Australia
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
.svg)
.svg)
Australia ye un país d'Oceanía, situato en o hemisferio sud. A Mancomunidat d'Australia (Commonwealth of Australia en anglés) ye a seisena nación d'o mundo en amplaria, a unica que ocupa tot un continent y a mayor nación d'Australasia. Estando o suyo territorio dos islas, tamién incluye Tasmania, no tiene mugas con atras nacions. Os vecins mes amanatos son Nueva Zelanda enta o sud-este y Papúa-Nueva Guinea, Timor Oriental y Indonesia enta o norte.
A suya población yera de 26.020.805 habitants en 2022 en una superficie de 7.686.850 km², con una densidat de población de 3,39 hab/km².
A suya capital ye Canberra mientres que a suya ciudat mas poblada y centro financiero ye Sydney. As siguients cuatro ciudaz mas grans per orden de población son Melbourne, Brisbane, Perth y Adelaida.
Toponimia
[editar | modificar o codigo]O nombre d'Australia provién d'a frase latina terra australis incognita que significa "tierra d'o sud esconoixita".
Historia
[editar | modificar o codigo]
Australia lieva habitata dende fa 42.000 dica 48.000 anyadas, cuan os antipasatos d'os aboríchents autralians bi plegoron dende o sud-este d'Asia. A tierra no fue descubierta per os europeus dica o sieglo XVII, cuan fue divisata y visitata per cuatre expedicions europeas (neerlandeses y britanicas).
O Reino Uniu, per medio d'o capitán James Cook recorrió y cartografió a costa oriental, que baltizó como Nueva Gales d'o Sud y reclamando ista y os tercios orientals d'o continent en 1770 pa Reino Uniu. Os primers colonos establidos fundoron en Nueva Galas d'o Sud una colonia penal britanica o 26 de chinero de 1788. A resta d'os territorios d'Australia fuoron reclamatos per o Reino Uniu en 1829. A mayor parti d'os estaus, que mes tardi se unioron ta formar l'actual Australia, no yeran colonias penals.
L'1 de chinero de 1901 s'estableix a Mancomunidat d'Australia como dominio de l'Imperio Britanico. Dende allora Australia estió independient, encara que o zaguer vinclo legal con o Reino Uniu no se crebó dica 1986. Australia ye una monarquía constitucional, con Carlos III d'o Reino Uniu reinando como "Rei d'Australia". En 1999 se fació un referendum ta cambear a Constitución y fer convertir-se Australia en una republica, con un president esleito que substituyese a o rei como chefe d'estau, pero se refusón istas reformas.
Estaus y territorios
[editar | modificar o codigo]
Australia se trestalla en seis estaus y cuantos territorios.
Os estaus son:
- Australia Meridional (SA).
- Australia Occidental (WA).
- Nueva Galas d'o Sud (NSW).
- Queensland (QLD).
- Tasmania (TAS).
- Victoria (VIC).
Os territorios son:
- Territorio d'a Capital Australiana (ACT).
- Territorio d'o Norte (NT).
Australia tien numerosos territorios menors como o Territorio d'a Badía de Jervis, en Nueva Galas d'o Sud, administrato como base naval y puerto maritimo d'a capital. Cuantos territorios externos son habitatos:
- Islas Cocos (NW).
- Isla Norfolk (Y).
- Isla de Nadal (S).
Asaber-los de territorios son cuasi disiertos:
- Isla d'a Mar de Coral.
- Islas McDonald y Heard.
- Isla Ashmore y Cartier.
- Territorio Australiano Antarctico.
O Territorio d'a Capital Australiana fue creato en o puesto esleito ta la capital Canberra. Canberra fue fundata como compromís entre as dos ciudaz principals, Melbourne y Sydney. Atras ciudaz importants en Australia son Alice Springs, Cairns y Brisbana (en a costa oriental), Darwin (en a costa septentrional), Perth (en a costa occidental) y Adelaida (en a costa meridional). O 85 % d'a población australiana reside en as ciudaz. Ye miembro de numerosos organismos internacionals como a Organización de Nacions Unidas, a Cooperación Economica Asiatico-pacifica y a Mancomunidat Britanica.
