Urtica
| Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
- Xordica reendreza ta iste articlo. Ta la editorial aragonesa se veiga Xordica Editorial.
| Urtica | |
|---|---|
| Urtica spp. | |
| Denominacions populars | |
ixordiga / ixortica, ixordica, xordiga, xordica, enxordiga, fordiga, enfordiga
| |
| Clasificación cientifica | |
| Eukaryota | |
| Plantae | |
| Magnoliophyta | |
| Magnoliopsida | |
| Urticales | |
| Urticaceae | |
| Urtica | |
| Descripción | |
Urtica
Linnaeus, 1753 | |
As ixordigas[1][nota 1] u ixorticas[1][nota 2] (nombre cientifico Urtica (Linnaeus, 1753)) son un chenero de plantas anchiospermas de a familia Urticaceae, con d'entre 30 y 45 especies descritas, y presencia en cuasi todas as latituz subtropicals y temperadas d'os cinco continents.
Descripción
[editar | modificar o codigo]As ixordigas son plantas anyals o perens, de port herbacio, y acusadament nitrofilas, por o que muestran una clara preferencia por os puestos en os que s'ha acumulau materia organica u decheccions d'animals. Creixen dica una altaria, que pende de a especie y de l'hábitat a on se trobe, d'entre 10 y 300 centimetros, anque o mas regular en os eixemplars que habitan en a Peninsula Iberica ye que no pasen t'alto d'os 100 cm.
As especies perens tienen rizomas soterranios, que perviven en hibierno baixo tierra mientres as parts aerias d'a planta s'ixecan u pereixen por as cheladas, y tornan a brostar de primaveras.

As fuellas as tienen oposadas, con peciolo, de forma lanciolada u ovalada y con a ladera aserrada. Os niervos i son bien marcaus. As parts aerias de a planta (principalment fuellas y tallos), en a mayoría d'especies, son cubiertas de pelos urticants que contienen acido formico, histamina y serotonina, que cuan se liberan por punción en os teixius tovos (p. ex. a dermis) d'os vertebraus inducen inflamación.
Hábitat
[editar | modificar o codigo]I ha especies autoctonas d'o chenero Urtica en os cinco continents. Habitan en zonas de clima subtropical y temperau, anque i ha mas diversidat d'especies en os temperaus. De regular, precisan unas condicions d'humedat un poquet mas acusadas que no belatras especies herbacias, por o que gosan creixer en puestos con poca insolación.
Todas as especies d'Urtica son fuertement nitrofilas, o que quiere dicir que amenistan un gran aporte de compuestos nitrochenaus de o substrato a on viven. Por ixa razón, son mas frecuents en os arredols de zonas humanizadas; en terrenos abonaus u a on que s'haiga acumulau fiemo y orina d'animals.
En l'Alto Aragón, son frecuents en os nuclios despoblaus, como consecuencia de l'acumulación d'ixas substancias en atros tiempos y de l'actual falta de qui las pise, o que en inhibiba o creiximiento cuan yeran poblaus.
Fitonimia
[editar | modificar o codigo]
A pronuncia popular mas frecuent, en o dominio lingüistico de a luenga aragonesa, ye «xordiga» (/tʃor'diga/). En o «Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals» de o naturalista y lexicografo Rafel Vidaller se cita ista forma en lugars distribuius por toda a cheografía de l'Alto Aragón: dende Salvatierra d'Esca,[2] en a muga d'as Altas Cinco Villas con Navarra, dica Biarche[2] y Salas Altas,[2] en o Semontano sobrarbenco, tot pasando por puestos tan destacables como Pandicosa[2] (atamas de a suya habitual conservación d'as oclusivas xordas, se i documenta /tʃor'diga/), y encara en a ciudat de Uesca.[2] Son tamién puestos en os que s'ha documentau a pronuncia /tʃor'diga/: Sigüés[2] (Altas Cinco Villas), a villa d'Ansó[2] y en Fago[3] (val d'Ansó), Luesia[2] y Sos d'o Rei Catolico[2] (Baixas Cinco Villas), Radiquero[4] y Rodellar[2] (comarca d'o Semontano de Balbastro), en Torla[2] (en a val de Broto), en a Buerda[5] y en Guaso[2] (comarca de Sobrarbe).
A forma analoga, anque conservadera con a consonant oclusiva xorda en posición intervocalica, «xordica» (/tʃor'dika/), tamién s'ha documentau en un buen numer de lugars. Vidaller a trobó en as suyas enquestas en zonas que son, mas que mas, foneticament conservaderas con iste tipo de consonants, en o centro-norte de l'Alto Aragón. En o suyo «Libro de As Matas y Os Animals» a recopila en a villa de Biescas[2] y en a val de Tena en Lanuza,[2] en Sallent[2] y en Pandicosa,[2] a on que tamién i ha trobau a forma «/tʃor'diga/». En a vecina val de Broto, a documenta en Broto[2] y en Torla,[2] anque igual como pasa con Pandicosa, en Torla tamién se i documenta /tʃor'diga/,[2] por o que existen as dos formas. En a val de Vio, anque Vidaller no i documenta sique /tʃor'dika/,[2] en un estudio precedent d'Artur Quintana se troba que /tʃor'dika/ efectivament se diz en Nerín[6] y en Sercué,[6] pero que en todas dos localidaz coexiste con a forma /tʃor'diga/[6] y dica encara con una mas peculiar, no documentada sique en ixas dos localidaz,[6] que sería a forma pronunciada /ʃor'dika/.
En Ribagorza y en Sobrarbe oriental se troba formas, tanto conservaderas como no, con un incremento ix- inicial. «Ixordiga» (/iʃor'diga/) se documenta en Fonz,[2] en Benás, en Graus, en Esdolomada y en Torres[2] en a primera d'as dos comarcas, mientres que en Sobrarbe la documentón en Tella,[2] en Chistén,[2] en a Espunya[2] y en Puyarruego,[2] todas ellas localidaz que se troban en a compleguera de l'alta Cinca. «Ixordica» (/iʃor'dika/) ye una variant, muito menos común, que Vidaller trobó exclusivament en Vio[2] de a val de Vio, y en Biescas,[2] en l'Alto Galligo.
Existe a forma pronunciada /ʃor'diga/ que s'ha documentau en a val d'Ansó,[2][3] a on que coexiste con a forma /tʃor'diga/. Belatras formas variants, como «anxordiga», «xurdiga», «anfordiga», etc. amaneixen de forma anisolada en diferents lugars por tot l'Alto Aragón.
Se veiga tamién
[editar | modificar o codigo]Notas
[editar | modificar o codigo]Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ 1,0 1,1 (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024 (accesible vía web).
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-89862-35-7
- ↑ 3,0 3,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007. ISBN 978-84-8094-058-0
- ↑ (es) Vocabulario de animales y plantas del Somontano de Barbastro en www.Radiquero.com; consultau o 30 d'agosto de 2011.
- ↑ (es) CORONAS CABRERO, Mariano, Vocabulario aragonés de Labuerda-A Buerda (Sobrarbe); Xordica Editorial. Zaragoza, 2007. ISBN 978-84-96457-23-2
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 (es) QUINTANA i FONT, Artur, El Aragonés nuclear de Nerín y Sercué (Valle de Vio); Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007. ISBN 978-84-8094-060-3
