Republica Popular de China

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Republica Popular de China
中华人民共和国
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Bandera China Escudo China
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Yìyǒngjūn Jìnxíngqú
Situación China
Situación China
Capital
 • Población
Pekín
13.758.000 (2019)
Mayor ciudat Chongqing
Idiomas oficials Chinés mandarín1
Forma de gubierno
President
Primer ministro
Republica socialista
Xi Jinping (习近平 , 習近平)
Li Qiang (李強 , 李强)
Establimiento
Guerra Civil China

1 d'octubre de 1949
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Posición 4º
9.596.960 km²
2,8%
22.117 km
Población
 • Total (2020)
 • Densidat
Posición 1º
1.400.050.000
145,88 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2019)
 • PIB per capita
Posición 2º
EUR€ 12.369.390.391.910
EUR€ 8.835
Moneda Renminbi (CNY)
Chentilicio Chinés/a[1] u chino/a[1]
Zona horaria UTC+8
Dominio d'Internet .cn
Codigo telefonico +86
Prefixo radiofonico 3HA-3UZ
Codigo ISO 156/CHN/CN
Miembro de: ONU, APEC
1 O pǔtōnghuà ye o estandar oficial charrato, fueras de en Hong Kong y Macau a on que s'emplega tamién o cantonés. O chinés mandarín ye co-oficial con l'anglés en Hong Kong y con o portugués en Macau. En rechions minoritarias, o chinés mandarín ye co-oficial con luengas minoritarias como l'uigur, mongol y o tibetano.

A Republica Popular de China (en chinés 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó) ye un país situato en l'este d'Asia, o cuatreno mas gran d'o mundo en cuanto a amplaria territorial.

A suya población ye de 1.325.992.000 habitants (estimación de 2008) en una superficie de 9.596.960 km², con una densidat de población de 138 hab/km². Ye o país con mayor numero d'habitans d'o mundo.

As ciudaz mas importants son Pekín (a capital), Xangai, y Hong Kong, totas con mas de 10 millons d'habitants, y bi ha arredol de 40 ciudaz de mas d'1 millón.

Toponimia[editar | modificar o codigo]

Os chineses d'etnia han dicen a la suya tierra Zhongguo, que significa "país" u "estato" y etimolochicament se relaciona con Zhong, "a civilización", en oposición a los países y pueblos barbaros.

O toponimo China provién d'o nombre d'a dinastía Qin, y s'introdució en Occident por a conoixencia que os europeus teneban d'as sederías que bi heba en ixas envueltas en China.

Marco Polo nombra lo norte de China en o suyo libro Cathay, y mientres bel tiempo asinas diciban os europeus a China, tal y como veyemos en a traducción aragonesa de "La Flor de las Ystorias d'Orient" y "Libro d'as Marabillas d'o Mundo". A denominación Cathay se remonta a los khitan, un pueblo mongol que dominó o norte de China y que fue forachitato por os churchez ta Asia Central enta l'anyo 1225, convertindo-se en os Kara Khitai.

Marco Polo nombra o sud de China que Kublai Khan habió de conquerir como Mangi, y en a traducción aragonesa d'o "Libro de Marco Polo" s'estribe Mangui u Daumangui:

Et aq(u)i ya muchas abadias de lures ydolas et quando partiemos desta ciudat et huuiemos caualgadas dos leguas trobamos dos caminos porel vn(a)[o] va hombre al ponent et porel otro al exaloch aq(ue)l de ponent va al cathay et el de exaloch va ala prouinçia de Mangui
en la grant prouinçia de daumangui auie vn Rey qui se clamaua Sanchfur et auie tan grant tresoro et tantas gentes que pocos senyores ya al mundo tan gra(n)de como el sino el gra(n)t chan mas no es honbre darmas

En o Manuscrito alchamiau d'Urreya de Xalón nombran China como Assin:

i entraré en las tierras de Assin, i trastornaré las tierras de a man derecha i a man eskerra

Chentilicio[editar | modificar o codigo]

