Echipto

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica Arabe d'Echipto جمهوريّة مصرالعربيّة Chumhūriyyat Misr al-`Arabiyya
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Silencio y pacencia, libertat, socialismo y unidat ¹
Himno nacional: Bilady, Bilady, Bilady
Situación d'Echipto
Capital  • Población  • Coordenatas	O Caire 15,2 millons 30°5′ N 31°25′ E
Mayor ciudat	O Caire
Idiomas oficials	Arabe
Forma de gubierno President Vicepresident Primer ministro	Republica Abdel Fattah el-Sisi - Moustafa Madbouly
Independencia parcial  • Reconoixita	D'o Reino Uniu 28 de febrero de 1922
Superficie  • Total  • % augua Mugas Costas	Posición 29º 1.001.449 (UN 2007) km² 0,6% 2.689 km 2.450 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 14º 100.388.073 2019 100.24 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2005)  • PIB per capita	Posición 32º US$ 302.803 millons US$ 4.282
Moneda	Libra (EGP)
Chentilicio	Echipciano/a u echipcio/a
Zona horaria  • en Verano	EET (UTC+2) EEST (UTC+3)
Dominio d'Internet	.eg
Codigo telefonico	+20
Prefixo radiofonico	6AA-6BZ, SSA-SSM, SUA-SUZ
Codigo ISO	818 / EGY / EG
Miembro de: Liga Arabe, ONU, UA
¹ No verificato.

A Republica Arabe d'Echipto (arabe: مصر Misr) ye un país a lo nord-este d'Africa, anque incluye a peninsula d'o Sinai, que fesablement habría d'estar considerada parti d'Asia. A mayoría d'a población d'o país s'asienta a lo largo d'o río Nilo y la mayor parti d'a suya superficie la forma o disierto d'o Sahara estando cuasi toda deshabitada.

Ye un país que muga a l'este con Palestina y con Israel, a o sud con Sudán y a l'ueste con Libia. Antiparte, muga a o norte con a mar Mediterrania y a l'este con a mar Roya. A peninsula d'o Sinai, a o canto d'a mar Roya, muga a l'este con o golfo d'Aqaba y a l'ueste con a golfo de Suez. D'iste zaguer golfo marcha enta o norte a canal de Suez, una vía de transporte maritimo que ubrió a fins d'o sieglo XIX Ferdinand de Lesseps, dica plegar a la mar Mediterrania.

A suya población ye de 88,924,000 habitants (estimación de 2015) en una superficie d'1.001.450 km², con una densidat de población de 84 hab/km². A suya capital ye O Caire (القاهرة), con bels 15,2 millons d'habitants. Atras ciudaz d'importancia por a suya población son Aleixandría, en o delta de Nilo, y Gizeh, que fa parte de l'aria metropolitana d'o Caire. A luenga oficial d'o país ye l'arabe, estando l'arabe echipcio o dialecto emplegato por a mayor parti d'a población echipciana. A moneda ye a libra echipciana. Politicament, Echipto ye actualment una republica de tipo presidencialista, estando actualment en o pueto de president o Abdel Fattah el-Sisi y estando de primer ministro Ibrahim Mahlab. Echipto fa parte d'a Liga Arabe, de l'Organización d'as Nacions Unidas y d'a Unión Africana, y en o mundo arabe ye considerato como o suyo prencipal foco politico y cultural.

A relichión d'a mayor parte d'a suya población ye o islamismo, encara que tamién contina en o país una chicota minoría que practica o cristianismo, os coptos, en a Ilesia Ortodoxa Copta (y una minoría aintro d'ista minoría en a Ilesia Catolica Copta).

Echipto ye uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización occidental, estando l'Antigo Echipto uno d'os puestos clau de l'Antigüedat. O país continó estando un país de muita importancia en atros momentos historicos, y una crucillata de civilizacions a on confluyen influencias de l'Africa subsahariana, d'o Islam y d'Europa. Como consecuencia d'o suyo pasato historico, Echipto tien a-saber-los molimentos, destacando por as suyas piramides, encara que bi ha tamién destacados representants d'o Arte islamico, amás de cuantos molimentos d'Arte echipciano y tamién d'Arte griego y d'Arte bizantín. Cal destacar a val d'os Reis, a piramide de Gizeh u o monesterio de Santa Caterina d'o Mont Sinai.

