Madeira

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Rechión Autonoma de Madeira
Região Autónoma da Madeira
Rechión autonoma de Portugal
Escudo d'a  Madeira
Bandera Escudo
Himno: Himno de Madeira
Entidat
 • Estato
Rechión autonoma
Portugal
Capital Funchal
Idioma oficial Portugués
Superficie
 • Total

801 km²
Población
 • Total (2011)
 • Densidat

267 785 hab.
334,5 hab/km²
ISO 3166-2 PT-30
President Alberto João Jardim
Autonomía 30 d'abril de 1976
Zona horaria UTC+0
Prefixo telefonico 351 291

Madeira en Portugal y en a Unión Europea
Pachina web oficial

Madeira (en portugués Arquipélago da Madeira) ye un archipelago portugués situato en l'Atlantico norte, entre os paralelos 32º 22' 20'' y 33º 7' 50'' y en una lonchitut entre os 16º 16' 30 W y os 17º 16' 39'' W. L'archipelago ye formato por dos islas habitatas ditas Madeira y Porto Santo, tres chicotas islas deshabitatas conoixitas como Islas Desertas y un atro grupo mas chicorrón de tres islas tamién deshabitatas conoixito como as Islas Selvagens, mas amanatas a las Canarias que a Madeira.

Descubiertas y colonizatas por Portugal en 1418, actualment en son una rechión autonoma (en portugués Região Autónoma da Madeira) y, tamién, una rechión ultraperiferica d'a Unión Europea.

Historia[editar | modificar o codigo]

Portalada d'o "Libro del conosçimiento de todos los rregnos et tierras e señoríos que son por el mundo..."

S'ha dito, encara que no bi'n ha prebas concluyents, que os fenicios descubrioron Madeira en una epoca bien primerenca. Plinio reconta unas islas Porpres u Mauritanicas, que se trobaban amán d'as islas Afortunatas u Canarias lo que pareixe indicar a l'archipelago de Madeira. Bi ha una historia romantica, de veracidat mas que dubdosa, que parla de dos amants, Robert Machim y Anna d'Arfet, que fuyiban d'Anglaterra enta Francia en 1346 y se desvioron d'a suya rota a causa d'una violenta tempestat; indo a parar a la costa de Madeira en o puesto a on dimpués sería a localidat de Machico, en remeranza d'un d'éls. Seguntes se puet comprobar en una carta portolana datata en 1351, que se conserva en Florencia, pareixe que Madeira heba estato descubierta muito tiempo antis d'ixa calendata por vaixiellos portugueses capitaneyatos por oficials chenoveses. En 1419, dos d'os capitans d'o prencipe Henrique o Navegant, João Gonçalves Zarco y Tristão Vaz Teixeira, se veyoron desviatos por una tempestat enta a isla que nombroron Porto Santo, en sinyal de gratitut por haber-se salvato d'o naufrachio. A l'anyo sigüient se ninvió una expedición ta poblar a isla y, como dende astí alufroron Madeira, tamién se i dirichioron y en prenioron posesión en nombre d'a Corona portuguesa. Alavez i fundoron a villa de Funchal.

A colonización d'as islas prencipió enta 1432 u 1433. O 23 de setiembre de 1433, o nombre Ilha da Madeira (isla de Madeira, u literalment "isla d'a fusta") apareixe en un mapa, por primera vegata, adintro d'un documento.

En 1425 s'encetó a colonización portuguesa, ya que, como as Azores, teneban muita importancia estratechica en o paso maritimo enta Guinea. En 1451 Funchal recibió a carta de villa u concello, fuero que fue enamplato en 1472, y en a isla se i plantoron cepas de vinya de Chipre, Creta, Borgonya y d'o Rin, asinas como a malvasía de Creta, as cuals orichinarían o vin d'o país. En 1452, amás, s'introduciria dende Sicilia a canya de zucre en Machico.

Tarcheta postal de l'anyo 1914. Una "corça de bois", antigo medio de transporte tipico d'a isla de Madeira. Foto: Perestrello.

En 1502 Bethencourt descubrió a isla de Porto Santo ta Castiella, pero ista en renunció en favor de Portugal. En 1508 o rei portugués Manuel I concedió rango de ciudat a la villa de Funchal, mientres que en 1514 se convertiba en seu episcopal. Cuan Felipe II de Castiella fue proclamato rei de Portugal en 1580, os espanyols ocuporon a isla, que fue atacata por l'anglés Preston, qui bombardeyaría Porto Santo en 1592. Cuan en 1640 os portugueses se devantan contra os espanyols, Madeira torna a mans portuguesas.