En idioma aragonés actual, en proceso de desaparición, predomina l'uso d'o mesmo chentilicio que se fa servir en castellano, ye dicir chino,[2] que tamién se troba como barbarismo en idiomas vecins como ye o catalán, y que representa una tendencia que tien o castellano de fer chentilicios heredata d'o latín cambeando a a d'o toponimo por a o (Dacia-Dacio, Estonia-Estonio). L'uso de chino como chentilicio en aragonés lo documentamos en "A Lueca" y en "Continazión (1922-1983)", de Chuana Coscujuela:

teneba a cara de china y llebaba un bestido...[3]
Pero no te diré que yera treballo de chinos.[4]

Manimenos fendo uso d'a derivación a partir d'un sufixo pa creyar chentilicios en aragonés se puet adaptar chinés coincidindo con o francés chinois y o catalán xinès.

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Foto de satelite de China

A Republica Popular de China (RPCh) ye o segundo país mas amplo d'Asia, dimpués de Rusia, y o tercero u cuatreno mas gran d'o mundo. No se puet calcular prou bien a suya superficie debito a las disputas territorials entre China y a India, en concreto Askai Chinés y Trans-Karakoram, y tamién os diferents metodos emplegatos ta calcular a superficie d'os Estaus Unius fan que pueda estar cualsiquiera d'istos dos o tercer país mas amplo. China tien mugas con 14 países: Afganistán, Vietnam, Bután, Cazaquistán, Corea d'o Norte, India, Laos, Mongolia, Birmania, Nepal, Pakistán (en o territorio desputato por a India d'o Caixmir), Kirguizistán, Rusia y Tachikistán. Tamién muga con a mar Amariella, a mar de China Oriental y a mar de China Meridional.

Mont Everest, punto mas alto de China y d'a Tierra.

Debito a la suya amplaria territorial bi ha una ripa de paisaches y zonas climaticas en China. A l'este, a lo largo d'a costa d'a mar Amariella y d'a mar d'a China Oriental, bi ha planas aluvials con una alta densidat de población. A zona costera d'a mar d'a China Meridional ye mas montanyosa y a lo sud de China domina a orografía de chicotas sierras. En o centro de l'aria oriental bi son os deltas d'os ríos mas grans: o río Amariello y o Yangtze. Atros ríos importants son o río d'as Perlas, o Mekong, o Brahmputra, l'Amur, o Huai He y o Xi Jiang.

A l'ueste mandan as grans cordeleras, mas que mas o Himalaya, a mayor altaria d'a cual ye o mont Everest, y os altiplanos que caracterizan a mayor parti d'o paisache arido d'os disiertos d'o Takla-Makan y o Gobi. Debito a la sequera y as practicas agricolas perchudiciosas, as tronatas d'arena son comunas mientres a primavera. A expansión d'o disierto de Gobi ye a causa prencipal d'istas tronatas que afectan a lo nord-este chinés, y mesmo a Corea y Chapón.

Encara que s'han aprobato politicas y regulacions ambientals dende 1979, o medio ambient en a China contina deteriorando-se, ya que muito a sobén se mira mas por o desembolique economico que por o medio ambient. Amás, encara que China ha ratificato lo Protocolo de Kyoto, como país en vías de desarrollo no tien denguna limitación a las suyas emisions de dioxido de carbonio. Debito a la suya rapeda industrialización, China se ye convertindo en un d'os emisors mas grans de gases de carbonio que contribuyen a lo escalfamiento global.

Estructura politica[editar | modificar o codigo]

O president chinés Hu Jintao y o president estatonitense George W. Bush

A Republica Popular China tien un sistema politico unipartidista, con predominancia d'o Partiu Comunista Chinés, sistema de tipo autoritario y restrictivo con as Libertatz como a libertat d'expresión, a libertat d'asociación u a libertat de reunión. Dende os anyos 1970, sindembargo, o rechimen chinés ha feito una chicota evolución, encara que con muitos procesos involutivos.

