Ir al contenido

Irlanda

Modificar os enlaces
De Biquipedia
(Reendrezau dende Republica d'Irlanda)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un país independient; ta la isla d'o mesmo nombre, se veiga Isla d'Irlanda.
Republica d'Irlanda
Poblacht na hÉireann
Republic of Ireland
Bandera de Irlanda Escudo de Irlanda
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Amhrán na bhFiann
Situación de Irlanda
Situación de Irlanda
Capital
 • Población 		Dublín
554.554
Mayor ciudat Dublín
Idiomas oficials Irlandés y anglés
Forma de gubierno Republica
Michael D. Higgins
Micheál Martin
Independencia
Declarata
Reconoixita (Estau libre)
Reconoixita (Republica) 		d'o Reino Uniu
21 de chinero de 1919
6 d'aviento de 1921
1 d'abril de 1949
Superficie
 • Total
 • % augua 		Posición 117º
70.273 km²
2%
Población
 • Total (2021)
 • Densidat 		Posición 122º
5.011.500
71 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2020)
 • PIB per capita 		Posición 32º
EUR€ 354.547 millons
EUR€ 71.231
Moneda Euro (€)
Chentilicio Irlandés/a[1]
Zona horaria UTC
Dominio d'Internet .ie
Codigo telefonico +353
Prefixo radiofonico EIA-EJZ
Codigo ISO 372 / IRL / IE
Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE

Irlanda ye un país d'o norueste d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'as Nacions Unidas, d'a OSCE e d'a OCDE. A suya constitución dice que o nombre d'o estau ye Éire en irlandés, u bien Ireland, en anglés.

O suyo territorio albarca alto u baixo cinco seisenos d'a isla d'Irlanda (l'occidental d'as clamadas Islas Britanicas), contra la costa d'o norueste de Europa. L'atro seiseno pertoca a Irlanda d'o Norte, una rechión administrativa d'o Reino Uniu y parti d'a provincia irlandesa historica de Ulster.

A población d'Irlanda ye de 4.239.848 (2006) en una superficie de 70.273 km², con una densidat de población de 60,33 hab/km².

A capital d'o país ye a ciudat de Dublín, dende a declaración d'independencia d'o país (d'antis mas estió una colonia britanica) o 24 d'abril de 1916. L'actual presidenta d'Irlanda ye Michael D. Higgins, y o primer ministro ye Micheál Martin, dende chunio de 2020.

Toponimia

[editar | modificar o codigo]

L'articlo cuatreno d'a Constitución irlandesa, adoptata en l'anyo 1937, diz que "o nombre d'o estau ye Éire, u en anglés, Ireland".[2] Ta toz os propositos oficials incluindo as relacions internacionals y atros documentos legals, o gubierno irlandés fa servir o nombre d'Ireland, amás d'emplegar Éire ta os documentos escritos en luenga irlandesa.

As institucions d'a Unión Europea siguen o mesmo patrón dende que o irlandés fue acceptato como luenga oficial d'a Unión l'1 de chinero de 2007 y dicen a l'estau Éire - Ireland, como os nombres oficials que emplegan ta o pasaporte irlandés.[3]

O nombre d'a isla tien o suyo orichen en o irlandés antigo Ériu (en irlandés moderno Éire), que significa o mesmo que o termin chermanico land. Ériu, d'o protocelta *Īwerjū (que tamién cheneró lo galés Iwerd, Mar d'Irlanda), orichinalment significaba gordaria, relacionato con a fertilidat.[4]

Os celtas deciban Éire a la población irlandesa, y asinas a tierra principió a ser conoixita como tierra de l'Éire u Éireland, que derivó en l'actual Ireland (Irlanda).

Hue en día, o nombre oficial d'o estau ye Irlanda, Ireland (en anglés) y Éire en luenga irlandesa. Republica d'Irlanda, Republic of Ireland u Poblacht na hÉireann ye como apareixe en os textos oficials.

