyo 610 o remata o reinau d'a dinastía de Chustín dimpués d'o golpe d'estau d'Heraclio. O rei Cosroi II de Persia aproveitó o "nacionalismo relichioso" echipcio y sirián (monofisistas) y os desordens internos pa invadir a muga oriental y en l'anyo 611 prenió Antioquía, en l'anyo 614 prenió Cherusalem y en l'anyo 618 Aleixandría, aturando os ninvíos de trigo ta Costantinoble.[3]

Por ixe tiempo a presencia eslava se consolidó en Macedonya y Mesia, y i habió saqueyos en Tracia, Tesalia, Grecia, Peloponiso y dica Creta en l'anyo 623. Tesalonica fue asetiada en os anyos 617 y 619.[2] En l'anyo 626 os avaros y persas asetiaban Costantinoble, pero sufrioron una derrota decisiva que dixó a los avaros sin capacidat de tornar a atacar en os Balcans.[2]

Entre os anyos 623 y 631 os eslaus se liberoron d'o chubo d'os avaros y mientres o sieglo VII se convertioron en os amos d'os Balcans. L'emperador Heraclio permitió a os croatas y serbios que s'establisen en territorios de l'Imperio Romano d'Orient mugants con os avaros pa que fesen d'etnia-tampón. En l'anyo 626 diferents grupos eslaus dominaban ya toz os Balcans, Macedonya, y parte de Tesalia, Grecia central y Peloponiso, encara que os serbios y croatas reconoixeban teoricament a sobiranía imperial.[2] Os griegos permanexeban en Tracia, en a costa dica Tesalonica, en as islas y en o sector oriental d'o Peloponiso.[2]

Heraclio respondió a l'amenaza persa organizando un exercito con muitos monches y dando o caracter a la reconquiesta de "guerra santa" pa recuperar Cherusalem y atros puestos sagraus. Pa financiar a guerra requisó fondos a la Ilesia. A guerra remató victoriosa y en l'anyo 627 prenió Ctesifont, a capital de l'Imperio Sasanida.

A guerra entre as dos potencias las enfeblixió tanto que os nomadas arabes d'o desierto, unificaus baixo a teocracia monoteísta d'a nueva relichión musulmana consiguioron conquerir as provincias orientals de l'Imperio Romano d'Orient on a mayoría d'a población no yera griega u no yera helenizada de tot (Echipto, Siria, etc..), y tot l'Imperio Persa Sasanida. Os bizantins reorganizoron as mugas de l'imperio con unas nuevas entidaz administrativas de caracter militar, os temas. En os temas bi ha destinaus uns soldaus d'elite a las órdens d'un stratega y recibiban como paga lotes de tierra. O tema mes antigo fue o tema Armeniaco, seguiu por o tema Anatolico, Opsikión y Caravision/Cibirrotes. Por o suyo exito en aturar a los musulmans a organización de temas s'estendilló a tot l'Imperio (islas Echeas, Balcans, Italia). En os Balcans se creyoron os temas de Tracia y Helada p'aturar a los bulgaros y eslaus.

O Imperio baixo a dinastía Isaurica[editar | modificar o codigo]

Representación en un manuscrito bizantín de l'agua ardent que emplegoron os bizantins contra l'Armada arabe que setiaba Constantinoble.

En l'anyo 717 yeta emperador León III o Isaurico, que yera en baralla con as grans familias de l'aristocracia bizantina y habió de luitar contra una armada arabe que asitiaba Costantinoble. León consiguió desfer o setio fendo servir l'agua ardent contra l'armada arabe, aduyau por un frido hibierno y tamién por os bulgaros, que atacaban a las posicions arabes en Tracia. León III creyó en Anatolia occidental o tema de Tracico u Tracesios con soldaus procedents de Tracia.[3]

A zaguers d'o reinau de León III y prencipios d'o reinau de Constantín V os arabes fuoron derrotaus en Acroinón (739), y se creyó una muga oriental con os arabes que iba en diagonal dende Trapesonda dica Tarsos. A rechión de Capadocia (con capital en Cesaria) quedaba en meyo d'esta muga, con incursions musulmanas y contraataques bizantins. En periodos posteriors os musulmans que saqueyaban estas zonas de muga serán conoixius como gazís.

