Nueva Zelanda

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Nueva Zelanda
New Zealand
Aotearoa
Bandera de Nueva Zelanda Escudo de Nueva Zelanda
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: No tien1
Himno nacional: God Defend New Zealand
(en anglés: «Dios defienda a Nueva Zelanda»)
Situación de Nueva Zelanda
Situación de Nueva Zelanda
Capital
 • Población
 • Coordenatas
Wellington
179.000 (2003)
41°17' S 174° 47' E

Mayor ciudat Auckland
Idiomas oficials Anglés, maorí, NZSL
Forma de gubierno Monarquía parlamentaria
Carlos III
Cindy Kiro
Jacinda Ardern
Independencia
 • Fecha
d'o Reino Uniu
26 de setiembre de 1907
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas
Costas
Posición 75º
268.021 km²
1,6
0 km
15.134 km
Población
 • Total
 • Densidat
Posición 121º
5.132.870 (2021)
19,1 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2022)
 • PIB per capita
Posición 61º
USD 249.495 millons
USD 48.202
Moneda Dólar neozelandés (NZD)
Chentilicio Neozelandés/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
PST (UTC+12)3
PST (UTC+13)
Dominio d'Internet .nz
Codigo telefonico +64
Prefixo radiofonico ZKA-ZMZ
Codigo ISO 554 / NZL / NZ
Miembro de: Commonwealth, APEC, ONU, OCDE
1 D'antis mas Onward (anglés; «Enta debán»)
2 God Save the Queen ye tamién oficial, pero no s'emplega guaire.
3 Fueras d'as Islas Chatham, an son tres cuartaladas mas: UTC +12:45 en hibierno y UTC +13:45 en estiu.

Nueva Zelanda (os suyos nombres oficials son New Zealand en anglés y Aotearoa en maorí) ye un país d'Oceanía formato por dos grans islas, a Isla Norte y a Isla Sud, chunto a atras islas menors. Muga a lo norte y a l'este con o Pacifico Sud, a l'ueste con o Mar de Tasmania y a lo sud con l'Oceano d'o Sud.

A suya población ye de 4.072.000 habitants (2004) en una superficie de 268.680 km², con una densidat de población de 15 hab/km².

A ciudat prencipal de Nueva Zelanda ye Auckland y a suya capital ye Wellington, dende a independencia d'o país o 26 de setiembre de 1907 (d'antis mas yera una colonia britanica). Manimenos, o país mantién vinclos con a suya antiga metropoli, en estar miembro d'a Commonwealth y estar o suyo chefe d'estau o rei Carlos III d'o Reino Uniu. Antiparte, Nueva Zelanda fa parte de l'APEC, d'a ONU y d'a OCDE. A suya moneda ye o dólar neozelandés.

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Nueva Zelandaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Encara que as islas que hue se conoixen con o nombre de Nueva Zelanda dentroron en a Historia en plegar-ie os descubridors d'orichen europeu y d'a suya colonización, as islas ya teneban una población anterior, os maorís, descendients de pobladors d'orichen polinesio. Os colonizadors adaptoron o territorio y lo modeloron seguntes os suyos modelos culturals, fendo parte de l'Imperio Britanico dica primerías d'o sieglo XX, cuan se convertió en un Dominio britanico y dimpués un país independient de raso, encara que continó mantenendo unas estreitas relacions con o Reino Uniu. Asinas, Nueva Zelanda, chunto con l'amanata Australia, prenioron parte en as luitas en Europa d'os britanicos mientres a Primera Guerra Mundial, cuan ninvioron tropas a combatir mas que mas en Echipto y Grecia, destacando a participación de l'Australian and New Zealand Army Corps (nombre que recibioron os soldatos australianos y neozelandeses) en a batalla de Gallipoli en 1915-1916. Tamién luitoron mientres a Segunda Guerra Mundial, en iste caso mas que mas en o teatro d'operacions d'Europa y d'Africa d'o Norte y en o teatro d'operacions d'Africa Oriental y d'Orient Meyo, destacando en as suyas batallas contra l' Afrika Korps en Africa d'o norte y tamién en a peninsula italica.

Prehistoria[editar | modificar o codigo]

Mapa con as migracions d'os pueblos polinesios dica a suya plegata en Nueva Zelanda.

Nueva Zelanda ye una d'as zagueras partes d'a Tierra en tener población humana. Se considera que os suyos primers habitants estioron grupos d'orichen polinesio (islas d'a Sociedat y islas Cook) que plegoron a las suyas islas alto u baixo en 1250 u 1300, desembolicando en o nuevo territorio una cultura propia y convertindo-se en un grupo humán con caracteristicas propias: os maorís. Tamién se diz que podió haber-ie una primera ondata inmigratoria anterior arredol de 150, encara que tamién se diz que ista ondata se diz no dixó repuis en os pobladors d'o territorio. Plegoron a la isla d'o Norte, trobando-ie un territorio virchen con selvas que no conoixeban en os suyos territorios d'orichen, que yeran formatos por islas muito mas chicotas y a on nomás bi heba que chicotas masas forestals de selva tropical. Troboron tamién una fauna y una flora que no yera adaptata a la presencia d'o ser humán, y amás estioron importadors d'especies desconoixitas en o territorio dica l'inte.

