Aragonés de Vallibasa
Aragonés de Vallibasa | |
---|---|
![]() Situación de l'aragonés de Vallibasa | |
Localización cheografica | |
Territorios | Vallibasa |
Lugar(s) principal(s) | Allué, Espín, Orús, Fandiello, Sant Chulián de Basa, Sobás, Yebra de Basa, Osán, Sant Román de Basa, Isún de Basa, Sardas. |
Sociolochía | |
Vitalidat | Baixa |
Literatura | |
Escritors principals | Graciano Lacasta Estaún |
L'aragonés de Vallibasa ye a parla local aragonesa d'a Val de Basa. Comparte bellas caracteristicas con l'Aragonés occidental (más que más con a variedat d'o Campo de Chaca) y tamién con as variedatz centrals d'a Val de Tena y de Sobrepuerto, encara que as particularidatz más especificas de l'Aragonés central d'istos zaguers, como os articlos ro, ra, ros, ras, y a conservación de xordas intervocalicas (-p-, -t-, -k-) han reculau a-saber-lo en as zagueras decadas, y ya no se gosan sentir. Istos rasgos amaneixen, sindembargo, de trazas regulars en as Pastoradas dica a decada de 1960.
Fonetica[editar | modificar o codigo]
Diftongación de /Ĕ/ y /Ŏ/ breus tonicas latinas:
A diftongación en -ia-, -ua-, nomás se troba en toponimia: Pardinialla, Garrituartas.
Perduga de /e/ final dezaga de /NT/, /ND/:
Conservación de F- inicial:
Evolución de GE-, GI-, IA-, IO- y IU- ent'a palatal xorda:
Eixemplos de mantenimiento de grupos consonanticos PL- y CL-:
Perduga de d- inicial:
Pero se mantiene quan ye interior:
Mantenimiento de -P-, -T- y -K-:
- Petiquera (tamién betiquera), capazo (tamién cabazo), repatán (tamién rebadán).
- Escudillata, mallata, bataho.
- Melico, xordica (tamién xordiga), cuculo, cahico.
Palatalización de -LL- cheminada latina:
Palatalización de -NN- cheminada latina:
Palatalización de -CL- (talment por castellanización):
Simplificación de -CL- en cultismos y semicultismos
O grupo -SC- da -x- en ruxar pero da -z- en os verbos d'a verbos d'a conchugación incoativa en -eixer, talment por castellanización:
- Conocer, paicer, crecer, pero ruxar.
O grupo -PS- da -x- (prepalatal fricativa xorda) encara que hue ye más común a solución castellanizada.
- Ixa, caxón (pero tamién cajón).
Perda d'o son /r/ en os plurals:
- Corde(r)s, dine(r)s, quie(r)s, sinyo(r)s.
A consonant final /t/ ye muda:
A -LL- cheminada final no palataliza:
- Val.
Morfolochía[editar | modificar o codigo]
Se fan servir os articlos o, a, os, as, pero se gosaba emplegar ro, ra, ros, ras quan l'articlo ye dezaga d'una vocal. Hue quasi no se fa servir, y dezaga de preposición se fan as contraccions t'o, t'a, d'o, d'a, estando as solucions ta ro, ta ra, de ro, de ra as más comuns en as pastoradas dica os anyos 1960.
Os pronombre presonals subchecto son: yo, tú (usté), él / ella, nusotros/as, vusotros/as (ustés), ellos/as. O pronombre dativo de tercera presona ye le, les, emplegando-se as combinacions le'n, les'ne quan amaneixen chuntos os pronombres dativo y acusativo de tercer presona. Tamién se fan servir combinacions como te'n u me'n que son equivalents a las combinacions te lo u me lo.
Os demostrativos de primer termin son iste, ista, isto, istos, istas amaneixendo bellas vegadas a forma d'adchectivo esti quan le sigue una palabra que prencipia por vocal esti anyo, esti otro. En segundo y tercer termin trobamos ixe, ixa, ixo, ixos, ixas y aquel, aquella, aquello, aquellos, aquellas.
Lexico[editar | modificar o codigo]
O lexico d'esta parla ye más que más de tipo occidental (p. eix. fablar, melón, frahín, a ormino), pero tamién i trobamos termins centro-orientals como demoret.
Vinclos externos[editar | modificar o codigo]
Bibliografía[editar | modificar o codigo]
- A. C. Blasco, M. Sánchez y A. Gurría. Tradición oral y habla de Ballibasa. Colección Yalliq. Comarca Alto Galligo. 2005.
- Graciano Lacasta Estaún. Las pastoradas de Yebra de Basa en honor a Santa Orosia: antología. Comarca Alto Galligo. 2015.