Iraq

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Republica d'Iraq
الجمهورية العراقية
Al-Chumhūriyya al-‘Irāqiyya
Bandera d'Iraq Escudo d'Iraq
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Allahu Akbar
(arabe; Dios ye mas gran)
Himno nacional: Mawtini
Situación d'Iraq
Situación d'Iraq
Capital
 • Población
 • Coordenatas
Bagdad
5.672.516 (2005)
33° 20’ N 44° 26’ E

Mayor ciudat Bagdad
Idiomas oficials Arabe y kurdo
Forma de gubierno Republica parlamentaria
Barham Salih
Mustafa Al-Kadhimi
Independencia
de l'Imperio Otomán
d'o Reino Uniu

1 d'octubre de 1919
3 d'octubre de 1932
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Costas
Posición 58º
437.072 km²
1,1%
3.631 km
273 km
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 36º
37.056.169
82,7 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2006)
 • PIB per capita
Posición 61º
US$ 89,800 millons
US$ 2,900
Moneda Dinar iraquí (IQD)
Chentilicio Iraquí
Zona horaria
 • en Verano
UTC+3
UTC+4
Dominio d'Internet .iq
Codigo telefonico +964
Prefixo radiofonico HNA-HNZ / YIA-YIZ
Codigo ISO 368 / IRQ / IQ
Miembro de: ONU, OPEP

A Republica d'Iraq, u Iraq, tamién Irak (en arabe جمهورية العراق), ye un país situato en Orient Meyo, a lo sudueste d'Asia. Muga a lo norte con Turquía, a lo sud con Arabia Saudita y Kuwait, a lo norueste con Siria, a l'ueste con Chordania y a l'este con Irán. A capital d'o país ye a ciudat de Bagdad.

A suya población ye de 37.056.169 habitants (2015) en una superficie de 437.072 km², con una densidat de población de 82,7 hab/km². A mayor parte d'a población d'o país son arabes, charrando a luenga arabe, encara que en o nord-este d'o país bi ha presencia predominant d'os kurdos, que charran idioma kurdo. Tamién bi ha atras minorías, como turcomans y asirianos. A relichión d'a mayor parte d'a población ye o Islam, dividito entre chiitas y sunnitas, con presencia de chicotas minorías de cristianos, como os mesmos asirianos.

Conoixito entantes como Mesopotamia, en o territorio entre os ríos Eufrates y Tigris, Iraq ye o lugar a on que as civilizacions antigas prosperoron, entre as que s'incluyen as culturas sumeria, acadia, babilonica, asiria, persa, seleucida, parta y sasanida. Os musulmans conquirioron Iraq en o sieglo VII dimpués de Cristo. En o sieglo VIII, o califato abasida establió a suya capital en Bagdad, ciudat que dimpués esdevenirba un puesto mugant con l'Imperio Otomán.

Dende a invasión d'Iraq en 2003 por una coalición liderata por os Estaus Unius con participación britanica y d'atros países, ista coalición prenió lo control d'o país, en derrocando a l'anterior president, Saddam Husein, que fue aforcato dimpués d'un chudicio. Dende ixas envueltas, a situación d'o país ye d'una gran inestabilidat politica y economica, con muita violencia politica y muitas victimas civils, en un clima de guerra. L'actual president d'Iraq ye Chalal Talabani, y l'actual primer ministro ye Nouri al-Maliki.

Cheografía d'Iraq[editar | modificar o codigo]

L'Eufrates en Iraq

O territorio d'Iraq se situa en l'extremo septentrional d'o disierto d'Arabia, dica os piez meridionals d'os Monts Zagros, a lo norte. Ye trescruzato por dos ríos prencipals de trazato norueste-sudeste, o Tigris y l'Éufrates, que por meyo una serie de planas aluvials de gran fertilidat rematan desembocando en o golfo Persico formando un delta.

Iraq tien una superficie de 437.073 km² con nomás 58 km de costas. As prencipals ciudaz son Bagdad que ye a suya capital, Basora, Mosul, Karkuk, As Sulaymaniyah y Irbil.

Historia d'Iraq[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Iraqveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Prehistoria y Sumer[editar | modificar o codigo]

Parti superior d'a estela d'o codigo de leis de Hammurabi.

L'actual territorio d'Iraq ye considerato como una d'as cunas d'a civilización, en permitir a sedentarización d'os grupos nomadas en un sector en o cual as auguas d'os ríos Eufrates y Tigris permeteban l'agricultura intensiva de regano. Ye asinas en o periodo de Sumer, en o sieglo XXX aC, cuan se conoixen os primers entibos feitos por l'hombre ta profitar d'as auguas d'os ríos ta uso agricola. Isto fació tamién que apareixiese a escritura, en iste mesmo lugar.

As ciudaz-estato[editar | modificar o codigo]

En a comarca apareixioron tamién as primeras ciudaz-estato, en un periodo d'alternancia d'o dominio entre istas ciudaz, encara que destacando belunas d'istas ciudaz, como Susa u Babilonia.

Os indoeuropeus[editar | modificar o codigo]

Dimpués plegoron a la rechión os primers grupos d'os pueblos indoeuropeus, como hititas y medos, establindo cada uno d'istos pueblos o suyo imperio en a rechión, dica rematar en l'Imperio Persa Aquemenida. O periodo aquemenida duró a conquiesta d'o territorio por Aleixandre lo Gran en 330 aC, t'adhibir-lo a o suyo Imperio efimero, que s'esminglanó y continó en Mesopotamia como o Reino Seleucida.