Oa maorís establioron un conchunto de iwi (u tribus) y hapu (u clans) que desembolicoron estructuras politicas diferents encara que mai no establioron garra estau común u centralizato que abracase a totalidat d'o territorio, y manteneban relacions que podeban plegar mesmo a la guerra ubierta, encara que tamién podeban establir alianzas. Os hapu podeban recibir o suyo nombre d'un antipasato eponimo (hombre u muller).

A plegata d'os primers europeus[editar | modificar o codigo]

O primer europeu en plegar en 1642 en o territorio de l'actual Nueva Zelanda estió o explorador neerlandés Abel Tasman (o mesmo que dio o suyo nombre a Tasmania, en o sud d'Australia), encara que pensaba que o territorio conectaba con America d'o Sud. Sindembargo, en 1645 os cartografos neerlendeses, dimpués de comprobar que se trataba d'un nuevo territorio deseparato d'America, decidioron de clamar-lo Nova Zeelandia, en a honor d'a provincia neerlandesa de Zelanda (Zeeland en neerlandés). O navegant britanico James Cook, qui plegó a las islas con posterioridad, adaptó o nombre a l'anglés New Zealand, que ye dende ixe inte o suyo nombre en ixa luenga.

Tasman, plegato en 1642, no contó con a benevolencia d'os maorís, con qui tenió enfrentamientos que provocoron cuantos muertos en a suya tripulación, y no tornó a haber-ne-ie presencia d'os europeus dica que plegó Cook, mas de cient anyos dimpués, en 1769, en o marco d'a expansión colonial britanica en l'Oceano Pacifico mientres o sieglo XVIII. Cook prencipió un intercambio con os maorís que continó con atros colonizadors britanicos, que estioron amás os introductors en as islas de bellos cultivos foranos, como as trugas, que modificoron a producción agricola d'o territorio. Ista modificación comportó un augmento d'a producción agricola, fendo asinas posible que os enfrentamientos tribals se desembolicasen dica plegar a guerras de ms gran amplitut. Asinas, mientres as ditas guerras d'os mosquez, en 1801-1840, s'escaicioron mas de 600 batallas, estando a causa dreita d'a muerte de 30.000 u 40.000 maorís. A ixo cal adhibir-ne a plegata de malautías que dica l'inte yeran desconoixitas por a población, que no en teneba esfensas, reducindo-se asinas o total d'a población d'o territorio en un 40% respective d'a población que i heba cuan i plegoron os primers europeus. Antiparte, dende primerías d'o sieglo XIX se instaloron en l'actual Nueva Zelanda cuantos misioners eopeus, que estendilloron entre o maorís o Cristianismo como a relichión predominent, substituyindo os cultos pre-cristianos.

En 1832 o Gubierno britanico nombró a James Busby como Resident britanico en as islas y en 1835, cuan s'anunciaba a posibilidat d'una declarción de sobiranía sobre o territorio por parte de Francia, as tribus unitas de Nueva Zelanda facioron una declaración d'independencia, mesmo que demanoron a o rei Guillén IV d'o Reino Uniu que lis concedise a suya protección.

Organización territorial[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo rechions de Nueva Zelandaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Nueva Zelanda se divide en 16 rechions (7 en a isla d'o Sud y 9 en a isla d'o Norte), que a la vegata, se subdividen en 95 districtos y 4 districtos maoris. Nueva Zelanda tamién tien un buen numero d'islas desalpartatas que no s'encluyen en garra rechión. As Islas Chatham no son una rechión, encara que o suyo consello opere como una rechión baixo a tutela d'o Resource Management Act. As Islas Kermadec y as Islas subantarticas son habitatas nomás por un numero chicot de miembros d'o Departamento de Conservación de Nueva Zelanda.

Nueva Zelanda tamién tien en as suyas mans a responsabilidat d'os afers exteriors d'os países autonomos d'as Islas Cook y Niue, y administra a dependencia de Tokelau.

En l'Antarctida, Nueva Zelanda mantiene (encara que paralizata por o Tractau Antarctico) a reclamación sobre a Dependencia de Ross, encluyindo-ie a Isla Scott y as Islas Balleny.