Bi ha una leyenda toponimica que relaciona o nombre d'os irlandeses y Irlanda con os ibers y que curiosament se troba en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:

este(n)diero(n) se por la tierra. habita(n)do entro a q(ue) fueron ala fue(n)t de ebro. & aqui habitaro(n) la mayor p(ar)tida. & fiziero(n) cabo de si mismos enla dicha fue(n)t. & como p(r)imerame(n)t se clamasse(n)t appelli(n)os de aq(ue)lla ora adelant. se clamaron yberos por la habitation dela fue(n)t de ebro. & aun oy do son aq(ue)llas ge(n)tes enla ysla de yrlanda la ysla ha por su p(ro)p(r)io nombre antigo .yrla(n)da. & las ge(n)tes. & el pueblo quey habitan han nombre yberos o yberneses. & algunos claman ala ysla .yrlanda. o ybernia por el nombre del pueblo. & de las ge(n)tes que y habitan.

Cheografía

[editar | modificar o codigo]
Ladys View en o Condau Kerry

Cheografía fisica

[editar | modificar o codigo]

A isla d'Irlanda tien una superficie de 84.421 km² d'os cuals un 83% corresponden a la Republica (70.280 km²) y a resta a Irlanda d'o Norte. Muga a l'ueste con l'oceano Atlantico, a lo nord-este con a Canal d'o Norte, a l'este con a Mar Irlandesa que se conecta a l'oceano por meyo d'a Canal de Sant Chorche y d'a Mar Celta. O relieu d'Irlanda ye suaument accidentato por diversos monts. O punto mas alto ye Carrauntoohil, con 1.041 m.

Fauna

[editar | modificar o codigo]
Rabosa.

Por o suyo aislamiento dende a fin d'o Würm respecto a las arias continental y incluso respecto a la Gran Bretanya, a fauna terrestre autoctona ye pobra: rabosas, furons, liebres y poquez ciervos constituyen as prencipals especies; bi ha un escaso numero de reptils, nomás existe un reptil actoctono, a sargantana Zootoca vivipara. A fauna d'aus y mamifers anfibios tamién se troba redueita por a depredación. L'alca chigant —l'au que en un primer inte yera dita pingüín, encara que no perteneixeba a la família d'os pingüins australs— s'extinguió en o sieglo XVII.

Flora

[editar | modificar o codigo]

Debito a lo clima templato oceanico moderato por a corrient d'o Golfo, o clima relativament templato y l'alta humidat (reforzata por la presencia d'abundants torbas) a isla ye cuasi cubierta de tot por praus a on predomina a tefla (simbolo nacional y tradicional d'a cultura irlandesa), a torba se forma a partir d'a descomposición de plantas como a molsa; os praus irlandees poseyen una color verda intensa que ha feito que Irlanda a sobén se diga "O verde Erin".

Actualment, quedan poquetas selvas en Irlanda; dica la Edat meya gran parti d'Éire yera igual que as atras islas britanicas cubierta de selvas caducifolias d'especies como os caixicos, carrascas, albernices y urmos; gran parti d'aquellas selvas fuoron tallatas por os invasors angleses ta a estendillar os pastos d'ovín y a construcción de vaixiellos; con a Revolución Industrial os angleses accentugaron a deforestación en emplegar a fusta tamién como carbón vechetal.

Organización politico-administrativa

[editar | modificar o codigo]

Condaus

[editar | modificar o codigo]

A Republica d'Irlanda se subdivide en 26 condaus. Istas divisions s'emplegan en contextos politicos, culturals y esportivos. As circumscripcions d'o Dáil se somenten a las mugas d'os condaus, y por tanto, os condaus con mas población tienen mas circumscripcions electorals, pero, as circumscripcions no han de crebar as mugas contals.

Mapa d'os condaus d'Irlanda Republica d'Irlanda
  1. Dublín - Bhaile Átha Cliath
  2. Wicklow - Cill Mhantáin
  3. Wexford - Loch Garman
  4. Carlow - Ceatharlach
  5. Kildare - Cill Dara
  6. Meath - An Mhí
  7. Louth - Lú
  8. Monaghan - Muineachán
  9. Cavan - An Cabhán
  10. Longford - An Longfort
  11. Westmeath - An Iarmhí
  12. Offaly - Uíbh Fhailí
  13. Laois - Laoighis
  14. Kilkenny - Cill Chainnigh
  15. Waterford - Port Láirge
  16. Cork - Chorcaí
    1. Kerry - Ciarraí
    2. Limerick - Luimneach
    3. Tipperary - Tiobraid Árann
    4. Clare - An Clár
    5. Galway - Na Gaillimhe
    6. Mayo - Maigh Eo
    7. Roscommon - Ros Comáin
    8. Sligo - Sligeach
    9. Leitrim - Liatroim
    10. Donegal - Dún Na Ngall

