Uncastiello

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]
Uncastiello
Municipio d'Aragón
Bandera Escudo d'armas
Anvista d'Uncastiello
Anvista d'Uncastiello.
Entidat
 • País
 • Provincia
 • Comarca
Municipio
 Aragón
 Zaragoza
Cinco Villas
Partiu chudicial Exeya d'os Caballers
Superficie 230,60 km²
Población
 • Total

625 hab. (2013)
Altaria
 • Meyana

601 m.
Distancia
 • 115 km

enta Zaragoza
Alcalde Gemma de Uña Tarrago
Codigo postal 50678
Parroquial
 • Diocesi
 • Arcipestrau
 • Parroquia

Chaca
Erla-Uncastiello
Santa María[nota 1]
Ríos Riguel y Cadena
Coordenadas
Uncastiello ubicada en Aragón
Uncastiello
Uncastiello
Uncastiello en Aragón
Web oficial

Uncastiello (Uncastillo en castellano) ye un municipio aragonés d'a provincia de Zaragoza situato en a comarca de Cinco Villas. A suya población ye de 814 habitants (2008) en una superficie de 230,60 km² y una densidat de población de 3,68 hab/km².

Fa parte d'o partiu chudicial d'Exeya d'os Caballers, y eclesiasticament, de l'arcipestrau d'a val d'Onsella (ye a suya capital), perteneixent a la diocesi de Chaca dende 1785 (dica ixa calendata perteneixeba dreitament a l'archidiocesi de Pamplona).[1]

Chunto con as localidaz de Sos d'o Rei Catolico, Exeya d'os Caballers, Sadaba y Taust, ye una d'as villas que dan o suyo nombre a la comarca de Cinco Villas.

En 1966, declaroron Uncastiello Conchunto Historico-Artistico, por a importancia d'os suyos molimentos romanicos, d'os mas importants d'Aragón.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

A localidat d'Uncastiello se troba situata a 601 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 115 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.

O termin municipal d'Uncastiello muga a lo norte con os termins de Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella; a l'este con Luesia y Biota; a lo sud con os de Biota, Layana y Sadaba; y a l'ueste con Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico. Totas istas localidaz fan parte d'a comarca de Cinco Villas, fueras de Petiella d'Aragón, que ye un enclau de Navarra en territorio aragonés, chunto con a suya dependencia d'os Bastans.

Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella
Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico Uncastiello Luesia y Biota
Biota, Layana y Sadaba

En o casco viello d'Uncastiello, a os piez de Penya Ayllón, en do ye o castiello d'Uncastiello, confluye o río Riguel, que proviene d'o norte, d'a sierra de Santo Domingo, con o suyo afluent, o río Cadena (creixito con o barranco d'as Anas) que provién tamién d'a mesma sierra, a mán d'o termin municipal de Petiella d'Aragón. Dimpués, o Riguel sigue o suyo camín ta o sud, ta Layana y Sadaba, para dimpués encarar ta las Bardenas d'Aragón y o río Arba, ya a mán d'Exeya d'os Caballers.

Sindembargo, una parte d'o termin municipal d'Uncastiello, en o sector d'o castiello de Sibirana, a o canto de Luesia y de Petiella d'Aragón, desemboca dreitament en o río Arba (en a suya branca clamata Arba de Luesia), por meyo d'o barranco de Sibirana. Atra parte d'o termin d'Uncastiello, en o sector d'os Ramblars, en a muga con o lugar de Malpica d'Arba (termin municipal de Biota) ye tamién tributaria de l'Arba.

O termin municipal d'Uncastiello ye montanyoso, mas que mas a parte norte, en a suya muga con Petiella d'Aragón, en a sierra de Santo Domingo, en do bi son os monts Selva (1.159 m) y Cruz (1.132); u en a suya muga con Luesia, con l'Alto de Banyón (1.130 m). Tamién bi ye o monte de Fayanars (1.128 m), en a muga d'Uncastiello con Lobera d'Onsella y Luesia.