Rechión Capital Aria (km²) Población(2) Codigo ISO
1 Northland Whangarei 13.941 152.700 NZ-NTL
2 Auckland Auckland 16.140 1.371.000 NZ-AUK
3 Waikato Hamilton 25.598 395.100 NZ-WKO
4 Badía de Plenty Tauranga 12.447 265.300 NZ-BOP
5 Gisborne (East Cape) (1) Gisborne 8.351 46.000 NZ-GIS
6 Badía de Hawke Napier 14.164 152.100 NZ-HKB
7 Taranaki Nova Plymouth 7.273 107.300 NZ-TKI
8 Manawatu-Wanganui Palmerston North 22.215 229.400 NZ-MWT
9 Wellington Wellington 8.124 466.300 NZ-WGN
10 Tasman (1) Richmond 9.786 45.800 NZ-TAS
11 Nelson (1) Nelson 445 44.300 NZ-NSN
12 Marlborough (1) Blenheim 12.484 43.600 NZ-MBH
13 West Coast Greymouth 23.000 32.100 NZ-WTC
14 Canterbury Christchurch 45.845 540.000 NZ-CAN
15 Otago Dunedin 31.476 199.800 NZ-OTA
16 Southland Invercargill 30.753 93.200 NZ-STL

(1) Istas rechions son: «Unitary Authorities».
(2) Población resident estimata o 30 de chunio de 2006, Estatisticas de Nueva Zelanda.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía de Nueva Zelandaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Parque Nacional Abel Tasman en a Isla Sud.
Mapa de Nueva Zelanda.
O Mont Cook ye o mont mas alto de Nueva Zelanda.

Nueva Zelanda ye formata por dos islas prencipals, as Islas Norte y Sud, (Te Ika un Maui y Te wai pounamu en maorí, respectivament) y un numero d'islas mas chicotas. As islas se troban entre as latituz 29° y 53° S y lonchituz de 165° y 176° E. As dos islas prencipals son deseparatas por o estreito de Cook, que tien 22 km d'amplaria en o suyo punto mas estreito.[2] L'aria total d'o país ye de 268.021 km², una miqueta mas chicot que Italia u Chapón y un poquet mas gran que o Reino Uniu.[3]

O país ye luengo (mas de 1.600 km de largaria en o suyo eixe norte-nord-este) y estreito (con un amplo maximo de 400 km),[4] con alto u baixo 15.134 km de costa.[5] Dimpués d'as Islas Norte y Sud, as cinco islas habitatas mas grans son a Isla Stewart, as Islas Chatham (Rekohu), Isla Gran Barrera (en o golfo de Hauraki),[6] Isla D'Urville (en o estreito de Marlborough)[7] y a Isla Waiheke (a mas poblata d'as cinco).[6] O país conta con a-saber-los recursos marinos, con a setena zona economica exclusiva mas gran en o mundo, que cubre mas de 4.000.000 km², lo que se traduz en mas de quince vegatas a suya superficie terrestre.[8]

A Isla Sud ye a masa de tierra mas gran de Nueva Zelanda y ye dividita a o largo por os Alpes d'o Sud.[9] Aintro d'ista cordelera existen 18 picos de mas de 3.000 m, estando o mas alto o mont Cook, con 3.754 m. d'altaria.[10] As partis mas altas d'a Isla Sud son cubiertas por selvas, protechitas por cuantos parques nacionals como os d'Abel Tasman y Kahurangi.[11] Fiordland, en a parti sudueste d'a Isla Sud, ye un aria de altas montanyas tallatas por fiordos.[12] A Isla Norte ye menos montanyosa pero ye marcata por o vulcanismo. A zona vulcanica de Taupo, una gran meseta vulcanica, contina estando muit activa. A montanya mas alta d'a Isla Norte, o mont Ruapehu (2.797 m), y o laco mas gran d'o país, o laco Taupo, se troban en ista meseta.[13] O norte d'a isla ye un aria mas plana, que d'antis mas yera cubierta por árbols kauri.[14]

O país debe a suya variata topografía, y talment a suya aparición por dencima d'o livel d'a mar, a la muga dinamica que se troba entre as placas d'o Pacifico y Indoaustraliana.[15] Nueva Zelanda fa parti de Zealandia, un continent cuasi d'a metat d'a grandaria d'Australia, que se sumerchió gradualment dimpués de deseparar-se d'o supercontinent Gondwana.[16] Fa alto u baixo 25 millons d'anyos, un cambeo en os movimientos d'as placas tectonicas prencipió un proceso d'elevación y compresión d'o terreno. Agora iste proceso ye mas evident en os Alpes d'o Sud, formatos por a compresión d'a crosta terrestre chusto chunto a la falla alpina. En atros puestos, a muga entre as placas fa que bi haiga subducción d'una placa debaixo de l'atra, creyando cuantas fuesas, como la de Puysegur, a o sud, a fuesa de Hikurangi, a l'este y as fuesas de Kermadec y de Tonga mas enta o norte.[15][17]

Clima[editar | modificar o codigo]

Vista satelital de Nueva Zelanda.

