Valle de Tella

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Este articlo trata sobre la valle de Tella, una valle de Sobrarbe. Ta altros emplegos d'ixa parola, se veiga Tella (desambigación).

Valle de Tella
La valle de Tella tal como se vei d'es arredols d'Escuaín.
Administración
Estau
País	Aragón
Comarca	Sobrarbe
'
'
Cabecera	{{{cabecera}}}
Capital
Localidaz	{{{localidatz}}}
Chentilicio	{{{chentilicio}}}
Cheolochía
Acceso
Ríos	Río Yaga
Largaria
Orientación	Norte-Sud
Cheolochía
Tipo
Macizo	Pireneus
Mapa

Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a valle de Tella.

La valle de Tella (en aragonés estándard val de Tella) ye una valle d'es Pireneus de Uesca formata per lo río Yaga d'entre es foratars d'Escuaín y lo lugar de l'Espital de Tella, a on que esemboca lo río en la Cinca, tot el dito en as siarras interiors pirenencas en a comarca de Sobrarbe. La dirección suya ye nort-ueste sud-este dica que llegar ta'l casar d'Estaroniello, a on que mete una curva y d'allá ta baixo l'agafa norte-sud. Per alto d'Escuaín, la Yaga corre ficata en lo barranco de La Valleta, que en baixa dela Sesa y lo Cuello de Biceto. Á'l canto d'este puesto i hai un cubilar que en dicen lo refugio 'la Foratata, que ye un puesto emplegato per es escursionistas que son puyatos t'allá d'o Canyón d'Añisclo ta pasar-ie la nuet.

Lemitan la valle per lo norte la Siarra 'las Sucas ("d'as Zucas" en altros dialetos), que la desepara d'a valle de Pineta, y d'o sud lo paco d'o Castiello Mayor que la desepara d'a valle de Puertolas.

Es foratars u parez d'Escuaín ye lo nombre con que se conoixen las foces que i hai foradatas la Yaga enna penya calcinosa d'esta parte d'as siarras interiors, blincando-be per adintro d'una collata antiga que se'n ha ito desfendo con es anyos dica que'n i hai quedato si que un forato fundo y congutoso per la fuerza d'alma a erosionar-la lo río. Lo conchunto d'estes foratos ye parte d'o Parque Nacional d'Ordesa y lo Mont Perdito d'o cabo d'alto (comienzan en lo puent d'os Mallos) ta la cascadeta con que en sale la Yaga d'éstes, de chos d'Escuaín.

Estratificación d'a flora en lo paco d'o Mallarruego, con selvas mistas bien densas, anvistas d'o *barranco d'a Font Frida* (Escuaín).

Nasprés que lo río en ye amaneixito d'es foratars, lo paso la Capaniacha ye per a on se pasaba la Yaga enantes, ta cruzar-be y puyar ta Reviella. Ye en este fundo d'a valle a on que i son itas a parar totas las pennas espaldatas d'as gleras d'alto, d'o cicho lo Mallaruego, que con d'as selvas locals d'o paco d'esta montanya forman un cantal bien particular.

La flora d'o guaz de la Capaniacha, como de tot lo paco d'o Castiello Mayor, se compone d'una selva mista de pinos royos, caixigos, fayos, fraixens, abellaneras que bi escapan bien per la humedat ambiental y la cuasi sempiterna uembra d'o puesto. Esta gombría ye un d'es puestos d'Aragón con mes densidat de cardoneras (Ilex aquifolium), que ye una especie protechita. La enclinación d'as faldas d'as montanyas que tancan la valle han feto que estás siempre plena d'endretos a on que la molsa y las especies plantars de clima atlantico s'hayan puesto cubilar. Per contras, la vesant norte d'a valle la mandan as formacions de pinos y caixigos que son influyius per lo clima mes xuco y mes mediterranio d'a par de solana, y cuan que en puyan mes t'alto las leneras, se pueblan de mes especies arbustivas, desapareixendo-ie es caixigos de primeras, es pins royos nasprés, y quedando-be cosa mes que buxos y altras especies d'arbustos. Las matas que dominan lo paisache d'as Sucas en han dato de toponimos como "Buixarbala" u lo "Matical d'a ratera" que ye per alto de Reviella.

Es cichos calcinosos de solana son l'habitat millor ta una cantidat d'especies rupicolas que se troban aquí només, y tamién en Anyisclo. Belas especies que se i apresentan a sobén son la orelleta d'onso, la bioleta d'as fuents, la coda de borrega y altras pocas, que son capaces de supervivir-ie.

Litolochicament, la valle de Tella ye patrimonio d'es grans macizos calcinosos d'o Pireneu central, integrando per la par de la Siarra d'as Sucas lo mesmo complexo d'estrato que lo macizo d'as Tres Serols. La composición d'o suelo local, con d'ixes afloramientos d'a penna de calz que tan prencipals son han deixato que se i fes lo sistema de canyons que la caracterizan. Amés, la roca d'estas siarras s'han foradato a saber-lo per dintro, per la erosión que han reforzato las campas de lapiar que i tenen per alto, ubrendo esplucas ta l'exterior, que fan posible que s'hayan producito espedicions espeleolochicas per adintro d'o Karst. Garra denguna d'as esplucas de Tella ye preparada ta que dengún la recorra sin d'equipación adecuada, cal que se faya de pensar ta privar d'accidentes, perque en i hai que las han mirato de correr y luego i han pasato desgracias.