En 1801 fuoron ocupatas temporalment por a Gran Bretanya ta mirar que no las ocupasen os franceses, feito que se repetiría dende 1807 dica 1814, anyo en que as islas tornarían a Portugal por o Tractau de Versailles. Amás, en 1803 un fuerte temporal destruyó temporalment Machico. En 1828 participarian activament en a guerra civil entre Pero I y os miguelistas, y en 1852 bi habió una plaga d'oidium que malmetería a cullita de uga.

En 1873 tamién bi habió una plaga de filoxera que prebocaría una crisi economica tan gran que muitos maderenses emigrarían masivament enta America d'o Norte y d'o Sud. En 1895-1898 se suprimió temporalment o concello de Porto Moniz y prencipiarían os primers movimientos autonomistas, de traza que a metropoli les concedió un chicot autogubierno.

En 1921, l'emperador austrohongaro Carlos I fue deportato a Madeira, dimpués d'un golpe d'estato fracasato. I morió un anyo dimpués. En 1931 se i sulevoron os militars antisalazaristas, que reblarían con a mediación d'o bispe de Funchal. Mientres o periodo 1940-1945 as islas fuoron emplegatas como base aliata, encara que con una importancia relativa menor que as Azores.

En noviembre de 1975, dimpués d'o trunfo d'a Revolución d'os Clavel y a caita d'o gubierno salazarista, s'establió o Frente de Libertação do Arquipélago de Madeira (FLAMA), como reacción por a plegata a o poder en Portugal d'os comunistas y os partius d'ezquierdas, con un refirme no guaire disimulato d'os emigratos a os Estaus Unius. Como resultato, en 1976 recibió d'o gubierno portugués un fuerte estatuto d'autonomía, o Día Nacional de Madeira estió establito ta commemorar l'autonomía que Portugal concedió a la Rechión Autonoma de Madeira en a Constitución Portuguesa d'iste anyo. Dimpués d'o gubierno interín de Jaime de Ornelas Camacho (1911) de l'1 d'octubre de 1976 a o 3 de marzo de 1978, en as primeras eleccions vence o socialdemocrata Alberto João Jardim (1943).

En febrero de 1978 o FLAMA edita o diario separatista Jornal Insular, que ye refirmato por os madeirenses americanos; alavez, o Movimento Independentista de Madeira (MIM) recibe o refirme d'os radicals africanistas y consigue que Madeira sía integrata en o grupo d'islas que s'heban d'independizar-se seguindo as pautas d'a OUA. Portugal, como ye de dar, refusa o documento.

En zaguerías, en octubre de 1979, se celebra a Cimera de Funchal presidita por Alberto João Jardim, con miembros d'OUA y d'o gubierno portugués, y a on se prenen os sigüients alcuerdos: definición de l'eixe Azores-Madeira-Canarias y reforzar l'autonomismo ta combatir o independentismo.

Dende alavez, o movimiento independentista s'ha ito amortando, y en as eleccions autonomicas de 1984 o PSD obtenió 40 d'os 50 escanyos en Madeira, estando Alberto João Jardim trigato president atra vegata.

O 9 d'octubre de 1996 Alberto João Jardim, president autonomico dende 1978, siempre con mayoría absoluta, tenió una fuerte oposición d'os comunistas d'o CDU, presidito por os mosens Edgar Silva (33 anyos) y Mário Tavares, a qui acusó d'haber vendito a la ilesia, cosa que prebocó as iras d'o bispe de Funchal, Teodoro de Faria; y d'o partiu d'extrema ezquierda UDP, dirichito por o tamién mosen Martins Júnior (58 anyos).

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Imachen en 3D de Madeira dende l'este.

L'archipelago ye situato a uns 600 km d'a costa d'Africa, a mas de 900 km de Lisboa, a uns 400 km de Gran Canaria y a uns 800 km de Santa Maria, a mas amanata d'as islas Azores.

Madeira ye a isla prencipal d'o grupo, con 741 km ², tien una largaria de 57 km, una amplaria maxima de 22 km y un litoral de 130 a 140 km. Ye travesata d'este a ueste por una cadena de montanyas con altarias superiors a os 1.200 m que rematan en o Pico Ruivo (1.862 m), d'as que baixan fundos barrancos enta os dos costatos d'a isla.