A latitut de Nueva Zelanda, entre os paralelos 34° a 47° S, corresponde estreitament a la d'Italia en o hemisferio norte. Manimenos, o suyo isolamiento d'influencias continentals y a exposición a os vientos fredos d'o sud y as corrients oceanicas, le dan a o clima un caracter mas templato.[18] O clima en tot o país ye templato, mas que mas oceanico, con temperaturas anyals meyas que van dende os 10 °C en o sud, dica os 16 °C en o norte. As temperaturas maximas y minimas historicas son 42,4 °C en Canterbury y -21,6 °C en Ophir, Otago.[19]

As condicions climaticas cambean prou entre as distintas rechions: de extremadament humido en West Coast, a cuasi semiarido en l'interior de Canterbury y subtropical en Northland.[20] D'as siet ciudaz mas importants, Christchurch ye amás xuta, recullindo-se-ie en promeyo nomás 640 mm de plevia por anyo; Auckland, amás humeda, reculle cuasi o doble d'ixa cantidat.[21] Auckland, Wellington y Christchurch tienen un promeyo anyal de 2.000 horas de sol. O sud y o sudueste d'a Isla Sud tienen un clima mas fredo, con alto u baixo entre 1.400 y 1.600 horas de luz solar; o norte y o nord-este d'a Isla Sud son as arias con mas sol d'o país y tienen alto u baixo entre 2.400 y 2.500 horas de sol.[22]

Flora y fauna[editar | modificar o codigo]

O isolamiento cheografico de 80 millons d'anyos y a biocheografía d'as islas son os responsables d'a variedat unica d'especies vechetals y animals d'o país,[23] que evolucionoron d'a vida silvestre de Gondwana, u bien, logroron plegar a las costas volando, nadando u rastratos por l'oceano.[24] Alto u baixo o 82% d'as plantas vasculars nativas de Nueva Zelanda son endemicas, estando un total de 1.944 especies de 65 cheneros d'una sola familia.[25][26] Os dos tipos prencipals de selvas son as dominatas por podocarpos y/o kauris, y en climas mas fredos os mas importants son os fayos d'o sud.[27] Os tipos de vechetación restants son pastos, a mayoría d'os cuals son matullos.[28]

Árbol pohutukawa.

En a isla meridional de Nueva Zelanda bi ha unas selvas templato-fridas (que fan part d'o que bels autors denominan pluvisilvas templatas), comparables a las presents en Tasmania y en as versants pacificas d'os Andes meridionals y d'as Montanyas Rocosas. Ye un tipo de vechetación que necesita zonas mes fridas que a selva subtropical pero a man d'a costa, que suaviza o clima y li da mes humidat. A selva de dominata por árbols con fuella perén ampla y gran como un fayo austral u Nothofagus menziesii con abundancia de molsas y felequeras. O suelo presenta caracteristicas podsolicas.

Protección ambiental[editar | modificar o codigo]

Os patrons d'as emisions de gases de efecto hibernadero son parellans a os d'os países escandinavos, gracias a o correcto uso y aproveitamiento d'a tierra y a la reforestación.[29] A mayoría d'as 11,9 millons d'hectarias de tierras agricolas, que representan alto u baixo un 44% d'a superficie total d'o país, se limpioron.[29] Os primeros intentos ta disminuir os efectos d'a deforestación, tals como a Lei de rechistro de dreitos de silvicultura de 1983, que creyó os «dreitos de silvicultura», nomás tenioron un exito moderato.[29] Manimenos, creyoron estandars de clase mundial en a replega de datos y en dreitos sobre a propiedat, que dioron paso a la primera enmienda a la Lei de selvas de 1949, feita en 1993, que dimpués serviría de base a la Lei de respuesta de cambeo climatico de 2002.[29] A reforestación fue vista como a prencipal ferramienta ta cumplir con os obchectivos d'o Protocolo de Kioto.[29] En consecuencia, s'implementoron programas ta a reducción d'as emisions prevocatas por a deforestación y a degradación d'as selvas y se establió l'uso de bonos de carbonio ta o comercio de dreitos d'emisión.[29] Debito a que o gubierno estió o primero en tener acceso a os bonos de carbonio, cuan prencipioron a manullar-se, habió un augmento d'a deforestación. Cuan a iniciativa privata tenió acceso a o comercio de dreito de emisión, o programa prencipió a reducir os nivels de deforestación.[29]

Economía[editar | modificar o codigo]

Nueva Zelanda tien una moderna, prospera y desembolicata economía de mercato, con un producto interior bruto (PIB) y una paridat de poder adquisitivo (PPA) per capita estimatos entre US$27.420 y $US29.352.[30] O dólar neozelandés, dito informalment "dólar kiwi", ye a moneda oficial de Nueva Zelanda. Tamién circula en as Islas Cook (se veiga dólar d'as Islas Cook), Niue, Tokelau y as Islas Pitcairn.[31] Nueva Zelanda se trobaba en l'anyo 2010 seguntes o Programa de Desembolique d'as Nacions Unidas en a 3ª posición entre os países "mas desembolicatos" seguntes o suyo Index de Desembolique Humán,[32] y o 4eno en 2011 seguntes o Index de Libertat Economica publicato por The Heritage Foundation.[33]