Asinas, en 1982 se proclamó una nueva Constitución, que dá o poder lechislativo a o Congreso Nacional Popular de China, formato por 3.000 miembros, esleitos indreitament por os diferents nivels administrativos chineses, con un mandato d'una duración de 5 anyadas; bi ha un Comité Permanent. O poder executivo ye d'un Consello de Gubierno formato por un president de Gubierno y os suyos ministros, y por un president de China. Sindembargo, a propia Constitución reconoixe y asegura la predominancia d'o Partiu Comunista Chinés, que ye quien nombra a los candidatos a ocupar os cargos politicos en o país.

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Articlo prencipal: Organización politico-administrativa de China

Mapa admnistrativo de China

A Republica Popular China se divide oficialment en tres nivels:

  1. A nivel provincial o país se divide en 23 provincias, 5 rechions autonomas, 4 municipios baixo churisdicción central[5] (u municipalidaz), y 2 rechions administrativas especials.
  2. A nivel de districtos, as provincias y rechions autonomas se dividen en prefecturas autonomas, districtos, districtos autonomos y ciudaz;
  3. A nivel cantonal, os districtos y districtos autonomos se reparten en cantons, cantons de minorías etnicas y poblatos.

Asinas os nivels provincial, districto y cantonal se flexibilizan ta adaptar-se a las particularidaz etnicas u economicas d'o territorio: as rechions autonomas, prefecturas autonomas y districtos autonomos son divisions de 1er u 2º nivel habitatas por as 55 etnias minoritarias que tienen a suya propia autonomía ta fer leis especificas. As municipalidaz de Pekín, Tianjin, Xangai y Chongqing incluyen belunas d'as mayors ciudaz d'o mundo y son baixo administración dreita. A la fin, as antigas colonias europeas de Hong Kong y Macau mantienen una gran autonomía como rechions administrativas especials, conservando o suyo propio sistema economico y chudicial, amás de muitas caracteristicas propias d'estatos independients, como a suya propia moneda, dominio d'Internet, prefixo telefonico, bandera, ecetra. Baixo iste modelo Taiwán se considera una d'as 23 provincias d'a Republica Popular China, encara que en la practica la isla ye independient, y se troba administrata por o rechimen d'a Republica de China dende a fin d'a Guerra Civil de 1949.

Divisions de nivel provincial
Provincias
Anhui 安徽 Hainan 海南 Hunan 湖南 Qinghai 青海 Taiwán 台湾
Fujian 福建 Hebei 河北 Jiangsu 江苏 Shaanxi 陕西 Yunnan 云南
Gansu 甘肃 Heilongjiang 黑龙江 Jiangxi 江西 Shandong 山东 Zhejiang 浙江
Guangdong 广东 Henan 河南 Jilin 吉林 Shanxi 山西
Guizhou 贵州 Hubei 湖北 Liaoning 辽宁 Sichuan 四川
Rechions autonomas
Guangxi 广西 Mongolia Int. 内蒙古 Ningxia 宁夏 Xinjiang 新疆 Tíbet 西藏
Municipalidaz
Pekín 北京 Chongqing 重庆 Xangai 上海 Tianjin 天津
Rechions Administrativas Especials
Hong Kong 香港 Macau 澳门

Disputas territorials[editar | modificar o codigo]

Amás de reclamar o territorio d'a Republica de China, a Republica Popular de China tien bellas desputas territorials con atras nacions:

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (an) Chusé Lera Alsina Aplego. Diccionario de Resistencia y Gramática sobre lo cheso. Massanas gràfiques. 2004.
  3. (an) Chuana Coscujuela: A Lueca: a istoria d'una mozeta d'o Semontano. Publicazións d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, 1998. p 87.
  4. (an) Chuana Coscujuela: Continazión: 1922-1983: Continazión de a Narrazión Autobiografica a Lueca. Publicazións d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, 1/1/1992. p 122
  5. (es) División administrativa y ciudades, China.org.cn

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.