A o sud queda bien poco d'o bosque orichinario que cubriba toda a isla (dica que os primers colons decidio pretar-le fuego ta ganar espacio ta as suyas granchas) y que le dió o nombre que tien agora (Madeira quiere decir "fusta" en portugués), pero en a parti norte en beluna d'as vals encara i creixen árbols nativos d'a isla. Un luengo, estreito y comparativament poco elevato tozal rocoso (a Punta de São Lourenço) forma l'extremo oriental de Madeira, a on se puet veyer un trozo de terreno d'arena calcaria que contiene conchas y atros fósils que se pareixen a las radices d'os árbols, probablement producitos por infiltración.

A isla Porto Santo ye menos montanyosa y tien plachas d'arena dorata.

Islas[editar | modificar o codigo]

Cabo Girão

Clima[editar | modificar o codigo]

A suya posición cheografica y o paisache montanyoso permiten un clima muit bueno. As temperaturas son d'uns 22 °C en verano y uns 16 °C d'hibierno. Con una humedat suau, o tiempo de Madeira ye clasificato como subtropical. Influenciata por a corrient d'o Golfo, a temperatura de l'augua d'a mar ye tamién d'uns 22 °C en verano, y d'uns 17 °C d'hibierno. As islas son d'orichen vulcanico.

Arias naturals[editar | modificar o codigo]

L'archipelago poseye valiosas arias naturals, mas que mas as selvas de laurisilva en as zonas montanyosas d'o norte de Madeira, que han estato declaratas Patrimonio Mundial d'a Humanidat por a UNESCO.

Atras arias naturals son as islas Desertas y as islas Selvagens.

División administrativa[editar | modificar o codigo]

Freguesías de Madeira

Igual que os districtos de Portugal, Madeira tamién se subdivide en 11 municipios:

Municipio Población
Aria
(km²)
Ciudat prencipal Freguesía
Funchal (1) 100.847 75.7 Funchal 10
Câmara de Lobos 35.150 52.6 Câmara de Lobos 5
Santa Cruz (2) 32.696 68.0 Santa Cruz 5
Machico 21.321 67.6 Machico 5
Ribeira Brava 12.523 64.9 Ribeira Brava 4
Calheta 11.856 110.3 Calheta 8
Santana 8.491 93.1 Santana 6
Ponta do Sol 8.189 46.8 Ponta do Sol 3
São Vicente 6.063 80.8 São Vicente 3
Porto Santo (3) 4.388 42.4 Vila Baleira 1
Porto Moniz 2.762 82.6 Porto Moniz 4
Total 244.286 768.0 Funchal 54
(1) incluye as islas Selvagens (en a freguesía de ).
(2) incluye as islas Desertas (en a freguesía de Santa Cruz).
(3) Segunda isla mas gran dimpués de Madeira.

Cheografía humana[editar | modificar o codigo]

Garajau

Demografía[editar | modificar o codigo]

Encara que a densidat de población (alto u baixo de 300 hab./km²) ye superior a la meyana d'o país y a mesma que a UE; o 75% d'a población d'a isla de Madeira habita en o 35% d'o territorio, mas que mas en a costa sud, a on bi ha a ciudat de Funchal, capital d'a Rechión Autonoma de Madeira, que concentra o 45% d'a población (130.000 habitants) con una densidat de 1.500 hab./km². Ye tamién en ista zona a on bi ha a mayor parti d'os servicios hotelers.

Seguntes os datos d'o SEF, en zaguerías de 2006 ista rechión contaba con 7.404 foranos, procedents de 91 países, a mayoría d'éls de Brasil.

A población de Porto Santo en l'anyo 2003 yera alto u baixo de 5.000 habitants, y a densidat de población de 112 hab/km². Os colonizadors portugueses d'as islas yeran, mas que mas, de l'Algarve y d'o Minho.

Transportes[editar | modificar o codigo]

Aeropuerto de Madeira
O ferry conecta diariament Madeira y Porto Santo

En as islas bi ha dos aeropuertos: uno en a isla de Madeira y l'atro en a isla de Porto Santo. A mayoría de vuelos provienen de Lisboa y de Porto, encara que bi ha uns cuantos vuelos d'atras ciudaz europeas y d'atros paísos mas luent, como Brasil, Venezuela y Sudafrica.

D'antis mas, l'aeropuerto de Funchal yera temito por culpa d'a suya pista d'aterrizache, que yera curta y remataba abruptament sobre un precipicio. De feito, os avions mas grans no i podeban aterrizar. Os zaguers anyos s'ha treballato ta reorientar y fer mas gran a pista, que ha pasato de 1.800 a 2.481 metros de largaria, fendo posible que i puedan aterrizar avions muit grans.