Milford Sound, un d'os destins turisticos mas famosos de Nueva Zelanda[34]

Historicament, as industrias extractivas han contribuyito a-saber-lo en a economía de Nueva Zelanda, centrando-se en diferents actividaz seguntes o periodo de tiempo: os mamifers marins, o lino de Nueva Zelanda, l'oro, a goma de kauri, u a fusta.[35] Con o desembolique d'os barcos con refricheración en a decada de 1880, diferents alimentos como a carne y atros productos diarios fuoron exportatos ta Gran Bretanya, un comercio que estió l'alacet ta un fuerte creiximiento economico en Nueva Zelanda.[36] L'alta requesta de productos agricolas dende o Reino Uniu y os Estaus Unius aduyó a os neozelandeses a un ran de vida parellán a o existen en Australia y Europa Occidenta en os anyos 1950 y 1960.[37] En 1973 o mercato d'exportacions de Nueva Zelanda se redució en dentrar o Reino Uniu en a Comunidat Europea chunto a atros factors como a crisi d'o petrolio de 1973 y a crisi enerchetica de 1979, lo que levo a o país a una important depresión economica.[38] A calidat de vida en Nueva Zelanda cayó por debaixo d'a que bi heba en Australia y Europa Occidental, y en 1982 Nueva Zelanda rechistro a valor de renta per capita mas baixa d'entre os países desembolicatos seguntes o Banco Mundial.[39] Dende 1984, os succesivos gubiernos han feito una gran reestructuración macroeconomica (conoixita primero como Rogernomics y dimpués Ruthanasia por os nombres d'os ministros d'economía por ixas envueltas: Roger Douglas y Ruth Richardson), o resultato estió una rapeda transformación de Nueva Zelanda dende una economía a-saber-lo proteccionista a una economía de libre comercio liberalizata.[40]

As tasas d'ature puyoron por dencima d'o 10 por cient en 1991 y 1992,[41] dimpués d'o crash d'os mercatos de valors de 1987, pero tornó a baixar dica o minimo historico d'o 3.4 por cient en 2007.[42] A crisi financiera global que venió dimpués tenió un gran impacto en Nueva Zelanda con una cayita d'o PIB en cinco trimestres consecutivos, a mayor recesión en mas de trenta anyos d'historia,[43][44] y as tasas d'ature tornoron a puyar dica o 7 por cient en zaguerías de 2009.[45] New Zealand ha experimentato diferents "fuyitas de cerebros" dende os anyos 1970[46] y que encara continan hue.[47] Cuasi un cuatreno d'os treballadors altament cualificatos viven difuera d'o país, mas que mas en Australia y Gran Bretanya, a mayor cifra entre as nacions desembolicatas.[48] En os zaguers anyos, manimenos, ha habito un proceso inverso con a plegata de profesionals cualificatos provenients d'Europa y de países menos desembolicatos.[49]

Demografía[editar | modificar o codigo]

Etnias y immigración[editar | modificar o codigo]

Población historica de Nueva Zelandia (negro) y creiximiento previsto (royo).

A población de Nueva Zelanda ye d'alto u baixo 4,39 millons d'habitants. Un reloch poblacional se troba en a seu d'o Statistics New Zealand: Stats.govt.nz.</ref> En o censo de 2006, un 67,6% d'os enquestaus s'identificoron etnicament como europeu y un 14,6% como maorí.[50] Atros grupos etnicos importants incluyen os asiaticos (9,2%) y os pueblos d'o Pacifico (6,9%), mientres que l'11,1% s'identificoron a sí mesmos simplament como «neozelandés» (u similaar) y o restant 1% s'identificó con atras etnias.[51] Cuando se fació o censo, se podeba trigar mas d'un grupo etnico (o 53% d'os maorí s'identificoron nomás como maorís, mientres que a resta lo fació con atro grupo etnico mas).</ref>[52] Isto contrasta con as cifras de 1961, cuan o censo informó que a población de Nueva Zelanda se composaba d'un 92% de europeus y nomás que d'un 7% de maorís, con as minorías asiaticas y d'o Pacifico fendo l'1% restant.[53] Encara que o chentilicio ta un ciudadano de Nueva Zelanda ye neozelandés, o termín informal «kiwi» ye comunment emplegato tanto por os foranos,[54] como por a población local.[55] O termín «pakeha» gosa referir-se a os neozelandeses d'ascendencia europea, encara que beluns refusan ista denominación d'orichen,[56][57] amás de que bels maorís lo fan servir ta referir-se a toz os neozelandeses que no descienden de maorís u belatro pueblo polinesio.[58]

Vista satelital d'a zona metropolitana d'Auckland, a ciudat mas gran y mas poblada d'o país.

