Pteridophyta

De Biquipedia
(Reendrezau dende Felequera)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Pteridophyta
Creiximiento desfendo-se una espiral que tiba pa endrezar-se y prene forma de gayata, este creiximiento ye tipico de muitas pteridofitas, n'este caso a especie Athyrium filix-femina.
Denominacions populars
Felequera
Dende o Devoniano
Clasificación cientifica
Eukaryota
Plantae
Pteridophyta

A división Pteridophyta ye formada por plantas vasculars con radiz, tallo y fuellas que se reproducen por alternancia de cheneracions en a que predomina o esporofito respecto a lo gametofito, con formación d'esporas haploides dimpués d'una meiosi en os esporanchios que bi ha en as fuellas u esporofilos d'o esporofito, y formación de gametos en os gametanchios d'o gametofito u protalo, con fecundación en un medio acuatico.

As pteridofitas dominoron as floras terrestres en o Devonián, o Carbonifero y en o Permico inferior, pero a suya fecundación dependient de l'augua fació que cuan en o Permico superior o clima se fese mes caloroso y seco hesen de retacular debant d'a expansión d'as chimnospermas, (en especial as coniferas), menos dependients de l'augua.

A expansión d'as anchispermas dende o Cretacio meyo tamién significó o retacule d'as pteridofitas, en especial d'as pteridofitas herbacias. En l'actualidat as pteridofitas tienen una representación muito minoritaria en as floras de toz os continents, y belunas d'ellas son verdaders fósils vivients, con morfolochías representativas d'as pteridofitas d'o Carbonifero. En o Pireneu as pteridofitas son millor representadas que en o Sistema Iberico, y, sobre tot que en a Depresión d'Ebro, on o clima semiarido no permite que abunden guaire.

Fitonimia[editar | modificar o codigo]

En aragonés as especies con a forma tipica con fuellas pinnadas tipo fronde son conoixidas con los fitonimos chenerals de felces, felequeras u falagueras, formadas estas zagueras con o sufixo fitonimico -era. Tamién presentan denominacions mes especificas y a vegadas locals. Especies con formas externas prou diferents d'as tipicas presentan fitonimos diferents como en Adiantum capillus-veneris y en as especies d'o chenero Equisetum. As formas son o sufixo fitonimico -era tipo felequera/falaguera son en continuidat cheografica con o catalán falguera, part de l'occitán falguièra, l'occitán gascón heuguèra, y o francés fouguère y las fan derivar d'o latín tardano FILICARIA, orichinariament un colectivo, indicador de puesto con abundancia d'estas plantas. A part d'as formas galo-romanicas derivadas de FILICARIA, en o norte y ueste d'a peninsula iberica bi n'ha representación, pero competindo con as formas ibero-romanicas derivadas de FILICTUM, orichinariament tamién un "puesto on creixen muitos felces". D'esta traza en idioma gallego trobamos unas formas minoritarias filgueira, folgueira (que coexiste con fieito, fento, felgo y atras), en portugués felgueira.,[1] en asturiano central felguera, trobando-se tamién en cantabro y en castellano de Cantabria formas pareixidas pero con h-.

As formas no sufixadas felz, felze tienen una distribución tipicament occidental y se remontan a lo latín clasico FILIX, FILICEM, estando l'aragonés occidental una d'as pocas parlas romanicas que conservan esta forma clasica, chunto con o italiano felce, o rumano ferece, y o balear.[1]

As formas felequera, felquera, feliquera tienen una distribución tipicament centro-oriental, (encara que felequera se documenta en ansotano chunto con felce), coexisten con as formas sonorizadas tipo feleguera, felquera, amán d'as formas falaguera, falguera que se troban en l'aragonés oriental. A variant falaguera de l'aragonés oriental se troba fendo part d'o substracto aragonés en a toponimia de Oriuela (La Falaguera[2], de chos o puerto d'Oriuela, en a Sierra d'el Tremedal), Puertomingalvo (Barranco de la Falaguera),[3] y en a parla churra. Curiosament trobamos a forma falaguera en a Val de Roncal y localidaz a lo sud d'esta val, contrastando con as formas felce y felequera de l'ansotano, talment ilustren a perda d'o idioma basco n'ixas zonas por contacto con castellanoparlants d'as rutas transhumants.

Entre meyo d'as formas con sufixo fitonimico y as formas no sufixadas tenemos o gasconismo fonetico heus en a Val de Tena, cognato de felz, (a h corresponde a la f en aragonés, a u corresponde a la l, y a s a la z).

As formacions de felequeras u felces reciben diferents denominacions. Una d'ellas ye felqueral con sufixo -al. Alwin Kuhn documenta as formas Lo Felcar, Lo Fercal en a microtoponimia chesa[4] que interpreta con sufixo -ar a partir de *FILICARE. En la toponimia de la Val de Benás se documenta Els Felegars[5].

Ciclo biolochico[editar | modificar o codigo]

Esquema d'o ciclo biolochico d'as pteridofitas homosporias, texto en francés

En as especies con a forma tipica os esporanchios se concentran en unas masas esfericas ditas soros que bi ha en o envés d'os frondes (fuellas pinnadas). En os esporanchios se produce a meiosi y se forman esporas haploides. Cuan os esporanchios s'obren as esporas cayen ta tierra. A mes gran part d'as felequeras presentan esporas totas d'a mesma mida y se diz que son homosporias. Manimenos bi ha felequeras acuaticas se dicen heterosporias porque producen esporas grans (megasporas) y esporas chicas (microsporas).

As esporas cherminan en o suelo cuan as condicions son favorables, forman un filamento de bels milimetros, que se converte en una lama verde con forma de corazón dita protalo, que ye un gametofito haploide.

O protalo s'apega a lo substracto con uns rizoides, y cuan ye bien desembolicau presenta en a cara inferior gametanchios feminins (arquegonios) y gametanchios masculins (anteridios), que producen respectivament gametos feminins (oosferas) y masculins (anterozoides) prou que sí haploides. Os arquegonios tienen forma de botella y os anteridios tienen forma de mallo

Cuan o suelo ye embadinau u cuan bi ha una lama d'augua chicota (a vegadas a mesma agualera puet representar una lama d'augua d'escala microscopica), os anterozoides nadan dica as oosferas y se produce a fecundación orichinando un zigoto diploide. Cuan se desembolica o zigoto se forma una planteta con una part que s'afunde en o protalo y presenta una radiceta, un tallet y una folleta. En as etapas inicials d'o desembolique l'embrión recibe nutrients d'o gametoficot a traviés d'a suya prolongación afundida en o protalo.

Cuan o esporofito ya ye desembolicau que presenta radiz, tallo y fuellas, y plega a la matureza de tot desembolica esporanchios en o envés d'as fuellas.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) Phillip Obrist: FILIX y sus derivados en la toponimia gallegoportuguesa.
  2. (es) Chabier de Jaime et al. Serranía de Albarracín 1. Zona septentrional de la Sierra de Albarracín y Cuenca de Teruel - Llanos de Pozondón - Peracense. Mapa excursionista 1:40.000 Paseos y excursiones. Prames.
  3. (es) Javier Solsona Benages: Estudio toponímico del término municipal de Puertomingalvo (Teruel). Universitat Jaume I, 2001.
  4. (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6pp196-217
  5. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003