Luengas y parlas[editar | modificar o codigo]

A luenga actual d'Uncastiello ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Uncastiello se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 101.[2]

Historia[editar | modificar o codigo]

L'acueducto romano que levaba l'augua ta os Banyals dende o río Arba de Luesia, en a Fuent d'o Diaple, debaixo de Malpica d'Arba.

Encara que no se conoix a existencia d'o lugar dica a reconquiesta d'o territorio a principios d'o sieglo X por os navarros, ye fácil que en o lugar bi hese población dende muit antigo, por os repuis trobatos en os chacimientos arqueolochicos d'o suyo termin municipal. Destaca a presencia de chacimientos d'epoca de l'Imperio Romano.

Antiparte, dimpués d'a suya conquiesta y d'adhibir-se a o primitivo reino d'Aragón, Uncastiello se convertió en a principal localidat habitata d'a redolada, mesmo dimpués d'a conquiesta de Sadaba u Exeya d'os Caballers, tenendo mesmo una d'as mas antigas Universidatz d'Aragón, que financió o bispe Pedro del Frago Garcés, que yera naixito d'o lugar.

Prehistoria[editar | modificar o codigo]

Conoixemos pocos datos sobre a prehistoria d'Uncastiello, pero sí sabemos que o suyo territorio fació parte d'o territorio que ocuporon os suessetans antis d'a plegata d'os romanos. Os suessetans yeran un pueblo celta, enfrentato con os Iaccetans y os bascons, y los romanos los redotoron en o 179 aC, con a destrucción d'a suya capital, Corbio,[3] por os romanos de Terencio Barón.[4]

Dominio romano[editar | modificar o codigo]

En un primer momento, os romanos cedioron o territorio suessetán a os suyos aliaus, os bascons, pero dimpués l'almenistroron dreitament.

En istos primers intes d'o dominio romano, ye posible a presencia en a redolada d'Uncastiello de militars d'a Lechión romana, en razón d'a situación cheoestratechica d'a localidat.

A parte sud d'o termin municipal d'Uncastiello, en a muga con Sadaba y Layana, estió profundament romanizata, y estió o centro d'o dominio d'a rica familia agraria d'os Atilios, que construyoron bels molimentos en a rechión, entre os que destaca o Mausoleu d'os Atilios, en a muga Uncastiello-Sadaba, cerca de Layana.

Tamién amanato a Layana, pero en o termin d'Uncastiello, se troba o conchunto arqueolochico d'os Banyals, compuesto por una antiga ciudat prerromana (bels autors afirman que ye l'antiga Corbio), unas tiermas, una villa romana y una ermita d'o sieglo XVIII construita dreitament sobre as enrunas romanas: l'ermita de Nuestra Sinyora d'os Banyals. Cerca d'o conchunto se troba una serie de pilars de l'acueducto que portaba l'augua ta os Banyals dende o río Arba, en a Fuent d'o Diaple, en Malpica d'Arba, en trabesando lo Pui Foradau.

Edat Meya[editar | modificar o codigo]

Anvista d'o castiello de Sibirana.

Fácil que a redolada d'Uncastiello fese parte d'os dominios d'a familia d'os Banu Qasi, una familia arabe d'orichen muladí, descencient d'un comes Casius convertito ta o Islam.

A principios d'o sieglo X, o reino de Navarra conquerió a linia d'a sierra de Santo Domingo, y bi construyó bellas fortalezas, entre as que bi yeran as de Biel, Luesia, Uncastiello, Sibirana, Petiella, Royta u Nabardún, ta protección d'os camíns ta l'interior d'o reino d'Aragón, en a val d'Onsella y a val d'o río Aragón.