A mayoría d'os neozelandeses d'orichen europeu tienen ascendencia britanica y irlandesa, encara que bi ha poblacions significativas d'origen neerlandés, dalmata,[59] italiano y alemán, chunto con immigrants europeus que viachoron a traviés de Norteamerica, Sudamerica, Australia y Sudafrica.[60] Nueva Zelanda ye un país predominantment urbán, ya que o 72% d'a población vive en una d'as 16 prencipals zonas urbanas, y o 53% vive en beluna d'as cuatre ciudaz mas grans: Auckland, Christchurch, Wellington y Hamilton.[61] L'asperanza de vida d'una persona naixita en 2008 yera de 82,4 anyos ta una nina y 78,4 anyos ta un ninyo.[62] Se preveye que l'asperanza de vida puye dica os 85 anyos en 2050, y que a mortalidat infantil baixe.[63] As estimacions indican que ta ixe mesmo anyo, a población plegará ta os 5,3 millons, a edat promeyo puyará de 36 anyos a 43 anyos y o porcentache de personas mayors de 60 anyos puyará d'o 18% a o 29%.[63]

Os maorís estioron os primers immigrants en plegar en Nueva Zelanda, seguitos d'os primers colonos europeus. Os siguients colonos proveniban en gran parti d'o Reino Uniu, Irlanda y Australia, debito a las politicas restrictivas parellanas a las imposatas en Australia.[64] A radíz d'a Gran depresión y a Segunda Guerra Mundial, istas politicas se relaixoron y a immigración puyó. Entre 2008 y 2009, o Servicio de Immigración de Nueva Zelanda fixó o destín de mas de 45.000 immigrants.[65] o 23% d'os neozelandeses naixioron d'un país forano, a mayoría d'istos viven en a rechión d'Auckland.[66] Encara que a mayoría provienen d'o Reino Uniu y Irlanda (29%), a immigración dende Asia Oriental (en a suya mayoría de China continental, pero con un numero important de immigrants de Corea, Taiwán, Chapón y Hong Kong) ye puyando a escape.[66] O numero d'estudiants d'intercambio tamién puyó considerablement en a decada de 1990, y en 2002, bi heba mas de 20.000 alumnos foranos en institucions d'amostranza superior publicas.[67]

Cultura[editar | modificar o codigo]

Esporte[editar | modificar o codigo]

O esporte ye una parti important d'a cultura de Nueva Zelanda. Os esportes mes practicatos son o rugby, o fútbol australiano o fútbol, o baloncesto, o remo, o criquet y l'atletismo.

O rugby ye o esporte nacional de Nueva Zelanda y a suya selección nacional ye conoixita como os All Blacks que esportivament tién un d'os millors equipes d'o mundo. Como curisidat cal dicir que antis d'iniciar os partius fan una danza ritual tradicional d'orichen maorí dita Haka,[68][69][70] que tién como finalidat intimidar a l'equipe contrario y motivar a os chugadors propios. Estioron campions mundials en 1987 y 2010. Entre os suyos millors chugadors cal destacar a David Kirk, Jonah Lomu y Sir Wilson Whineray incluyitos en o salón d'a fama d'a World Rugby.

All Blacks fendo a haka.

Tamién tién una gran tradición en atletismo y beluns d'os atletas mes famosos son John Walker, campión olimpico de 1.500 en Mont-reyal 1976 y primer en fer 100 cursas d'a milla en menos de 4 menutos, Peter Snell ganador de tres medallas d'oro en os Chuegos Olimpicos, Yvette Williams campiona olimpica en Helsinki 1952 de brinco de largaria. En a actualidat bi ha que destacar a Beatrice Faumuina lanzadora de disco campiona d'o mundo en Atenas 1997 y campiona d'Oceania en o 2010.[71]

Competicions esportivas[editar | modificar o codigo]

