Dublín

De Biquipedia
(Reendrezau dende Dublin)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Dublín
Baile Átha Cliath / Dublin
Localidat d'Irlanda
Bandera Escudo d'armas
O puent de Halfpenny en Dublín
O puent de Halfpenny en Dublín.
Estau
 • Provincia
 • Condau
 Irlanda
Leinster
Dublín (condau)
Superficie 114,99 km² km²
Población
 • Total
 • Densidat

527612 hab. (2011)
4.372,02 hab/km²
Altaria
 • Meyana

20 m.
Codigo postal D1-18, 20, 22, 24, D6W, D1-18, 20, 22, D6W
Chentilicio Dublinés/a[1]
Ríos Río Liffey
Coordenadas
Dublín ubicada en Irlanda
Dublín
Dublín
Dublín en Irlanda
Web oficial

Dublín (Dublin en anglés, ˈdʌblɨn/, /ˈdʊblɨn u /ˈdʊbəlɪn/, Baile Átha Cliath en irlandés, bˠalʲə aːha klʲiəh u [bˠɫaː cliə(ɸ)]) ye una ciudat y municipio irlandés, que ye a capital d'Irlanda, amás d'a mayor ciudat d'o país.

Ye en a provincia de Leinster, condau de Dublín, y comprende os distritos electorals (Dáil Éireann) de Dublín Central, Dublin Norte Central, Dublín Nordueste, Dublín Norueste, Dublín Sud Central, Dublín Sudeste, y Dún Laoghaire and Rathdown.

A población de Dublín ye de 502.739 habitants (2006), en una superficie de 114,99 km², con una densidat de población de 4.372,02 hab/km².

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

Una d'as teorías sobre o nombre Dublin d'a ciudat diz que tien o suyo orichen en as palabras en irlandés Dubh Linn (laco negro en aragonés). Iste sería o nombre d'o laco que bi heba en un afluent d'o río Liffey, a on os vikingos bi construyoron a suya fortificación en a redolada, que ye l'orichen de l'actual ciudat de Dublín.

Sindembargo, d'atros fan notar que Ptolomeu ya charra d'a ciudat en os suyos escritos arredol de 140, con o nombre d'Eblana, prou amanato como ta que se creiga que Dublin en deriva. En o "Libro d'o Trasoro" escriben Diotelio:

Apres el la Yrlanda, do es el arçobispado d'Armachia e de Diotelio e de Caselas e tuenj, con .xxxvj. ujspados. Apres es la tierra de Norue en do ha .vij. arcebispados con todos .x. bispados. Et sabet que en toda la mas grant partida de esta ysla, e espeçialment en Yrlanda, no ha njngunt serpient; e por esto dicen los mas que qui leuas de las piedras o de la tierra de Irlanda en otra tierra do son las sirpientes que njnguna nondy poria aturar.

O nombre en moderno irlandés, Baile Átha Cliath, fa referencia a o lugar que bi eba antis en l'actual Dublín, y significa, traducito a l'aragonés, lugar que bi ha en o vado d'as canyas.

Historia[editar | modificar o codigo]

Os orichens de Dublín[editar | modificar o codigo]

Encara que seguntes Ptolomeu o lugar ya existiba en o 140, con o nombre d'Eblana, estioron os vikingos os creyadors d'o lugar en o sieglo IX, como un lugar a on comerciar con os pueblos celtas d'a comarca, antis de bi construir un castiello (l'orichen de l'actual castiello de Dublín). En o lugar bi habió un poblato celta antis de que os vikingos bi plegasen.

Asinas, en 837 Thorgis, un chefe vikingo, plegó a o lugar con una flota de 120 drakkars. 60 en puyoron por o río Boyne y 60 por o río Liffey, seguntes as cronicas irlandesas (as cronicas escandinavas no en charran guaire). En plegar a Dublín en 836,[2] a on bi heba un poblato de pescataires, construyoron una torre en un pueyo (l'actual castiello de Dublín), con un poblato a o piet.

Emplegoron a torre ta treballos de protección, y emplegaron o poblato ta o comercio con as tribus irlandesas amanatas y ta refuchio d'os vikingos en as suyas incursions por a mar d'Irlanda, as islas britanicas y as costas de Francia.

En 1018 Dublín se convertió en a seu d'un bispato, dimpués d'a cristianización d'os vikingos que bi viviban.

A conquista normanda[editar | modificar o codigo]

O castiello de Dublín.

.

Dimpués d'a batalla de Hastings, o 14 d'octubre de 1066, os normandos d'o duque Guillermo de Normandía conquerioron o reino d'Anglaterra , que yera o centro d'os territorios vikingos en as islas Britanicas. Asinas, en 1170-1171 invadioron tamién Irlanda, y a ciudat de Dublín se convertió en o centro d'o suyo poder en a isla. substituyó a l'antigo simbolo politico irlandés de Tara, que ye 40 km a lo norte, alto u baixo, y o castiello de Dublín, construito en estilo normando (una d'as brancas de l'arte romanico) se convertió en o centro d'o poder britanico en Dublín y en Irlanda dica a independencia d'o país en o sieglo XX. Un nuevo castiello substituyó a l'anterior en 1213, con obras adicionals de fortificación en o sieglo XIV.

A ocupación anglesa[editar | modificar o codigo]

Por a suya importancia politica y comercial, Dublín creixió a escape, y en 1700 teneba mas de 60.000 habitants, estando asinas a segunda ciudat de l'Imperio Britanico dimpués de Londres. Isto yera tamién porque dimpués d'a redota d'os catolicos en 1690 en a batalla d'o Boyne (u batalla de Boyne), os protestants de Guillermo d'Orange se bi instaloron, encluindo 3.000 hugonoz franceses. Antiparte, arredol de 20.000 chacobitas albandonaron a comarca dimpués d'o Tratato de Limerick ta fuyir ta Francia u Espanya.

A presencia d'una important colonia protestant aseguraba a tranquilidat d'a presencia britanica en a ciudat y en tota a isla d'Irlanda, situación que se mantenió dica o sieglo XX.

A insurrección de Pascua y a independencia[editar | modificar o codigo]

A insurrección de Pascua (1916), a Guerra d'Independencia irlandesa (1919-1921) y a Guerra Civil irlandesa (1922-1923) enronoron a ciudat, que fue reconstruita y se convertió en a capital d'a Irlanda independient.

Esporte[editar | modificar o codigo]

Competicions esportivas[editar | modificar o codigo]

Dublín ha organizau o Campionato Europeu de Campo a Traviesa dos vegadas en as edicions de 2009 y 2021. Heba d'organizar a edición de 2020 pero estioron aplazaus ta l'anyo siguient.

Localidaz achirmanadas[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (es) Lucien Musset: Las invasiones. El segundo asalto contra la Europa cristiana. Editorial Labor, S.A., Barcelona, 1982, 1a reimpresión, p.68. ISBN 84-335-9321-8