A dinastía isaurica estendilló o sistema de temas a tot l'Imperio, que quedó militarment consolidau. Os isauricos estioron iconoclastas y tenioron conflictos con os monesterios d'os Balcans y con os cristianos occidentals.

O renaiximiento bizantín con a dinastía Macedonica[editar | modificar o codigo]

Dende que fue coronau Basilio I en l'anyo 867 dica a muerte d'a emperadriz Teodora Porfirocheneta en l'anyo 1056 l'Imperio plegó dica o suyo cabalto tanto dende o punto de vista politico como dende o militar, con un relativo equilibrio economico.[4] Destacó o reinau de Basilio II Bulgaroctonos en o que l'imperio recuperó o control d'os Balcans sozmetendo a los tradicionals enemigos bulgaros.

A dinastía macedonica continó a politica de creyación y subdivisión d'os temas y l'Imperio plegó a tener dica 43 temas.

Basilio II luitó contra os bulgaros 30 anyadas y los esclafó ya de pa cutio en 1014 en Kleidíon (val d'o río Struma). Dimpués d'asegurar as posicions en os Balcans s'adrezó enta l'este, on yeran os armenios como etnia tampón entre os griegos ortodoxos y os musulmans y ocupa o Vaspurkán armenio, politica que os suyos succesors seguirán ocupando mes territorios orientals como as comarcas d'Ani y Edessa.

Basilio II tamién teneba o prochecto de reconquerir Italia d'o sud y Sicilia y fació ocupar Mecina en l'anyo 1025. A mayor estabilidat permitió un desembolique comercial y un comercio con Italia. Bi habió una florada d'as industrias d'o luxo como as telas, sedas, tapices, obchectos de metal y mosaicos.

Basilio II mentenió o control sobre as grandes familias bizantinas y sabió adrezar os conflictos internos enta campanyas militars contra atros países, como cuan en l'anyo 996 encomenzó una campanya contra os bulgaros.

Decadencia de l'Imperio[editar | modificar o codigo]

Zaguers emperadors macedonicos[editar | modificar o codigo]

Entre os anyos 1025 y 1204, encara baixo a dinastía macedonica, bi habió un proceso de feudalización que malmetió as bases fiscals y militars de l'imperio:

  • O rechimen de themas fue disuelto.
  • Se concedió immunidat fiscal a los latifundistas.
  • S'arrendó a recaudación d'impuestos.
  • S'imposó l'usufruito de tierras como retribución a servicios (pronoia).
  • Se cedioron biens monacals a administradors laicos.
  • Amanixió una burocracia poderosa en Costantinoble.

En 1045 se conquirió Armenia, maximo abance que conseguirá l'Imperio enta l'este. A desaparición d'o estau-tampón armenio permitió dimpués a invasión d'os turcomans selchuquís.

En l'anyo 1054 se produció o Gran Scisma, Roma y Costantinoble creboron ya de tot, en tiempos d'o papa León IX y d'o patriarca Miguel Cerulario.

O cheneral Isac Commeno destronó a Miguel Stratiotico.

Dinastía d'os Ducas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Dinastía d'os Ducasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A dinastía d'os Ducas encomenzó en 1059 con Costantín X, antigo tresorero de l'imperio, que destronó a lo cheneral Isac Commeno. Con a dinastía d'os Ducas predomina a burocracia.

Bi habió perduga de poder en os Balcans: os serbios se rebeloron y o prencipau de Zeta u Dioclea s'independizó. Tamién i habió revueltas vlacas y bulgaras. Os pacinacos feban incursions en l'Imperio y en 1053 facioron una revuelta. Os usios entroron en Macedonya, Tracia y os Balcans en 1064 y fuoron asentaus en Macedonya. Croacia crebó de tot os ligallos de dependencia con Costantinoble y s'alinió con o reino d'Hongría, que conquirió Belgrado y prenió o poder de fixar a muga que deseyaba en la zona danubiana.