Irlanda d'o Norte (d'o Reino Uniu):

  1. Fermanagh - Fear Manach
  2. Tyrone - Tír Eoghain
  3. Derry/Londonderry - Doire
  4. Antrim - Aontroma
  5. Down - An Dún
  6. Armagh - Ard Mhacha

Ciudaz mas pobladas

[editar | modificar o codigo]
Ciudaz mas pobladas d'Irlanda en 2016


Dublin

Cork

 Puesto Nombre Población Puesto Nombre Población


Limerick

Galway

1 Dublin 1,173,179[5] 11 Kilkenny 26,512
2 Cork 208,669[6] 12 Ennis 25,276
3 Limerick 94,192[7] 13 Carlow 24,272
4 Galway 79,934[8] 14 Tralee 23,691
5 Waterford 53,504[9] 15 Newbridge 22,742
6 Drogheda 40,956[10] 16 Portlaoise 22,050
7 Swords 39,248[11] 17 Balbriggan 21,722
8 Dundalk 39,004[12] 18 Naas 21,393
9 Bray 32,600[13] 19 Athlone 21,349
10 Navan 30,173[14] 20 Mullingar 20,928

Cheografía humana y sociedat

[editar | modificar o codigo]

Etnografía y inmigración

[editar | modificar o codigo]
Porcentache de parladors de gaelico por condaus

Os irlandeses son o pueblo autoctono d'Irlanda, y son un pueblo celta d'a branca gaelica, encara que a mayoría d'os irlandeses actuals sigan alofonicos y parlen o dialecto irlandés d'a luenga anglesa. Historicament os gaels irlandeses han asimilato a pueblos celtas britonicos, a pictos, a invasors vikingos y anglo-normandos. Bi ha una minoría protestant que va desapareixendo poquet a poquet y que ye d'orichen anglés u escocés como os protestants de l'Ulster.

Irlanda ha tenito un gran fluxo d'inmigrants d'os nuevos estaus d'a Unión Europea. S'estima que 210.000 inmigrants han plegato dende Polonia, Lituania, Letonia y Estonia. A comunidat asiatica ye d'alto u baixo 22.000 personas y a nicheriana de bellas 9.000 personas.

Luenga

[editar | modificar o codigo]

O irlandés, una luenga d'a branca goidelica d'as luengas celticas, yera o solo idioma parlato en a isla dica la imposición de l'anglés en os ambitos oficials y la perduga de prestichio d'o gaelico, convertito en una parla popular. Hue en día, dende a proclamación d'a Republica, ye cooficial con l'anglés en tot o territorio, y contina estando a luenga mayoritaria d'os territorios conoixitos como Gaeltachtaí, plural de Gaeltacht, encara que se troba en situación de retacule, a tamas d'os esfuerzos d'o gubierno ta fomentar-la. En as atras zonas, o ran de conoiximiento varía muito seguntes as estatisticas, pero en cheneral se puet decir que l'anglés ye mayoritario en cuasi tota la isla. L'aprendizache d'o irlandés ye obligatorio en a educación primaria y segundaria d'o estau.

Historia

[editar | modificar o codigo]

En zaguerías de 1920 o parlamento britanico vota una lei (Acta de Gubierno d'Irlanda de 1920 de Lloyd George), que divide a isla en dos parz, cadaguna autonoma y con estructura confederal. Pa asegurar a supremacía d'os protestants a delimitación d'Irlanda d'o Norte de 1920 no incluye os tres condaus de l'Ulster mes catolicos (Donegal, Monaghan y Cavan). Manimenos os grans terratenients consiguen que os condaus de Fermanagh y Tyrone de mayoría catolica queden en Irlanda d'o Norte chunto con os cuatre de mayoría protestant de Antrim, Down, Armagh y Londonderry pa dar-lis una viabilidat economica.