Etimolochía

O nombre d'o país en l'Antigo Echipto y en idioma echipciano yera Kemet (kṃt), con o significato de tierra negra (de kem, o nombre d'a color negra) por contraposición a deshret (dšṛt), tierra roya, d'a on provién a palabra disierto. Tierra negra, en iste contexto, fa referencia a o territorio que ye apto ta la practica de l'agricultura, que en Echipto yera y contina estando o mas amanato a o curso fluvial d'o río Nilo, con as suyas periodicas creixitas consecuencia d'as plevias en o suyo curso alto y que embadinaban os campos de cultivo con limo que permitiba as collitas. Ixe nombre pasó a o idioma copto (uno d'os estadios evolutivos d'a luenga echipciana) como kīmi u kīmə, pasando dende o copto a l'idioma griego como Χημία (Khēmía).

En idioma arabe o nombre actual d'o país ye (transliterato) Miṣr, y en arabe echipciano ye Maṣr. Ixa palabra tién a mesma radiz que a palabra en hebreu מִצְרַיִם (Mitzráyim), que significa dos estreitos y fa referencia a l'antiga división de l'Antigo Echipto en dos reinos diferents, Echipto Alto y Echipto Baixo. Orichinalment, a radiz en cuestión feba referencia a civilización.

Sindembargo, o nombre en aragonés, Echipto, deriva d'o nombre d'o país en latín, Aegyptus, que deriva dreitament d'o nombre en griego antigo, Αίγυπτος (Aígyptos). Antiparte, iste nombre griego s'orichinó en una palabra en echipchián tardano, Hikuptah, que yera una corrupción d'o toponimo Hat-ka-Ptah (tierra d'o ka u anima de Ptah), o nombre d'un templo en a ciudat de Menfis, a on bi heba un important santuario adedicato a uno d'os prencipals dioses d'a mitolochía echipciana, Ptah. Ixe nombre en griego y os adchetivos que en derivan (aigýpti, aigýptios) pasoron a l'idioma copto como gyptios u kyptios, rematando a suya evolución en o idioma arabe como qubṭī -> qubṭ, estando iste l'orichen d'a palabra copto.

Relación con os chitans

Antiparte, o pueblo chitán deriva o suyo nombre dreitament d'o chentilicio emplegato ta os habitants d'Echipto, echipciano, porque cuan os chitans plegoron a territorios europeus, se presentaban decindo que os suyos chefes yeran contes d'Echipto y o grupo de chens que yeran con els os suyos vasallos; por ixo en cuantas lenguas europeas se conoix a os chitans con bel nombre derivato d'a palabra echipcianos.

Cheografía d'Echipto

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Echiptoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía fisica

Anvista den de satelite d'Echipto: se i puet veyer o río Nilo que divide o país, os suyos dos disiertos a l'este y a l'ueste, a peninsula d'o Sinai, a mar Mediterrania, a mar Roya y o golfo de Suez, os puestos cheograficament mas importants d'o país.

Situato en Africa d'o Norte, en o suyo cabo noroccidental y en a muga con Asia (de feito a peninsula d'o Sinai ya fa parte d'ixe continent) con una superficie, alto u baixo, d'1 millón d'habitants. Muga a o nord-este (precisament en a peninsula d'o Sinai) con Israel y Palestina, a l'este con a mar Roya y o golfo de Suez, a o sud con Sudán, a l'ueste con Libia y a o norte con a mar Mediterrania.

Ye un país dominato por o disierto, que ocupa a mayor parte d'a suya superficie, con o disierto d'o Sahara a l'ueste d'o río Nilo y zonas tamién deserticas a l'ueste d'ixe río, amás d'o disierto d'o Sinai en a peninsula homonima. Nomás no son diserticos os territorios regatos por o Nilo, o delta de Nilo y bel oasis ixeminatos por o disierto.

Asinas, o río Nilo, o solo río d'o país, ye l'autentico pulmón d'Echipto y a suya fuent de vida, estando historicament as suyas creixitas a razón de ser d'un país con una economía basada en l'agricultura.

O territorio echipciano puet dividir-se en cuatre rechions clarament esferenciatas:

• O disierto occidental, dito Disierto de Libia, consistent en una plana eixuta que domina un territorio mas baixo, a dita depresión de Qattara.
• O disierto oriental, dito Disierto arabico, que plega dica las costas d'a mar Roya., dominato por una sierra paralela a la linia d'a costa.
• A val de Nilo, en o curso d'o río, que divide istas dos zonas diserticas, y d'a cual en fa parte o delta de Nilo.
• A peninsula d'o Sinai, dominata tamién por o dito disierto d'o Sinai, en forma de trianglo invertito con o golfo d'Aqaba a l'este, o golfo de Suez a l'ueste y a mar Mediterrania en o suyo canto norte.