En o anyo 1988, Nueva Zelanda organizó en Auckland o Campionato d'o Mundo de Campo a Traviesa.[72]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (en) The Sea Floor. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. A. H. McLintock. 2009
  3. (en) Geography. Statistics New Zealand. 1999
  4. (en) Heinemann New Zealand atlas. Heinemann Publishers. D. W. McKenzie. 1987
  5. (en) The World Factbook. 2011. CIA
  6. 6,0 6,1 (en) Hauraki Gulf islands. Auckland City.govt.nz. 2010. Consejo de la Ciudad de Auckland
  7. (en) Discovering D'Urville. Gerard Hindmarsh. 2006. Historic.org.nz
  8. (en) Offshore Options: Managing Environmental Effects in New Zealand's Exclusive Economic Zone. Ministry for the Environment. 2005. Wellington ISBN 0-478-25916-6
  9. (en) The rise and fall of the Southern Alps. Glen Coates. Canterbury University Press. 2002
  10. Harvard. Garden 2005 p.52}}
  11. (en) The Encyclopaedia of the Earth. Nelson Coast temperate forests. 2008. World Wildlife Fund
  12. (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Southland places - Fiordland's coast. Grant, David
  13. (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda Natural environment - Geography and geology. Carl Walrond. 2009
  14. Harvard. Garden. 2005. p172}}
  15. 15,0 15,1 (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Sea floor geology - Active plate boundaries. Keith Lewis, Scott D. Nodder y Lionel Carter. 2009
  16. (en) Zealand phylogeography: evolution on a small continent. Molecular Ecology. Wallis, G. P.; Trewick, S. A. New. 2000. DOI 10.1111/j.1365-294X.2009.04294.x
  17. (en) Bathymetry of the Tonga Trench and Forearc: A Map Series. Marine Geophysical Researches. 21, num. 5. 2000. Dawn J. Wright, Sherman H. Bloomer, Christopher J. MacLeod, Brian Taylor y Andrew M. Goodliffe
  18. (en) Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Climate - New Zealand’s climate. Brett Mullan, Andrew Tait and Craig Thompson. 2009
  19. (en) Summary of New Zealand climate extremes. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2010. NIWA.co.nz
  20. (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Natural environment - Climate. Carl Walrond. 2009
  21. Mean monthly rainfall. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2004. NIWA.co.nz
  22. (en) Mean monthly sunshine hours. Instituto Nacional de Investigaciones del Agua y Atmósfera. 2004. NIWA.co.nz
  23. (en) Cooper R.; Millener, P. The New Zealand biota: Historical background and new research. Trends in Ecology & Evolution. 1993. DOI 10.1016/0169-5347(93)90004-9
  24. Harvard. Lindsey. 2000. p14
  25. (es) Frequently asked questions about New Zealand plants. NZPCN.org.nz. New Zealand Plant Conservation Network
  26. (en) New Zealand Plant Conservation Network. 2006. New Zealand indigenous vascular plant checklist. ISBN 0-473-11306-6. P.J. de Lange, J.W.D. Sawyer y J.R. Rolfe
  27. (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Mixed Broadleaf Podocarp and Kauri Forest. A. H. McLintock.
  28. (en) Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda. Grasslands - Tussock grasslands. Alan F. Mark.
  29. 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 (en) Commodifying carbon to reduce deforestation: lessons from New Zealand. ODI.org.uk. Gary Cox y Leo Peskettha. 2010
  30. As estimacions pueden variar seguntes a organización que proporciona os datos. O Fundo Monetario Internaciona estima US$27.420. Report for Selected Countries and Subjects, October 2010. FMI. O World Factbook d'a CIA estima US$28.000. title=GDP - per capita (PPP) The World Factbook CIA. O Banco Mundial fa una estimación de US$29.352. World Bank GDP per capita (current US$)
  31. (en) "Currencies of the territories listed in the BS exchange rate lists". Bank of Slovenia. http://www.bsi.si/en/financial-data.asp?MapaId=1239. Retrieved 22 de chinero de 2011. 
  32. (en) "Human Development Index and components". United Nations Development Programme. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf. Retrieved 3 March 2011. 
  33. (en) "2011 Index of Economic Freedom". The Heritage Foundation y Wall Street Journal. http://www.heritage.org/index/. Retrieved 15 de chinero de 2011. 
  34. (en) "NZ tops Travellers' Choice Awards". Stuff Travel. Mayo 2008. http://www.stuff.co.nz/travel/396410. Retrieved 30 d'abril de 2010. 
  35. (en) "Historical evolution and trade patterns". An Encyclopaedia of New Zealand. 1966. http://www.TeAra.govt.nz/en/1966/trade-external/1. Retrieved 10 February 2011. 
  36. (en) Stringleman, Hugh; Peden, Robert (October 2009). "Sheep farming – Growth of the frozen meat trade, 1882–2001". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/sheep-farming/5/2. Retrieved 6 de mayo de 2010. 
  37. (en) Plantilla:Cite encyclopedia Table pdf downloadable from [1]