Os selchuquís vencioron a las tropas imperials de Romano IV Diochenes en Manziquert en l'anyo 1071. O Imperio perdió o control d'Anatolia central y oriental, os turcomans y os musulmans d'as marcas (gazís) s'ixemenoron por tot o territorio perdiu, que encomienzó un proceso de turquización y islamización. En l'anyo 1080 Bitinia, Isauria y atros territorios d'Anatolia yeran baixo o control d'un nuevo estau turco y musulmán, o Soldanato de Konya u Soldanato de Rum.

Dinastía d'os Comnenos[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Dinastía d'os Comnenosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A dinastía d'os Comnenos encomenzó con Aleixo I Comneno (1081-1118), representando a la nobleza y a l'exercito.

Os normandos heban ocupau Dyrrachion y feban incursions en Macedonya, Tesalia y Epiro. Costantinnoble refirmaba a Henrique IV d'o Sacro Imperio Romano Chermnico contra o Papau. En 1082 os venecianos aduyoron a los bizantins contra os normandos y en obtienen en pagas o dreito a comerciar por tot l'Imperio sin pagar aduana, (1084) con o que encomienzó a hechemonía veneciana en a mar Mediterrania oriental.

Tanimientres o soldán Sulayman ocupó Konya, Cilicia y Antioquía entre os anyos 1081 y 1085 respetando a sobiranía teorica de Costantinoble. Sulayman aturaba a atros sobirans musulmans como Malikxah. En 1091 Sulayman fue succediu por Kilij-Arslan. Os abances d'os turcomans selchuquís facioron que Aleixo I demandase aduya a los estaus cristianos d'Europa Occidental, encomenzando asinas as Cruzadas. Kilij-Arslan establió a suya capital en Konya mientres a Primera Cruzada y consolidó o poder turco en a rechión.

Alexo I habió de combatir a los pacinacos, que invadioron Tracia en l'anyo 1086 y plegoron a asitiar Costantinoble en l'anyo 1091, estando derrotaus en a batalla de Mont Lebunion en abril de 1091 con l'aduya d'os cumans.

Gracias a la Primera Cruzada Alexo I podió recuperar Nicea, Dorilea y Efeso.

Dinastía d'os Anchel[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Dinastía d'os Anchelveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dimpués que os normandos conquerisen Tesalonica en 1185, Isaac Anchel puyó a la cadiera reyal refirmando-se en os latifundistas y encomenzó a suya dinastía. En 1187 Costantinoble reconoixió o segundo Imperio Bulgaro, con o que se perdioron Serbia, Croacia y Dalmacia.

A Cuatrena Cruzada[editar | modificar o codigo]

A Cuarta Cruzada salió de Venecia por mar en 1202, pero s'esbarró. Con a excusa de restituir a un emperador bizantín destronau, os cruzaus prenioron Costantinoble en chulio de 1203. Fuoron forachitaus en motín y tornoron a prener a ciudat o 13 d'abril de 1204. O Imperio Bizantín s'esminglanó. Os cruzaus creyoron un Imperio Latino de Costantinoble en a rechión d'os estreitos con Balduín de Flandres como emperador. Paralelament se formoron atros estaus latinos: o reino de Tesalia, o ducau d'Atenas y Tebas, o Prencipau, mientres que Venecia s'apoderó de Creta y muitas islas griegas. Os griegos independients s'organizoron en tres estaus hereus d'a tradición bizantina: Imperio de Trapesonda, Imperio de Nicea y Despotau d'Epiro. Balduín de Flandres fue venciu por os bulgaros pero o suyo chirmán Henrique consiguió endrezar a situación de l'Imperio Latino.

Os Paleologos[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Paleologosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os griegos de l'Imperio de Nicea consiguioron forachitar a los catolicos de Costantinoble con aduya d'a Republica de Chenova, que recibió en pagas o monopolio d'o comercio en a mar Negra. Os nuevos emperadors griegos yeran conoixius como Paleologos. Os catolicos latinos encara manteneban uns estaus en Grecia, como o prencipau d'Acaya, o Ducau d'Atenas, u o ducau de Neopatria.