Os Sasanidas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Imperio Sasanidaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Saddam Husein

Dende o sieglo III o territorio feba parte de l'Imperio Sasanida, estando un periodo de gran desarrollo cultural en a rechión.

Conquiesta islamica[editar | modificar o codigo]

En o sieglo VIII, dentroron en o país os arabes, en un proceso de conquiesta islamica, creyando-se a capital d'o Califato abasí en a ciudat de Bagdad, luego de redotar a lo Califato omeya. Bagdad se converte en una d'as ciudaz mas grans d'o mundo.

Monarquía e republica[editar | modificar o codigo]

O país actual se creyó dimpués d'a desaparición de l'Imperio Otomán, unindo-se-ie os bilayatos u provincias (que corresponderba a lo Iraq historico) y Mosul, a los que amás s'adhibió una francha de disierto dica la muga con Transchordania. Metioron como rei a lo prencipe hachemí Faysal Ibn Husayn, líder d'a Rebelión Arabe. Iraq fue administrato por Gran Bretanya baixo a forma d'o Mandato Britanico de Mesopotamia.

En 1932, o Reino d'Iraq fue reconoixito por a Sociedat de Nacions, encara que os nacionalistas arabes dandaliaban sobre a suya autonomía. A l'anyo siguient, Faysal fue substituyiu por o suyo fillo Gazi y a iste lo substituyó Faysal II, zaguer rei d'Iraq que fue derrocado en 1958.[1] Mientres a Segunda Guerra Mundial, Iraq fue invadito por o Reino Uniu, dimpués d'a presa de poder por parte d'os nacionalistas gracias a lo refirme alemán.

En 1958 un golpe d'Estato militar populista proclamó a republica, que sería dirichita dende allora por o partiu nacionalista Baath. Baixo iste manto no deixoron de desarrollar-se luitas por o poder y se succedioron os presidents, estando lo zaguer d'istos Saddam Husein.

Guerra en Iraq en 2005

Guerra de Iraq[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra de Iraqveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En l'anyo 2002 o gubierno estausunidense acusó a Iraq de mantener vinclos con o rete Al-Qaeda y de poseyer armas de destrucción masiva. Encara que istas afirmacions nunca no pudioron probar-se debidament, se fació un ataque seguito d'a invasión d'Iraq en 2003. O conflicto augmentó a violencia en o país y levó a lo derrocamiento d'o president Saddam Husein, qui dimpués d'estar feito preso y chuzgato, fue aforcato por crimens de guerra en aviento de 2006.[2]

Organización territorial[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Organización territorial d'Iraqveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Iraq ye dividito en 18 provincias (muhafazat, singular: muhafaza, en arabe):

  1. Bagdad (بغداد)
  2. Salah ad Din (صلاح الدين)
  3. Diyala
  4. Wasit
  5. Maysan
  6. Basora (البصرة)
  7. Dhi Qar (ذي قار)
  8. Al Muthanna
  9. Al Qadisyah (القادسية)
  1. Babil (بابل)
  2. Kerbala (كربلاء)
  3. Nayaf (النجف)
  4. Al Anbar (الأنبار)
  5. Ninawa (نينوى)
  6. Dahuk (دهوك)
  7. Erbil (أربيل)
  8. At Ta'mim
  9. Suleimaniya (السليمانية)

Provincias d'Iraq

Economía[editar | modificar o codigo]

A economía d'Iraq se basa en a exportación de petrolio. O teixito productivo local se troba muit malmeso por os anyos de guerra y os esfuerzos se centran en a reconstrucción d'a industria basica y o comercio de primera necesidat, con l'aduya internacional.

Antis d'esclatar a guerra cuentra Irán en setiembre de 1980, o futuro d'a economia iraquí yera brillant. A producción de petrolio heba conseguito lo nivel de 3,5 millons de barrils por día y os ingresos de petrolio sumaban 21.000 millons de dolars en 1979 y 27.000 millons de dolars en 1980. En prencipiar a guerra, Iraq heba acumulato alto u baixo 35.000 millons de dolars en reservas de divisas.

Demografía[editar | modificar o codigo]

Ombre iraquí

Un 75% d'os habitants d'o país son arabes, con una important minoría kurda (mas d'o 15% d'o censo total) y atros pueblos en as zonas de montanya d'o norte.[3] Arredol d'o 95% d'a población ye musulmana, con fuertes divisions entre chiitas y sunnitas. Mas d'un millón y meyo d'iraquís han habito de fuyir d'o suyo país por a guerra y una cifra parellana ye desplazata de casa suya (refuchiatos internos).[4]

Evolución demografica :

  • 1867 : 1,3 millons.
  • 1895 : 1,9 millons.
  • 1914 : 2,6 millons.
  • 1919 : 2,9 millons.
  • 1933 : 3,5 millons.
  • 1945 : 4.611.400 (censo)
  • 1958 : 6.488.000
  • 1979 : 12.650.000
  • 1987 : 16.335.200 (censo)
  • 1997 : 22.018.000 (censo)

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Bagdad busca un camino, 2003, Deutsche Welle, 19.04.2003
  2. (es) Saddam Hussein muere en la horca, 2006, Deutsche Welle
  3. "CIA World Factbook"
  4. U.N.: 100,000 Iraq refugees flee monthly. Alexander G. Higgins, Boston Globe, November 3, 2006.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.