  38. (en) Nixon, Chris; Yeabsley, John (April 2010). "Overseas trade policy - Difficult times – the 1970s and early 1980s". Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. http://www.TeAra.govt.nz/en/overseas-trade-policy/5. Retrieved 22 de chinero de 2011. 
  39. (en) "{{{title}}}". National Review 46 (16).
  40. (en) Taking New Zealand Seriously: The Economics of Decency. Tim Hazledine. HarperCollins Publishers. ISBN 1-86950-283-3
  41. (en) "Unemployment". 2010 Social report. http://www.socialreport.msd.govt.nz/paid-work/unemployment.html. Retrieved 4 de febrero de 2011. 
  42. (en) Bingham, Eugene (7 April 2008). "The miracle of full employment". New Zealand Herald. http://www.nzherald.co.nz/business/news/article.cfm?c_id=3&objectid=10502512. Retrieved 17 de septiembre 2008. 
  43. (en) . http://www.nytimes.com/2009/06/11/business/global/11nzrate.html. 
  44. (en) . http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8120196.stm. 
  45. Bascand, Geoff (Febrero de 2011). "Household Labour Force Survey: December 2010 cuarter - Media Release". Statistics New Zealand. http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/work_income_and_spending/employment_and_unemployment/HouseholdLabourForceSurvey_MRDec10qtr.aspx. Retrieved 4 de febrero de 2011. 
  46. (en) "{{{title}}}". Research Policy 33.
  47. The Telegraph. http://www.telegraph.co.uk/expat/expatnews/7973220/New-Zealand-brain-drain-worst-in-world.html. 
  48. New Zealand Herald. http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10114923. 
  49. (en) The labour market performance of European immigrants in New Zealand in the 1980s and 1990s. The International Migration Review, 2000. Winkelmann, Rainer. 33 DOI 10.2307/2676011 The Center for Migration Studies of New York.
  50. (en) Ethnic groups in New Zealand. Stats.govt.nz. 2007. Statistics New Zealand
  51. (en) Cultural diversity. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand
  52. (en) Maori Ethnic Population / Te Momo Iwi Maori Stats.govt.nz. Statistics New Zealand
  53. (en) [http://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10678220 Ethnic mix changing rapidly. NZ Herald News.co.nz. 2010. Simon Collins
  54. (en) Dalby, S. The ‘Kiwi disease’: geopolitical discourse in Aotearoa/New Zealand and the South Pacific. 1993. Political geography. vol 12, DOI 10.1016/0962-6298(93)90012-V
  55. (en) New Zealand Population Review. vol 30. num 1 y 2. pachinas 5–22. Seeking an Ethnic Identity: Is “New Zealander” a Valid Ethnic Category? Paul Callister. 2004
  56. (en) Ethnic Census status tells the whole truth New Zealand Herald.co.nz. Tapu Misa. 2006.
  57. (en) Draft Report of a Review of the Official Ethnicity Statistical Standard: Proposals to Address the ‘New Zealander’ Response Issue. 2009. Statistics New Zealand. Stats.govt.nz
  58. (en) 'Pakeha', Its Origin and Meaning. Jodie Ranford. Maori News.com
  59. (en) Dalmatians. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda Carl Walrond
  60. (en) New Zealand Peoples. Te Ara - Enciclopedia de Nueva Zelanda
  61. (en) Subnational population estimates at 30 June 2009. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand
  62. (en) Commentary. Stats.govt.nz. Statistics New Zealand
  63. 63,0 63,1 (en) World Population Prospects. Consello Económico y Social - División de Población. 2009. UN.org
  64. (en) Trends in international migration: continuous reporting system on migration. Organización ta a Cooperación y o Desembolique Económico. 2000. pachinas 276–278. Socidad Peruana de Medicina Intensiva (SOPEMI)
  65. (en) Our immigration policy: rationality, stability, and politics: Stephen Hoadley discusses New Zealand's approach to the vexed question of immigration controls. New Zealand International Review. 2004. Hoadley, Stephen
  66. 66,0 66,1 (en) QuickStats About Culture and Identity: Birthplace and people born overseas. Statistics New Zealand. 2006. Stats.govt.nz
  67. (en) International Education Journal. International Students in New Zealand: Needs and Responses. Andrew Butcher y Terry McGrath
  68. (en)Información d'a Haka
  69. Video en You tube d'a Haka.
  70. Video en You tube d'a Haka subtitulato en Francés.
  71. Perfil de Beatrice Faumuina en a pachina web d'a IAAF.
  72. (es) Historial d'Espanya en o campionato d'o mundo de campo a traviesa.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


 
Territorios d'o Reino de Nueva Zelanda
Dependencia de Ross | Islas Cook | Nueva Zelanda | Niue | Tokelau


Estaus y territorios d'Oceanía
Australia | Fichi | Islas Marshall | Estaus Federaus de Micronesia | Kiribati | Nauru | Nueva Zelanda | Tonga | Tuvalu | Palau | Papua y Nueva Guinea | Islas Salomón | Samoa | Vanuatu
Dependencias: Islas Cook | Isla de Nadal | Guam | Hawaii | Irian Jaya | Islas Maluku | Isla Norfolk | Islas Marianas d'o Norte | Niue | Nueva Caledonya | Islas Perifericas Menors d'os Estaus Unius | Isla de Pascua | Polinesia Francesa | Islas Pitcairn | Rotuma | Samoa Americana | Tokelau | Wallis y Futuna