Marte (planeta)

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Iste articlo ye sobre a planeta Marte, ta atros usos d'iste termin se veiga Marte.
Marte ♂
Marte
Marte
Caracteristicas orbitals
Radio meyo: 227.936.640 km
Excentricidat: 0,09341233
Periodo orbital
(sideral):
686,98 días
Periodo orbital
(sinodico):
779,95 días
Inclinación: 1,85061°
Velocidat orbital meya: 24,1309 km/s
Satelites: 2[1]
Caracteristicas fisicas
Diametro equatorial: 6.794,4 km
Superficie: 144.798.500 km²
Masa: 6.4185×10²³ kg
Densidat meya: 3,94 g/cm³
Gravedat superficial: 3,71 m/s²
Velocidat d'escape: 5,02 km/s
Periodo de rotación: 24,6229 horas
Inclinación axial: 25,19°
Albedo: 0,15
Temperatura superficial:
 • Minima: 133K
 • Maxima: 293K
 • Meyana: 210K
Caracteristicas atmosfericas
Presión: 0,7-0,9 kPa
Dioxido de carbonio 95,32%
Nitrocheno 2,7%
Argón 1,6%
Oxicheno 0,13%
Monoxido de carbonio 0,07%
Vapor d'augua 0,03%
Neón Cantidaz chicotas
Criptón Cantidaz chicotas
Xenón Cantidaz chicotas
Ozón Cantidaz chicotas
Metano Cantidaz chicotas

Marte (en aragonés medieval, Mars), tamién conoixita como a Planeta Roya, ye a cuatrena planeta d'o Sistema Solar.[2] Fa parte d'o grupo de planetas teluricas, de naturaleza rocosa, como a Tierra, y ye a primera d'as planetas exteriors a la orbita terrestre. Ye, talment, a planeta mas pareixita a la Tierra.

Tycho Brahe midió con muita precisión o movimiento de Marte en o cielo. Os datos respectives a o movimiento retrogrado aparent (lazos) premitioron a Kepler de trobar a naturaleza eliptica d'a suya orbita y determinar as leis d'o movimiento planetario conoixitas como leis de Kepler.

Fa parte d'o grupo de planetas superiors o exteriors, asinas clamatas porque nunca no pasan entre o Sol y a Tierra, ni se veyen ni en o crexient ni en mingua. A suyas fases son poco sinyalatas, feito que ye fácil de contrimostrar cheometricament. Considerando o trianglo Sol-Tierra-Marte (STM), l'anglo de fase lo forman o Sol y a Tierra vistos dende Marte. Plega en a suya valura maxima en as cuadraturas cuan o trianglo STM ye rectanglo en a Tierra. Ta Marte, iste anglo de fase no ye nunca mayor que 42º, y o suyo aspecto de disco cheposo se pareix a o que presenta a Luna 3.5 diyas antes u dimpués d'o plenilunio. Ista fase, que puede estar vista con un telescopio d'aficionato, no la podío veyer Galileo, qui nomás suposó a suya existencia.

Clima[editar | modificar o codigo]

As estacions de Marte son similars a la Tierra a causa d'o semellant inclinación d'eixe en as planetas. Sindembargo los periodos d'as estacions en Marte son aproximadament dos vegadas aquels d'a Tierra perque d'a mayor distancia enta o Sol. As temperaturas marcianas en a suya superficie vareyan dende os -143 °C en l'hibierno en os polos dica 35 °C en o suyo estiu ecuatorial. Marte tiene las tronadas de polvo mas grans en tot o Sistema Solar, aconseguindo velocidaz de dencima de 160 km/h. Istes pueden variar dende una tronada sobre una aria chicota, enta tronadas chigants que portiada la planeta entera.

Caracteristicas superficials[editar | modificar o codigo]

Planas[editar | modificar o codigo]

  • Vastitas Borealis.
  • Terra Sirenum.

Montanyas[editar | modificar o codigo]

  • Elysium Monts, con 13 km d'altaria.
  • Olympus Monts,con 22 km d'altaria ye a montanya mas alta de tot o sistema solar.
  • Pavonis Monts, con 18 km d'altaria.

Vals[editar | modificar o codigo]

  • Valles Marineris, con 4.000 km de longaria y 7 km de fondaria.

Craters[editar | modificar o codigo]

  • Hellas Planitia.

Lunas[editar | modificar o codigo]

Phobos ye la mas gran d'as dos lunas de Marte.
Deimos ye lo mas chicot y externo d'os dos satelites de Marte.