Respective d'o suyo clima, o país ye asinas un país de clima disertico, encara que a comarca norte a o canto d'a mar Mediterrania tien un clima mediterranio (anque sin de plebias d'importancia, que no plegan a 250 mm/anyo). Cal parar cuenta que en o clima disertico as temperaturas ye fácil que cambien muito entre a nueit, que gosa estar muit fría, y o día, que ye muit caloroso.

Divisions administrativas

O país ye dividito administrativament en gubernacions u muhafazat, con un total de 27.

As 26 Gubernacions d'Echipto.

Gubernación Capital Aleixandría Aleixandría Aswan Aswan Asyut Asyut Al Buhayra Damanhur Beni Suef Beni Suef O Caire O Caire Al-Daqahliyah Mansura Damieta Damieta El Faium Faium Al-Gharbiya Tanta Gizeh Gizeh Ismailia Ismailia Kafr al-Shaykh Kafr al-Shaykh Luxor Luxor

Gubernación Capital Matruh Mersa Matruh Al-Minya Al-Minya Al-Minufiya Shibin al-Kom El Wadi el Gedid Kharga Sinai d'o Norte Arish Port Saïd Port Saïd Al-Qalyubiyah Banha Qina u Qena Qena Mar Roya Hurghada Al Sharqiya Zagazig Sawhag Sawhag Sinai d'o Sud Al-Tor Suez Suez

Historía d'Echipto

Ta más detalles, veyer l'articlo Historía d'Echiptoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Echipto ye uno d'os puestos a on naixió l'actual civilización occidental, estando l'Antigo Echipto uno d'os puestos clau de l'Antigüidat. Os reganos d'a val de Nilo premitioron o naiximiento d'una civilización orichinal, estendillata por as mugas d'o río Nilo dica o delta d'o Nilo en a mar Mediterrania, civilización conoixita por os historiadors como Antigo Echipto, que desembolicó un sistema d'escritura propio, a dita escritura hieroglifica, apareixita poco dimpués de l'aparición de l'escritura cuneiforme en Mesopotamia, alto u baixo en 3.300 aC. O país se convertió en una monarquía rechita por os ditos faraons, que reinoron en succesivas dinastías dica que Echipto fue adhibito a l'Imperio Romano en tiempos de César Augusto. En ixas envueltas, Echpto se convertió en una crucillata de civilizacions a on confluiban influencias de l'Africa subsahariana, de l'Antiga Grecia (y dimpués de l'Antiga Roma) y d'as civilizacions d'Orient Meyo.

Luego d'a conquiesta romana d'Echipto, se i desembolicó activament a filosofía, amás de convertir-se en uno d'os centros de difusión d'o Cristianismo, dica la conquiesta d'o país en o sieglo VII por os musulmans, escaicimiento que transformó de raso a estructura relichiosa d'o país, profundament islamizato dende ixe inte. Activo partecipant en as luitas contra as Cruzatas, Echipto remató por estar adhibito a l'Imperio Otomán, continando fendo-ie parte dica la suya ocupación en zaguerías d'o sieglo XIX por o Reino Uniu, fendo asinas parte de l'Imperio Britanico. Con a construcción d'o canal de Suez que premitiba o transporte maritimo entre a mar Mediterrania y a mar Roya (con a cual cosa ya no calía rodiar Africa), Echipto se convertió en un puesto clau en as rotas de comunicación britanicas con o Rach britanico, l'imperio que heban construito en a India, y con as suyas posesions en Asia y Oceanía. Por ixe motivo Echipto estió obchectivo de l'Afrika Korps d'o Tercer Reich mientres a Segunda Guerra Mundial, encara que formalment o país, que yera legalment un protectorau britanico semi-independient dende 1922 (o Reino d'Echipto), estió neutral en a guerra. En rematar a guerra, o país recobró a suya plena independencia, abolindo dimpués a monarquía ta convertir-se en una Republica.

Molimentos

As piramides de Keops, Khefren y Micerinos.

Como consecuencia d'o suyo pasato historico, Echipto tien a-saber-los molimentos, destacando por as suyas piramides, encara que bi ha tamién destacados representants de l'Arte islamico, amás de cuantos atros molimentos d'Arte echipciano, Arte griego y tamién d'Arte bizantín. Cal destacar a val d'os Reis, a Necropoli de Chiza u o monesterio de Santa Caterina d'o Mont Sinai.

Se veiga tamién

• Antigo Echipto.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Echipto.