As eleccions dan una mayoría a los unionistas en o norte y a lo Sinn Fein en o sud. Os miembros d'o Sinn Fein esleitos se constituyoron en "Asamblea d'Irlanda" u Dail Eireann y negocioron con o gubierno de Londres y en zaguerías de 1921 se concede una cuasi independencia a un Irish Free State u "Estau Libre d'Irlanda" formau por 26 condaus de mayoría catolica, acceptando que os condaus protestants d'Irlanda d'o Norte sigan unius a lo Reino Uniu y a existencia d'un vinclo d'o Estau Libre d'Irlanda con a corona. Os republicans protestan pero en l'anyo 1922 os votants dan mayoría a los qui son partidarios d'o tractau.

Una part de l'IRA y De Valera se niegan a acceptar o tractau en en chunio de 1922 esclata una guerra civil. O 6 d'aviento de 1922 o Estau Libre d'Irlanda se secesionó d'o Reino Uniu. O nuevo estau teneba o status de "dominio" d'a Commonwealth. A secesión se produció d'alcuerdo con o Tractau. O 7 d'aviento o parlamento d'Irlanda d'o Norte demanda a Chorche V de seguir dependendo d'o Reino Uniu, despartindo-se oficialment d'o Estau Libre d'Irlanda. Os partidarios d'o tractau vencen, y en l'anyo 1923 De Valera deposa as armas, preferindo actual adintro d'o rechimen politico, plegando a estar chefe de gubierno en 1932.

En l'anyo 1937 una nueva Constitución instaura un estau republicano de facto dito Eire, encara que se concede a la Ilesia catolica un puesto privilechiau. En esta Constitución se contempla una futura posible unificación con Irlanda d'o Norte, pero dica ixe inte se precisa que as leis votadas en o parlamento de Dublín s'aplican en o territorio que controla, ye dicir, l'anterior Estau Libre d'Irlanda. Eire se mantenió neutral en a Segunda Guerra Mundial. En abril de 1949 fue proclamada la Republica d'Irlanda y en o mesmo anyo o Parlamento de Westminster la reconoixió, comprometendo-se tamién a no cambiar o estatuto d'Irlanda d'o Norte sin o consentimiento d'os suyos habitants.

Se veiga tamién

[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos

[editar | modificar o codigo]
Commons
Commons
 Se veigan as imáchens de Commons sobre Irlanda.

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
  2. ↑ Iste articlo ha estau criticato, y recientment en iste reportache, Constitution Review Group, Constitution.ie.
  3. ↑ Clause 7.1.1 of the Inter Institutional Style Guide
  4. ↑ J. P. Mallory, y D. Q., Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn Pub., p. 194
  5. ↑ "Settlement Dublin City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 13 November 2018. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=EED4C2E4-43BA-428E-96FC-1C65CC0A4340. Retrieved 21 July 2017. 
  6. ↑ "Settlement Cork City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=2640ADAE-4EBB-460C-BBD4-D666DEBB3C8A. Retrieved 21 July 2017. 
  7. ↑ "Settlement Limerick City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 11 December 2018. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=EFED8136-729D-43F0-BF74-FEFE83B62328. Retrieved 21 July 2017. 
  8. ↑ "Settlement Galway City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=4DB393A8-D39C-4EB9-9320-4B85F38C2A0E. Retrieved 21 July 2017. 
  9. ↑ "Settlement Waterford City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=C133497F-81D6-44BA-9A82-1499D92E5428. Retrieved 21 July 2017. 
  10. ↑ "Settlement Drogheda". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=3322F7F8-96A1-450C-9703-23C4EDADFD3A. Retrieved 29 July 2017. 
  11. ↑ "Settlement Swords". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=2B32F09A-1EA9-40C7-8EB5-9709E33C2983. Retrieved 29 July 2017. 
  12. ↑ "Settlement Dundalk". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=91DBC922-801B-421B-9D74-C2381BC684EC. Retrieved 29 July 2017. 
  13. ↑ "Settlement Bray". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=3AFC3DCF-1161-44B7-BDAE-C56872CF18A9. Retrieved 29 July 2017. 
  14. ↑ "Settlement Navan (An Uaimh)". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=B92C48CA-4722-499A-9F93-29015C461C3F. Retrieved 29 July 2017. 


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito


Obteniu de "https://an.wikipedia.org/w/index.php?title=Irlanda&oldid=2147790"