Daucus carota

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Daucus carota
Zanorias, en rematando l'anyada.
Denominacions populars
Zafanoria, carota, zanoria, fafanoria, acenoria, cenoria, zafandoria, carlota, garrota, zaframoria
Clasificación cientifica
Eukaryota
Plantae
Magnoliophyta
Magnoliopsida
Apiales
Apiaceae
Apiodeaeae
Scandiceae
Daucus
D. carota
Descripción
Daucus carota
L., 1753

A zafanoria u azanoria (cientificament Daucus carota L., 1753), tamién conoixida en bels puestos d'a comarca de Sobrarbe como carota u garrota[1], ye una planta dicotiledonia apial d'a familia d'as apiacias, de port herbacio, que se cautiva por a suya radiz.

A zanoria ye una planta bianyal, que de forma natural completa o suyo ciclo vital en dos anyos. Manimenos os eixemplars domesticos se gosan culler antes, cuan cumplen a primer anyada de creixer, pus ye o momento cuan a radiz contiene mas nutrients.

Descripción[editar | modificar o codigo]

A zanoria creix como una hierba de fuellas en roseta, sin tallos aerios en o primer anyo, de color verde intensa. As follas son simples anque fuertement lobuladas, como les pasa a muitas apiacias, dica o punto que gosa pareixer que cadagún d'os lobulos foliars que arrodeyan a'l niervo sia, en realidat, un foliolo.

A radiz ye muit caracteristica, y a planta la emplega como reservorio de nutrients que emplega en o segundo anyo, cuan fa florada, ta la construcción d'o tallo floral. Ye una radiz pivotant, muit carnosa, que almagazena grans cantidaz de glucidos, y ye de color narancha.

As flors son diminutas, d'entre 1 y 3 mm d'amplo, blancas, y s'aglutinan en una inflorescencia en forma d'umbela sustentada sobre un tallo floral muit largo, que gosa fer encara 1 metro d'altaria.

As simients son muit chicorronas y se presentan como aquenios (granez) dotadas de garfios, por o que se comportan como un cachorro, en apegando-se a la ropa d'as personas y a o pelo d'os animals, o que en fa mas fácil a dispersión.

Imáchens[editar | modificar o codigo]

Fitonimia[editar | modificar o codigo]

Daucus carota recibe diferents nombres populars en aragonés: zafanoria, azanoria, cenoria, acenoria, zaframoria, zafandoria, zanoria, etc.

En aragonés a planta y a suya radiz conoixen diferents denominacions, que pueden agrupar-se en dos familias de fitonimos: a familia de carota y belatras formas relacionadas y a familia de zanoria y relativas.

As formas mas extendidas en Aragón y en o dominio lingüistico de l'aragonés son as relacionadas con «zanoria». S'ha documentau «zanoria» en Tardienta, en a comarca d'os Monegros, «azanoria» en Exeya d'os Caballers y en Uncastiello en Cinco Villas y en Morillo de Galligo y en a ciudat de Uesca en a Plana de Uesca, pero tamién en puestos tan luent de l'Alto Aragón como Calatorau y en l'Almunia de Donya Godina[1] en a Val de Xalón, a Puebla d'Íxar[1] en o Baixo Aragón y dica en Sarrión,[1] en a comarca de Gúdar-Chabalambre, en o extremo sud de a Comunidat Autonoma, o que implica una distribución muit ampla en o territorio aragonés.

Unatra forma estreitament relacionada con as dos anteriors, posiblement una variant, ye «azenoria», que s'ha documentau en Uncastiello,[1] en Cinco Villas. A forma desviada a partir d'ista «azenoira» s'ha documentau exclusivament en a val d'Echo, en a villa d'Echo y en a suya pedanía Ciresa.[1]

A parola «zafanoria» y belatras relacionadas que incluyen a -f- tienen tamién una distribución muit ampla en Aragón. S'ha documentau «zafanoria» en Urreya de Gayén[1], en a comarca d'o Baixo Martín, y en Torralba, Villamalur y Ayódar[2], en a comarca de l'Alto Millars. A pronunciación d'esta mesma parola con seseyo safanoria se siente en a parla churra d'Almedíxar y L'Alcudia de Veyo[2]. A variant «fafanoria» se documenta en Torrociella d'Alcanyiz, en o Baixo Aragón. Formas con o grupo -nd- por cuentas d'-n- s'ha trobau tamién, anque podrían haber-se formau por etimolochía popular, tot comparando as formas mas antigas y autoctonas con belatras parolas que, en castellano, lievan -nd: «zafandoria» y «fafandoria» amaneixen en bels lexicos sobre castellano dialectal d'o Baixo Aragón historico, como en a obra de don José Pardo Sastrón (1822-1907), que yera de Torrociella d'Alcanyiz, y en os dialectos d'o catalán que charran en as comarcas adchacents, en municipios catalanofonos d'Aragón como La Fraixneda (Matarranya) u Tamarite de Litera (Litera). Una forma peculiar, tamién portadera d'una -f-, ye «chafanoria», que s'ha documentau en Alloza (comarca d'Andorra-Sierra d'Arcos).[1]

«Zafanoria» amaneix en bels textos historicos, como en o Capbreu d'el peache que se culle en el Real, d'o entorno de Cinco Villas y datau en o sieglo XV:

Item, carga de çafanorias, de nabos, de hortalizia, paga de peage quatro dinés

Una forma muit relacionada, «zafanoiria», se documenta en romance navarro d'ixes mesmos tiempos.[3]

En a Carta de población de Bellestar que os templers de Villel concedioron a los suyos moros trobamos a variant relacionada «çanyaforia»:[4]

ceboias, aios, nabos, puerros, çanyaforias ... e favas e todas leguminas.
As formas carota, carrota y garrota s'han documentau nomás en Sobrarbe.