Politica
[editar | modificar o codigo]A Mancomunidat d'Australia ye una monarquía constitucional: O rei d'Australia, ye Carlos III d'o Reino Uniu y tamién o chefe oficial d'o Estau, estando representau per un Gubernador Cheneral. Practicament, a función d'a Corona (y per tanto d'o Gubernador Cheneral) ye prou cerimonial. O poder executivo, en teoría representato per a Corona, ye exercito per un gabinet menato per o primer ministro. O primer ministro tamién gosa estar o chefe d'o partiu con mayoría en a Cambra de Representants d'Australia, cambra baixa (dan 150 escanyos) d'un Parlamento bicameral. A cambra alta (76 escanyos) ye o Senau d'Australia, en a cual cada estau ye representato per doce senadors, independienment d'os habitants u os territorios que tienga cada estau. Cada tres anyadas se celebran eleccions, a ormino con a metat d'o Senau esviellato.
Cheografía
[editar | modificar o codigo]Australia comprende o 90 % d'Oceanía y a mayor parti d'o territorio son zonas deserticas u semideserticas. O 40 % d'a superficie ye formata per dunas d'arena. Només que os cantos sudoccidental y sudoriental tienen un clima temperato y espleitan un terreno moderatament fértil. A parti norte d'o estau tiene un clima tropical.
Australia se puede subdividir en tres rechions: o canto oriental do son os Alpes australianos y a gran catena trestalladera, l'occident do bi'n ha de mesetas y bellas zonas deserticas, y o centro do ye o laco Eire, o mes gran d'o país. Tamién fa parte d'Australia a isla de Tasmania, d'a cual la desepara o estreito de Bass.
En o territorio desertico bels animals endemicos australianos hi viven, como o canguro, o diaple de Tasmania, o dingo, o koala y o emú. O paisache australiano presenta cuatre menas de vechetación: l'arbusto composato per eucaliptos d'alterias dica 40 metros, o malee formato per eucaliptos no mes alters de cinco metros, a mulga ye composata de plantas acacias, a la fin o mont baixo formato de barzas chicotas.
L'amplismo arrecife d'a Gran Barrera (Great Barrier Reef en anglés) ye a mayor barrera de coral d'o mundo y s'extiende amán d'a costa nord-este. L'Uluru u a Penya d'Ayers, situada en Australia central, ye o mayor monolito d'o mundo, con unas dimensions de mas de 348 metros d'alto, 9 kilometros de contorno y 2,5 kilometros baixo tierra.
O fuso horario d'o continent varía de UTC+8 dica UTC+10. Cualques islas plegan ta UTC+6'5 y UTC+11. Australia fa muga a o sud con l'Oceano Indico, a o norte con a Mar d'Arafura, a nord-este con a Mar de Coral, a o nord-este con a Mar de Timor, a o sud-este con a Mar de Tasmania y a o sud con l'Oceano Indico.
Fauna y flora
[editar | modificar o codigo]
Encara que siga una isla desertica y semiarida, en Australia no'n mancan d'habitats diversificatos ta acullir-bi-ne d'especies animals y vechetals. Per a gran edat d'o continent, os climas tan variables seguntes as estacions y o aislamiento cheografico larguismo, han puesto desembolicar-sen-bi una fauna y flora peculiars. As especies animals mes conoixitas son: a foca, o koala, o emú, l'ornitorrinco, o guombat y o equidna, que tanto ficacio clamón ta os primers exploradors europeus. Manimenos caballos, uellas, vacas, gatos y coniellos bi estiorón introducius d'o continent europeu recientment. Australia poseye dos millons de cabezas de ganato ovín.
Economía
[editar | modificar o codigo]
Australia ye una economía prospera de mena occidental, con una renta per cápita a livel parellano con as economías europeas mas desenvueltas. En as zagueras anyadas Australia ha concarato una crisi con un creiximiento cerenyo. A creixient producción en a economía domestica frenó as perdugas, y a confianza d'as interpresas y consumidors romanió fuerte. O enfasis australiano ta as reformas ha estau atro d'os elementos d'a suya fuerza economica.
Población
[editar | modificar o codigo]
Cuasi toz os australianos tienen orichen en os inmigrants d'os sieglos XIX y XX, principalment d'o Reino Uniu y Irlanda (angleses, irlandeses, escoceses, galeses), y dimpuesas tamién italianos, griegos, espanyols y portugueses, y mes recientment de nacions asiaticas. Os descendients d'os habitants orichinals, os aboríchens australianos, constituyen o 2,2 % d'a población (seguntes o censo de 2001). Como atras nacions desembolicatas, a población australiana envelleixe, con mes de pensionistas que de personas en edat laboral.