Os ciudadans d'os países d'a Unión Europea que han sinyato o Tractau de Schengen pueden dentrar librement a las islas sin haber d'identificar-se.

Os sistemas de transporte entre as dos islas son l'avión y o ferry. Iste zaguero, amás de pasachers, permite transportar vehiclos. Vesitar l'interior d'as islas ye fácil gracias a las vías rapedas construitas mientres o boom economico de Portugal.

En Funchal bi ha un sistema de transporte publico, que incluye un buen numero d'interpresas d'autobus que permiten arribar a toz os puntos d'intrés d'a isla.

Cultura[editar | modificar o codigo]

Parque de Santa Catarina, en o centro de Funchal.

As islas tienen molimentos historicos, carreras y plazas achardinatas y chicoz lugars tipicos. A tradicional casa de tellato de palla ha quedato limitata a una atracción turistica en a localidat de Santana.

En Madeira bi ha a-saber-las canals de riego ditas levadas que portian l'augua d'a parti norte d'a isla enta a parti sud. Hue en día, as levadas no nomás suministran augua a la rechión sud d'a isla, sino que tamién cheneran enerchía hidroelectrica. Bi ha uns 2.200 km de levadas que forman un rete de senders, que facilitan a o caminant una experiencia relaxant por os politos puestos de l'interior d'a isla.

Funchal ofreixe atros atractivos, como o rete de museus. Destacan o Museu d'Arte Sacro; o Museu Quinta das Cruzes (con piezas arqueolochicas, muebles portugueses y angleses d'os sieglos XVI a o XIX, piezas de porcelana, reloches y pinturas). O suyo chardín con un chicot parque arqueolochico amuestra losas sepulcrals, finestras manuelinas, una picota medieval y cuantos escudos d'armas. En l'interior se puet recorrer a historia d'o mueble de toz os tiempos y veyer una intresant colección de litografías que amuestran como yera a vida islenca en o sieglo XIX. Igualment ye recomendable a villa de Blandy's Garden, en os arredols de Funchal y rodiata d'una mar de vechetación voluptuosa.

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

Entre os platos tipicos destacan a espasa preta y a espada com banana, a sopa de tomate y bruno, a caldeirada (sopa de peix), o bife d'atum y milho fregit (tonina con panizo frito), carn em vinha d'alho (tocín agro con allo), etzibada (plato feito a base de pizca enfilata en un palo de laurero y olla sobre brasas), bolo de mel (pastel de miel de Madeira) y, ta acompanyar os minchars, o bolo do caco (pan de panizo cueto en una placa de fierro, sobre brasas, que se prene untato con manteca d'allo y preixil), una autentica delicia.

A isla ye un paradiso ta os amants d'o vin. Bi ha cuatre variedaz seguntes l'altaria en a que se planten as vinyas: sercial, o mas xuto, ta l'aperitivo; verdelho, semixuto; boal, semidulce, ta acompanyar o queso; y malvasía, dulce, ta os postres. Respective a os licors destacan os licors de fruitas tropicals como a granadilla, a pinya d'America y a chirimoya, asinas como a poncha, que ye una bebita feita a base de suco de narancha, limón, miel y auguardient de canya de zucre, parellana a la crema de ron miel canaria. A Companyía de Vin de Madeira ye o puesto mas emblematico ta adquirir una botella de Madeira.

Filatelia[editar | modificar o codigo]

En 1868, Portugal fació una edición especial d'unas estampetas ta Madeira, que yeren as estampetas en curso en Portugal con o nombre "MADEIRA" sobreimpreso. Iste sistema continó dica 1928, cuan salió una serie especial ta Madeira; pero estió a unica que fue producita dica 1980 (as estampetas de Portugal tenioron valideza en Madeira dica 1898), cuan Portugal prencipió a imprimir estampetas con a inscripción "Portugal Madeira" que yeren validas tanto en Madeira como en Portugal continental, parellanas a la edición que se feba ta as Azores.

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Districtos de Portugal
Aveiro - Beja - Braga - Bragança - Castelo Branco - Coimbra - Évora - Faro - Guarda - Leiria - Lisbona - Portalegre - Porto - Santarém - Setúbal - Viana do Castelo - Vila Real - Viseu
Rechions Autonomas de Portugal
Azores - Madeira


Estatos d'Africa
Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe
Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha
1 Parcialment en Asia. 2 Parcialment reconoixito u en disputa