Os Paleologos se trobaban con l'amenaza d'os turcos en Anatolia, que en 1302 conquerioron Efeso. L'emperador Andronico II clamó a los almogavars pa aturar a los otomans y atros turcos. Una vegada vencius os turcos otomans y karamanlís os griegos veyeban en os almogavars un periglo y preboron d'exterminar-los. Os almogavars resistioron en Gallipoli y dimpués emigroron a traviés de Macedonya t'a Grecia peninsular, prenendo o control d'os ducaus de Neopatria y Atenas. Dimpués d'a revuelta almogavar os turcos recuperoron Efeso, Esmirna y Magnesia y encomenzoron a practicar a piratería en a mar Echea.

A reconquiesta de Grecia yera difícil por a expansión d'o Reino de Serbia y tamién por tornar l'amenaza d'os turcos otomans, contra qui ya no i heba un exercito competent. Encara que en o fillo d'o turco Osmán, dito Orhán I (1324-1360) aduyó a Chuan Cantacuceno a prener o poder de Costantinoble en 1345, os otomans representoron ya un claro periglo cuan en 1354 consiguioron pasar a los Balcans: baixo Orhán os otomans conquirioron a costa sud d'a mar de Marmara y l'acceso a os Dardanelos. Esto lis permitió en 1354 de desembarcar en Europa y prener Gallipoli y Tracia oriental,[5] a on encomenzó una immigración otomana, estando l'orichen d'os turcos rumelís.

O Imperio Bizantín perdió Andrianopolis, conquiesta por o soldán otomán Murat I, que en fació a suya nueva capital. Murat I consiguió vencer a los bulgaros, ocupando o sud de Bulgaria, y a los serbios (en a batalla de Kosovo). Os bizantins ya yeran clarament eclipsaus por os otomans, estando-ne en a practica os suyos vasallos.

Bayacet I interveniba en afers bizantins dende 1390, y aduyó a Chuan VII Paleologo a prener o poder. Entre 1391 y 1395 o despota de Morea Teodoro se declaró vasallo de Bayacet I, y cuasi devez tamién lo fació o gospodar de Bosnia. O prencipe d'Acaya solicitó l'aduya otomana, Vlaquia cayó baixo dominio otomán y lo soldán decidió a suerte d'os zaguers reis serbios.[5] Bayacet I estió lo primer soldán otomán en asetiar Costantinoble, fendo-lo en 1391-1392 y en 1394-1402. La intervención de Tamerlán en Anatolia contra los otomans y la redota otomana lo 20 de chuliol de 1402 en a batalla d'Ankara obligó a las restas de fuerzas otomanas a levantar lo setio de Costantinoble.

Con a muerte de Bayacet I y l'interregno posterior s'interrumpió temporalment a expansión otomana, que continaría con Murat II (1421-1451),[6] qui asetió Costantinoble mientres tres meses en ixas envueltas de Manuel II Paleologo. Dimpués saqueyó o Peloponiso y asetió Tesalonica. Os griegos bizantins habioron de pagar un tributo pa no ser conquiestos de tot.

O penultimo emperador bizantín, Chuan VIII (1425-1448) no reinaba practicament so que en a redolada d'a capital, y os suyos chirmans se repartiban os restos de l'Imperio, on gobernaban como despotas autonomos. Constantín gobernaba en Mesembria con o consentimiento d'o soldán, Demetrio gobernaba en Lemnos, y Teodoro II en o Despotau de Morea. En 1427 Teodoro habió de compartir o poder en Morea con Tomás y Constantín Paleologo. Os venecianos controlaban una chicota parte de Morea: Modon, Corón, Nauplia, Argos y Patrás, que yera en a subchección d'un arcebispe catolico dica 1430, cuan cayó en poder d'os Paleologos, encomenzando a esboldregar-se o prencipau latino d'Acaya. Tesalonica y Ioannina encara perteneixeban a l'Imperio Bizantín, pero os habitants d'Ioaninna s'entregoron a Sinan Paixá, conservando bel previlechio y as propiedaz d'a ilesia y de terratenients poderosos.[5]

En l'Imperio o neoplatonismo rechitó en a fegura de Georgios Gemistos, gobernador de Mistra (Despotau de Morea), que proposaba una tornada a lo politeísmo helenico como solución a la decadencia de l'Imperio, que li valió a enemistat d'o patriarca de Costantinoble Gennadios II de Constantinoble.