Sancho Remíriz, rei de Navarra y d'Aragón, ordenó a construcción d'un castiello en Penya Ayllón, baixo o que naixió un poblato, que yera en mesma Penya Ayllón, en o sector sud d'a Penya, y no pas en a plana de chos o castiello en que ye hue a villa. O castiello refuerza as esfensas naturals d'a penya, fendo obras ta millorar as suyas posibilidaz d'esfensa. Allora ya bi ha referencias escritas de variants latinizatas d'o toponimo actual pa clamar a lo castiello y o poblato: Unius Castri, Uncastellum u d'atros. Agustín Ubieto Arteta charra d'os nomes de: Unicastello, Un castello, Uno castello, Uno Kastello, Unu Castello, Kastella, Uno castro, Unicastro, Uncastello y Uncastillo, estando a suya primer cita a cuaternada en 921, en o Cartulario de Sant Chuan d'a Penya, en a suya propia edición de 1962, en Valencia.[5]

O castiello heba una gran importancia militar mientres a Reconquiesta, como plaza fuerte debant d'as fortalezas musulmanas de Sadaba, Biota y Exeya y a torre de Malpica d'Arba, importancia que perdió con a reconquiesta d'istas localidaz a principios d'o sieglo XII. Pero mientres os reinatos de Sancho Garcés III de Navarra y Remiro I d'Aragón se establioron as bases d'o creiximiento posterior d'a villa.

Sindembargo, mantenió o suyo potencial economico, manifestau en as suyas seis ilesias romanicas d'o sieglo XII, que contrimuestran a suya importancia y tamién o numero d'habitadors d'a villa en ixas envueltas.

Seguntes Marisa Melero Moneo,[6] en Uncastiello bi habió un important taller d'escultura activo a meyatos d'o sieglo XII, formato por escultors provinents d'a Gascunya. Os mesmos escultors treballoron en as ilesias de Santa María a Reyal de Sangüesa y Sant Martín d'Unch, totas d'a diocesi de Pamplona.[6]

Istas construccions estioron vinclatas con a posesión d'a villa d'Uncastiello por o bizconde de Biarn Gastón IV y a suya esposa Talesa, tenients d'Uncastiello. Concretament, con a ilesia de Santa Blasa y o hespital de La Comanda; con a ilesia de Santa Fe de Morlans (ista, fundata por Céntol V); y con a Seu de Santa María d'Aulorón y a Seu de Nuestra Sinyora de Lescar, reconstruitas por Gastón IV de Biarn.[6]

En 1136, dimpués d'a muerte de Gastón IV, Talesa refirmó a García Remíriz de Navarra debant Remiro II o Monche, y este s'apoderó d'Uncastiello.

O 25 d'agosto de 1363 o conte Alifonso IV de Ribagorza churó homenache a o rei Carlos II de Navarra en presencia d'o rei Pero IV d'Aragón, en a capiella d'o castiello d'Uncastiello que ixe mesmo día heba consagrato Chuan Fonts, capellán reyal.[7]

Renaixencia[editar | modificar o codigo]

Edificio d'a Casa d'a Villa, d'estilo renaixentista.

En o sieglo XVI, en o periodo historico d'a Renaixencia, Uncastiello i habió atro periodo d'explendor, manifestato en a costrucción de nuevos edificios d'estilo renaixentista, como l'edificio d'a Casa d'a Villa, con a suya esplendorosa portalada.

En 1543 se fundó o Estudio d'Artes d'Uncastiello, que en a suya epoca compitió con o d'a ciudat d'Uesca.

Economía[editar | modificar o codigo]

A economía d'Uncastiello ye principalment basata en l'agricultura y a ganadería (especialment de uellas). Sindembargo, modernament apareixió una industria chicota, basata en a transformación d'os productos agrarios. Tamién ye un important centro turistico en a comarca, por o suyo arte romanico.

