Luna

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Luna  ☾

A Luna
Caracteristicas orbitals
Radio meyo: 384.400 km
Excentricidat: 0,0549
Periodo orbital: 27d 7h 43,7m
Inclinación: 5,1454º
Satelite de: Tierra
Caracteristicas fisicas
Superficie: 38 millons km²
Masa: 7,349×1022 kg
Gravedat superficial: 1,62 m/s²
Velocidat d'escape: 2,38 km/s
Inclinación axial: 1,5424°
Albedo: 0,12
Temperatura superficial:
 • Minima: 40 K
 • Maxima: 396 K
 • Meyana (día): 380 K
 • Meyana (nueit): 120 K
Caracteristicas atmosfericas
Presión: 3 × 10-10 Pa
Oxicheno 43%
Silicio 21%
Aluminio 10%
Calcio 9%
Fierro 9%
Magnesio 5%
Titanio 2%
Níquel 0,6%
Sodio 0,3%
Cromo 0,2%
Potasio 0,1%
Manganés
Ixufre
Fosforo
Carbonio
Nitrocheno
Hidrocheno
Helio
0,1%
0,1%
500 ppm
100 ppm
100 ppm
50 ppm
20 ppm
Iste articlo ye sobre un satelite d'a Tierra; ta atros usos, se veiga Luna (desambigación).

A Luna[1] ye o solo satelite natural d'a Tierra y o cinqueno satelite natural mas gran d'o sistema solar.[2] Ye l'astro mas amanau ta la Tierra, y o que millor se conoix. O suyo diametro ye de 3.475 km (menos d'un tercio d'o diametro terrestre) y a distancia meya ta la Tierra ye de 384.400 km, bellas trenta vegadas o diametro d'a Tierra. Fa un chiro arredol d'a tierra en 27,3 días (periodo orbital) y a variación periodica d'a cheometría d'o sistema Tierra-Luna-Sol ye a responsable d'as fases lunars, que se repiten cada 29,5 días (periodo sinodico). Tien una masa muito menor que a terrestre, y l'aceleración d'a gravedat ye alto u baixo 1/6 d'a d'a Tierra. A suya superficie ye plena de cráters y poseye una atmosfera muito tenue. Vista dende a Tierra, ye l'obchecto terrestre mas brilant dimpués d'o Sol, y encara que no brila por ella mesma, sí que reflecta a luz d'o Sol.

Formación[editar | modificar o codigo]

Se creye que a Luna se formó fa uns 4.510 millons d'anyos, no guaire dimpués d'a Tierra. A explicación mas acceptada ye que a Luna se formó a partir d'as enruenas que quedoron dimpués d'un impauto chigant entre a Tierra y un cuerpo hipotetico d'a grandaria de Marte clamau Theia.

Atmosfera[editar | modificar o codigo]

A Luna tiene una atmosfera tan tenue que pareixe estar cuasi en o vuedo, con una masa total de menos de 10 toneladas. A presión superficial d'ista chicota masa ye d'arredol de 3 × 10-15 atm (0.3 nPa); y vareya con o día lunar. As suyas fuents incluyen l'esbaficación y l'estricallación catodica, producto d'o bombardeyo d'o suelo lunar por os ions de l'aire solar.[3] Os elementos que s'han detectau incluyen sodio y potasio, producius por l'estricallación catodica (tamién se troban en as atmosferas de Mercurio y Io); helio-4 y neón de l'aire solar; y argón-40, radón-222 y polonio-210, esbafaus dimpués d'a suya creyación por desintegración radioactiva dentro d'a crosta y o manto.

Movimiento de rotación[editar | modificar o codigo]

A Luna chira sobre un eixe de rotación que tiene una inclinación de 88,3º con respecto a lo plano d'a eliptica de traslación arredol d'a Tierra. Ya que a duración d'os dos movimientos ye a mesma, a Luna presenta a la Tierra siempre o mesmo hemisferio, a cara que no se veye dende a tierra se conoixe como a cara amagada d'a luna.

Rotación d'a luna.

Exploración[editar | modificar o codigo]

A Luna estió aconseguida por primera vegada por un obchecto creyau por humans en setiembre de 1959, cuan a Luna 2 d'a Unión Sovietica, una nau espacial sin tripulación, s'esclafó intencionalment contra a superficie lunar. Estió seguiu por o primer aterrizache suau exitoso en a Luna por Luna 9 en 1966.

A Luna ye o unico obchecto celestial en que os humanos son plegaus y en que s'ha feito un aterrizache tripulau (clamau alunizache). O 20 de chulio de 1969 os astronautas d'a nau espacial Apollo XI estioron os primers hombres en pisar a suya superficie. Dende alavez, s'han feito 6 alunizaches tripulaus, o zaguero en 1972, toz adintro d'o programa Apollo. Bels países han nunciau os suyos plans ta fer tornar humans ta la superficie lunar como que por eixemplo Estaus Unius con o suyo programa Artemis.