En Australia se charra anglés, encara que cualques comunidaz aboríchents han guardato as suyas luengas, y un numero prou gran d'inmigrants de primera y segunda cheneración ye bilingüe. Tres de cada cuatre australianos se declaran cristianos, principalment catolicos u anglicanos. Tamién se practican atras relichions.
Cultura
[editar | modificar o codigo]Festividaz
[editar | modificar o codigo]| Calendata | Nombre |
|---|---|
| 1 de chinero | Cabo d'anyo |
| 26 de chinero | Fiesta nacional |
| Pascua | Viernes santo |
| Pascua | Sabato de Pascua (fueras de Victoria y Australia Occidental) |
| Pascua | Lunes de Pascua |
| 25 d'abril | Día d'ANZAC |
| Primer lunes dimpuesas d'o 9 de chunio | Cumpleanyadas d'a Reina (fueras d'Australia Occidental) |
| 25 d'aviento | Natal |
| 26 d'aviento | Sant Esteban (fueras d'Australia Meridional) |
Esporte
[editar | modificar o codigo]Lo esporte, tiene un papel important en a cultura australiana, amás d'estar emparau per un clima calido que afavoreix las actividaz a l'aire libre, y que la mayoría d'australianos vive en zonas costeras, convertindo a la placha en un puesto de recreo habitual y en una parte d'a identidat d'o país.
Cuasi un cuarto d'os australianos de mas de 15 anyos d'edat participa regularment en actividaz esportivas organizadas.
Esportes populars en Australia son son lo fútbol australiano, lo fútbol, lo rugby y sus variants, rugby League y rugby a 7, lo basketbol, lo béisbol, l'automovilismo, as cursas de caballos, lo tenis y o golf. A livel internacional, destaca tamién en cricket, hockey y netball. Tamién son prou populars os esportes acuaticos, como o surf con cuantos puestos que son d'os milors d'o mundo pa practicar-lo.
Australia en os Chuegos Olimpicos
[editar | modificar o codigo]
Australia ha estau present en totas las edicions d'os Chuegos Olimpicos dende la primera edición. Cal destacar que ha organizau dos edicions d'os Chuegos, una en Melbourne en 1956 y unatra en Sidney en l'anyo 2000 y que será tamién siede d'os Chuegos de 2032 unatra ciudat australiana, Brisbane.
Competicions esportivas
[editar | modificar o codigo]
I hai ligas profesionals de muitos esportes entre los cuals cal destacar la Australian Football League de fútbol australiano.
Instalacions esportivas
[editar | modificar o codigo]D'entre las suyas instalacions esportivas cal destacar un centro d'alto rendimiento, l'Instituto Australiano d'o Esporte, d'o cual han saliu gran parte d'os esportistas d'alto livel d'o país, y que ye considerau como un d'os centros d'alto rendimiento esportivo mas importants d'o mundo.
D'entre os grans estadios destaca o Melbourne Cricket Ground, un d'os estadios multiusos mas grans d'o mundo utilizau prencipalment ta partius de críquet, fútbol, fútbol australiano y rugby, a mas de conciertos y estar lo estadio olimpico en os Chuegos Olimpicos de 1956.
Vinclos externos
[editar | modificar o codigo]
Se veigan as imáchens de Commons sobre Australia.- (en) Pachina web oficial d'o Gubierno d'Australia.
- Pachina web oficial d'a Oficina de Turismo d'Australia.
| Estaus y territorios d'Oceanía |
|---|
| Australia | Fichi | Islas Marshall | Estaus Federaus de Micronesia | Kiribati | Nauru | Nueva Zelanda | Tonga | Tuvalu | Palau | Papua y Nueva Guinea | Islas Salomón | Samoa | Vanuatu |
| Dependencias: Islas Cook | Isla de Nadal | Guam | Hawaii | Irian Jaya | Islas Maluku | Isla Norfolk | Islas Marianas d'o Norte | Niue | Nueva Caledonya | Islas Perifericas Menors d'os Estaus Unius | Isla de Pascua | Polinesia Francesa | Islas Pitcairn | Rotuma | Samoa Americana | Tokelau | Wallis y Futuna |
| Control d'autoridaz |
|
|---|
- ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.