Administración[editar | modificar o codigo]

Reparto de concellers[editar | modificar o codigo]

Eleccions municipals[8]
Partiu 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Partido de los Socialistas de Aragón - 3 3 4 3 2 3 5 3 4 4
Chunta Aragonesista - - - - - 0 1 1 0 2 2
Partido Aragonés - - 4 3 3 4 0 1 1 - 1
Partido Popular - 1 - 0 0 1 0 0 3 1 0
Independients - 3 - - 1[9] - 3[10] - - - -
Unión de Centro Democrático 9 - - - - - - - - - -
Total 9 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7

Alcaldes[editar | modificar o codigo]

Lista d'alcaldes
Lechislatura Nombre Partiu politico
19791983 Jesús Marco Jiménez Unión de Centro Democrático
19831987 Jesús Marco Jiménez Coalición Independiente de Uncastillo
19871991 Gerardo Fuertes Torrea Partido Aragonés
19911995 María Pilar Caudevilla Partido de los Socialistas de Aragón
19951999 José Luis Abenia Pardos Partido Aragonés
19992003 Mª Pilar Caudevilla Partido de los Socialistas de Aragón
20032007 José Luis Abenia Pardos Coalición Independiente de Uncastillo
20072011 José Luis Abenia Pardos Partido de los Socialistas de Aragón
20112015 Gemma de Uña Tarragó (dica 2013)
José Luis Abenia Pardos (dende 2013)[11]
Partido Popular[12]Partido de los Socialistas de Aragón
20152019 Gemma de Uña Tarragó Partido Popular[11]

Demografía[editar | modificar o codigo]

Datos demograficos d'Uncastiello dende 1842 dica 2007:[13]

Evolución demografica
1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900
- - 1.905 - - 2.571 2.562 2.814 2.758

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991
3.094 3.429 3.832 3.629 3.120 2.729 1.506 999 961

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
- - - - - - - 883 -

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
- 863 - - 819 814 - 781 754

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 -
- 628 - - - - - - -

 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito.
Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Molimentos[editar | modificar o codigo]

Torre d'o castiello d'Uncastiello, en Penya Ayllón.
Modillón d'a ilesia de Sant Lorient, obra d'o taller d'o clamato mayestro d'Agüero u mayestro de Sant Chuan d'a Penya.
Detalle d'a portalada d'a ilesia de Santa María, una d'as primeras obras d'o clamato mayestro d'Agüero u mayestro de Sant Chuan d'a Penya.

Toponimia[editar | modificar o codigo]

En o suyo termin bi ha microtoponimos en aragonés como La Torraza.

Fiestas[editar | modificar o codigo]

  • Zaguer demenche de mayo.

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]

Notas[editar | modificar o codigo]

  1. D'antis mas tamién Sant Martín

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Uncastillo.
  2. (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.
  3. (es) Cortes d'Aragón: Las tierras de Aragón antes de ser Aragón.
  4. (es) Ros, Tito, Diario El Mundo: Huesca, la Suiza de suessetanos y romanos un siglo antes de Cristo.
  5. Ubieto Arteta, Agustín: Toponimia aragonesa medieval, Valencia, 1972.
  6. 6,0 6,1 6,2 Melero Moneo, Marisa: Navarra i Aragó a les dècades centrals del segle XII (del 1120 al 1180), en El romànic i la Mediterrània. Catalunya, Toulouse i Pisa. 1120-1180, editato por a Generalitat de Catalunya y o Museu Nacional d'Art de Catalunya, Barcelona, febrero de 2008 (pachinas 98-109).
  7. Pergamino conservato en l'Archivo d'a Cambra de Comptos de Navarra, caixa 14, numero 34.
  8. Archivo electoral
  9. Como Agrupación por Uncastillo
  10. Como Coalición Independiente de Uncastillo
  11. 11,0 11,1 (es) Así se han movido las alcaldías desde 1979, en a web d'Electomanía.
  12. (es) El PP asume las alcaldías de Sádaba, Biota, Uncastillo, Luesia y Sos, en Ejea Digital.
  13. (es) INE - Instituto Nacional de Estadística de Espanya
  14. (es) La Fundación Uncastillo publica un monográfico sobre los judíos en la localidad cincovillesa.
  15. (es) Parroquias del Arciprestazgo Erla-Uncastillo en o sitio web d'a Diocesi de Chaca.
  16. La iglesia de San Felices de Uncastillo en proceso de rehabilitación, EjeaNoticias.com.
  17. (es)Aragón Digital.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]