Estatus legal[editar | modificar o codigo]

Encara que os modulos d'aterrizache d'as sondas Luna espardioron banderetas d'a Unión Sovietica en a Luna, y os astronautas d'o programa Apollo plantoron simbolicament banderas d'Estaus Unius en os suyos puestos d'aterrizache, garra nación reclama a propiedat de garra parte d'a superficie d'a Luna. Rusia, China, India y Estaus Unius son parte d'o Tractau de l'Espacio Exterior de 1967, que define a Luna y tot o espacio exterior como que a "provincia de toda a humanidat".

A luna en a cultura[editar | modificar o codigo]

O contraste entre a parte mas luminosa y as zona mas fosca creya os patrons vistos por diferents culturas como que l'Hombre d'a Luna, o conello y o brúfol, entre atros. En muitas culturas prehistoricas y antigas, a Luna estió personificada como que una deidat u unatro fenomeno sobrenatural, y as vistas astrolochicas d'a Luna continan espardindo-se hue.

Banderes que inclouen un símbol lunar:

Alcheria

Comoras

Azerbaichán

Brunei

Libia

Malaisia

Maldivas

Mauritania

Nepal

Pakistán

Singapur

Tunicia

Turkmenistán

Turquia

Uzbekistán

Existe a creyencia que sobre as personas existe un efecto lunar y que os ciclos d'a Luna tienen bella influencia en o comportamiento humano. Manimenos, no i hai evidencias cientificas con relevancia estatistica que confirmen minimament esta aseveración. Ni sisquiera lo ciclo menstrual humán (que la suya duración de 28 días coincide sensiblement con o ciclo lunar), presenta la menor correlación estatistica en a suya distribución en a población femenina con as fases d'a Luna. En esta mesma linia, tamién s'han difundiu disciplinas como l'agricultura biodinamica, que pretenden obtener supuestos beneficios en las collitas coordinando os momentos de plantación u de recolección con determinadas fases d'a Luna, anque popularment se preneba la luna como referencia temporal pa fer la plantación u recollita.

Tamién existe a expresión luna de miel que fa referencia a la nueit y a o periodo posterior que los novios pasan chuntos. Se denomina asinas por que en cualques culturas dimpués d'o casamiento, la parella pasaba 28 días (ciclo lunar) fendo l'amor, minchando dulces y bebendo hidromiel per potenciar la fertilidat tanto en l'hombre como en a muller pa aconseguir quedar-se en estau dentro d'estes 28 días pa tener suerte y prosperidat minetres a suya vita. Se diz que las primeras nueiz d'os novios son romanticas per a luna, y dulces per a miel.

As fases regulars d'a Luna lo converten en un reloch muit convenient, y os periodos d'os suyos creixents y minguants forman a base de muitos d'os calandarios mas antigos.

Fases d'a Luna vistas dende o hemisferio norte (dende o hemisferio sud l'orden ye inverso). 1. Luna perdita, 2-4. Luna creixient, 5. Luna plena, 6-8. Luna en mingua.

Simbolismo[editar | modificar o codigo]

La Luna, pasiva, s'ha oposau constantment a lo Sol, mas actiu. Son, entre atros, l'elemento femenín y l'elemento masculín y la brillantez d'os dioses y lo bueno contra la foscor y lo mal.

Tamién ye present en a bandera de muitos países de cultura u relichión mayoritaria musulmana y que fan referencia a las banderas y escudos d'armas utilizaus en l'Imperio Otomano y por estar a meya luna o simbolo de l'islam. Entre o países que utilizan a luna en a suya bandera cal destacar Turquía, Tunicia, Alcheria, Mauritania, l'Azerbaichán, Uzbekistán y Pakistán. En muitos d'istos países o simbolo d'a organización conoixida en occident como Cruz Roya ye una media luna roya.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Silbia Garcés Lardiés,Francho Rodés Orquín:Un borguil de parolas.Bocabulario dialeutal escolar, Gubierno d'Aragón, 2006, ISBN 84-689-7358-0, p.35
  2. (en) Joseph A. Angelo Jr. Encyclopedia of Space and Astronomy, Facts on File, 2006, ISBN 978-0-8160-5330-8, p.406
  3. (en) Crotts, Arlin P.S. (2008). "Lunar Outgassing, Transient Phenomena and The Return to The Moon, I: Existing Data" (PDF). The Astrophysical Journal. 687 (1): 692–705.

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Información cientifica[editar | modificar o codigo]

Fases lunars[editar | modificar o codigo]

Atros[editar | modificar o codigo]


O Sistema
Solar
Planetas · Nanas Sol · Mercurio · Venus · Tierra · Marte · Ceres · Chupiter · Saturno · Urano · Neptuno · Orcus · Plutón · Haumea · Quaoar · Makemake · Gonggong · Eris · Sedna