O soldán otomán Mehmet II conquirió Costantinoble o 29 de mayo de 1453, cuan o zaguer emperador bizantín Constantín XI Paleologo morió defendendo a ciudat. Gennadios II de Constantinoble aceptó l'autoridat d'o soldán. En 1460 cayó o Despotau de Morea, y lo suyo despota Demetrio Paleologo recibió bella isla d'o norte d'a mar Echea.[5]

Cultura y arte bizantín[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Arte bizantínveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Nau principal d'a basilica de Sant Apolinar in Classe, con as 24 columnas que la deseparan d'as naus laterals, o soporte t'a suya voveda y l'abside dezaga.

Mientres l'Imperio bizantín, se i desembolicó una traza especifica d'arte, que se conoix con o nombre d'arte bizantín, a partir de l'arte romano, con as adicions de l'arte paleocristiano, y tamién con bella influencia procedent de l'arte persa y mesmo de l'arte islamico.

L'arte bizantín se manifiesta en totas as brancas artisticas, encara que cal destacar-ne tres de principals: en l'arquitectura, en a escultura y en a pintura, estando l'arquitectura bizantina a suya principal manifestación, incluyindo-ie destacaus edificios, como a ilesia hue conoixida como Santa Sofiya d'Istambul.

Arquitectura[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Arquitectura bizantinaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Con o nombre d'arquitectura bizantina se fa referencia a l'arquitectura mientres a durada de l'Imperio bizantín, dende primerías d'o sieglo IV dica mitat d'o sieglo XV, con a cual cosa se gosa trastallar en tres periodos diferents, ditos "basal", "meyo" y "final". Tamién cal parar cuenta de que ye una manifestación artistica que s'estendilla dende Italia dica a muga con l'Imperio persa, incluyindo-ie puestos tan distanciaus como Sicilia, Palestina, Grecia u as estribacions d'o Caucas. Por ixo tamién bi ha en l'arquitectura bizantina bella variant rechional, que cal combinar con as variants temporals.

L'arquitectura bizantina se basa sobre l'arquitectura romana, con as modulacions que heba introduciu l'arquitectura paleocristiana, recibindo tamién influencias d'a dita arquitectura carolinchia y de l'arquitectura otoniana (y dimpués de l'arquitectura romanica) procedents d'Europa occidental, y tamién influencias de l'arquitectura persa y dimpués de l'arquitectura islamica procedents d'Orient Meyo, fendo-ie una sintesi prou equilibrada de todas estas influencias ta configurar un estilo arquitectonico propio que achuntaba a funcionalidat con a manifestación d'a reyaleza imperial.

Escultura[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Escultura bizantinaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Pintura[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Pintura bizantinaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • (es) Jose-Ramón Julià: Atlas de Historia Universal. Tomo I: De los orígenes a las crisis del siglo XVIII. Editorial Planeta.
  • (es) Hermann Kinder Werner Hilgemann: Atlas histórico mundial. Desde los orígenes a la Revolución Francesa. Ediciones Itsmo.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Miguel Ángel Ladero Quesada: Historia Universal, Edad Media. Vicens Vives.
  3. 3,0 3,1 José-Ramón Julià y atros: Atlas de Historia Universal. Tomo I. De los orígenes a las crisis del siglo XVII. Editorial Planeta. pp156-157
  4. Jose-Ramón Julià: Atlas de Historia Universal. Tomo I: De los orígenes a las crisis del siglo XVIII. Editorial Planeta.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 (es) José-Ramón Julià y atros: Atlas de Historia Universal. Tomo I. De los orígenes a las crisis del siglo XVII. Editorial Planeta.
  6. (fr) Dennis P. Hupchick, Harold E. Cox: Les Balkans. Atlas historique. Ed Economica, 2008. pp 42-43.