Por contra, l'atra familia de formas, con «carota», pereix que tienen una distribución mas reducida y se'n documenta eixemplos solo que en as comarcas de Sobrarbe y Ribagorza en l'Alto Aragón.

Asinas, «carota» s'ha documentau en a val de Chistau[1] y puede sentir-se, puntualment, en nuclios de belatros puestos d'a comarca de Sobrarbe, como a Buerda u es d'o Toledo d'a Nata. «Carrota» s'ha documentau en Oto y en Broto, en o costau nort-occidental d'ista mesma comarca, y una forma variant, «garrota», en a villa de Bielsa y unatra vegada en Broto.[1] En muitos casos, istas formas coexisten y encara s'alternan en a parla de bellas personas con formas de l'atra familia etimolochica, como zafanoria u azanoria, como pasa en a Espunya.[1]

Curiosament, o solo lugar de fuera de l'Alto Aragón a on que se diz una froma relacionada con ista familia lexica ye Alfambra, en a Comunidat de Teruel, a on que s'ha documentau a voz «carlota».[1]

Etimolochía[editar | modificar o codigo]

Zanoria / Zafanoria[editar | modificar o codigo]

As parolas como zanoria u zafanoria dimanan de l'arabe, son arabismos. As que son como carota son d'etimolochía latina.

Sobre a orichen de a familia de zanoria i ha dos hipotesis diferents: una que postula que zanoria, zafanoria y as formas relacionadas vendrían d'o griego <staphylînos, y l'atra que postula que vienen de l'arabe اِسفاناريجا ['Isfannārỉya]. Bels autors creyen que la una y l'atra no son incompatibles d'entre si, pus os arabes podeban haber tomau ista hierba, que ye d'oríchens europeas, en chunto con a parola que a identifica en belatra luenga de o norte d'a Mediterrania, entre ellas o griego u talment o latín.

L'arabe tiene diferents voces ta decir-le a ista radiz alimenticia, belunas d'as cuals podrían estar efectivament helenismos. En l'arabe actual d'os países d'o Magreb, en o norte d'Africa, se fan servir as parolas [sefnnāriya] y [sennāriya], que podrían estar una base plausible d'a on que podría haber evolucionau as formas aragonesas de a familia «zanoria» y «zafanoria», y tamién o castellano «zanahoria».

A pronunciación [sennāriya] encaixa con as formas «acenoira», «acenoria», «azanoria», «zanoria» y «cenoria». Manimenos, y d'alcuerdo con a "viella escuela" de filologos que minimizaban a influencia de l'aragonés en a formación d'o vocabulario dialectal propio d'o castellano d'Aragón, Tomás Buesa Oliver reculló a forma «azanoria» pero a identificó con una forma popular evolucionada dende o castellano antigo «zahanoria», que se troba p. ex. en o Libro del Buen Amor (Reino de Toledo, s. XIV), que dimanaría de l'arabe vulgar [safunâriya].

Disputada orichen basca[editar | modificar o codigo]

Manimenos, i ha una hipotesi que diz que as parolas d'o grupo evolutivo de «zanoria» vendrían d'o basco <*aza horia, que significa «piel amariella». Ista hipotesi a mantienen cualques sectors pro-vasquistas de a etimolochía de muitas parolas, anque a mayoría de filologos consideran que o proceso habría estau l'inverso: primero se formó a parola en as luengas romances (posiblement, como s'ha explicau, por contacto con l'arabe, como arabismo) y dimpués l'habría adoptau o basco tot asimilando-la a formulas (como Aza horia) que tendrían sentiu ta os suyos parladors.

En favor d'ista hipotesi, se cuenta que en basco moderno s'emplega belatras voces mas que no aza horia ta dicir a ista hortalicia: As formas bascas chenuínas son arbigorri ("napo royo") y erregenbedar ("hierba d'a reina").

En basco se dicen tamién as formas zanhori, zain hori, azanario, azenario y zanayo, que se pareixen a las formas navarro-aragonesas y a las formas castellanas populars, por o que o navarro-aragonés y o castellano habrían puesto transmitir-le-ne. Por o que pareix as formas bascas zanhori y zain hori son adaptacions por etimolochía popular.

Carota[editar | modificar o codigo]

A forma carota y as relacionadas s'emparentan con belatras luengas romances, especialment as d'o grupo galorromanico que se charra en norte d'os Pireneus (francés carotte, occitán gascón carota, italiano carota, etc.). A etimolochía ye confusa, pero se considera mayoritariament que vienen d'o latín <CAROTA, parola que en ista luenga podría haber estau amprada d'una luenga celta, como o galo, u talment d'o griego antigo <καρότον, "karotón".

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel (2004), Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza. ISBN 978-84-8986-235-7
  2. 2,0 2,1 Natividad Nebot Calpe Léxico referente al mundo de las plantas en el Alto Mijares y el Alto Palancia (Castellón) Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 44-45, 1990 , pachina 127
  3. YANGUAS MIRANDA, José Diccionario de palabras anticuadas. Archivo de filología aragonesa XXXIX, pp 240
  4. (es) Gargallo Moya, A: La Carta Puebla concedida por el Temple a los moros de Villastar (1267), p 214

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]