Marte tien dos chicotas lunas u satelites naturals. Estioron descubiertos en 1877 per Asaph Hall y son clamatos Phobos (aproximadament 22 km en diametro) y Deimos (aproximadament 12 km en diametro), os cuals orbitan prou cercanos a la planeta. Creye que son asteroides capturaus.

Vida en Marte[editar | modificar o codigo]

A posibilidat de vida en Marte ye un tema de gran intrés en l'astrobiolochía a causa d'a suya proximidat y similituz con a Tierra. Dica a calendata, no s'han trobau prebas de vida pasada u present en Marte. A evidencia acumulada muestra que entre l'antigo periodo de tiempo Noachian, l'ambient d'a superficie de Marte teneba augua liquida y podió haber estau habitable pa microorganismos.

Si existe vida en Marte, se podría trobar en o subsuelo, luent d'as duras condicions actuals d'a superficie. A vida actual en Marte, u as suyas biofirmas, podría ocurrir a kilometros por baixo d'a superficie, u en puntos calients cheotermals subterranios, u podría ocurrir nomás a pocos metros debaixo d'a superficie. A capa de permafrost de Marte ye a solament un par de centimetros por baixo d'a superficie, y as muerras saladas pueden estar liquidas bels centimetros por baixo d'ixo, pero no guaire abaixo. L'augua ye amán d'o suyo punto d'ebullición mesmo en os puntos mas profundos d'a cuenca de Hellas, por o que no puede remanir liquida por muito tiempo en a superficie de Marte en o suyo estau actual, fueras de dimpués d'una liberación d'augua subterrania de sopetón.

En chunio de 2018, a NASA anunció a detección de variacions estacionals d'os livels de metano en Marte. O metano podría estar produciu por microorganismos u por meyos cheolochicos. L'orbitador europeu ExoMars Trace Gas Orbiter prencipió a mapear o metano atmosferico en abril de 2018, y o rover ExoMars 2022 Rosalind Franklin foratará y analisará muestras d'o subsuelo, mientres que o rover Perseverance d'a NASA Mars 2020 almagacenará en docenas de muestras de perforación pa o suyo posible transporte a os laboratorios d'a Tierra en finals d'o decenio de 2020 u 2030.

Exploración[editar | modificar o codigo]

Dende 1962 Marte ha estau visitau per numbrosas naus espacials. Marte tiene fama d'estar un obchectivo dificil d'exploración espacial; nomás 25 d'as 55 misions dica 2019, u lo 45.5%, han estau completament exitosas, con atras tres parcialment exitosas y parcialment fallidas. Manimenos, d'as deciséis misions dende 2001, doce d'ellas han teniu exito y ueito d'ellas encara son operativas.

Anyada Sonda espacial País Notas
1962 Mars 1 URSS
1964 Mariner 4 Estaus Unius Primer sobrevuelo con exito.
1969 Mariner 6 Estaus Unius Sobrevuelo.
1971 Mars 2 URSS Primera nau en orbita de Marte.
1971 Mars 3 URSS Primera aterrizada con exito en Marte. Se perdió lo contacto dimpués de 14 segundos.
1975 Viking 1 Estaus Unius
1975 Viking 2 Estaus Unius
1988 Phobos 1 URSS
1988 Phobos 2 URSS
1996 Mars Global Surveyor Estaus Unius Orbitó siet anyadas.
1996 Mars Pathfinder Estaus Unius
2001 Mars Odyssey Estaus Unius
2003 Mars Express ESA
2003 Spirit Estaus Unius
2003 Opportunity Estaus Unius
2011 Curiosity Estaus Unius
2013 Mars Orbiter Mission India
2013 MAVEN Estaus Unius
2016 ExoMars Trace Gas Orbiter ESA
2018 InSight Estaus Unius

En 2019, bi ha siet sondas espacials estudiando Marte: Mars Odyssey, Mars Express, Mars Reconnaissance Orbiter, Curiosity, MAVEN, Mars Orbiter Mission y ExoMars Trace Gas Orbiter.

Marte en a cultura[editar | modificar o codigo]

Os viaches u os vesitans de planetas foranos ye un tema recurrent en a filmografía, literatura y videochuegos de ciencia ficción, a mas a mas, Marte ye a planeta d'a on deriva a parola marciano, o nombre común ta os vesitants d'atras planetas. Bi ha bels cintas con iste planeta como tema central y os suyos suposatos habitants.

Talment la obra literaria mas conoixida sía The War of the Worlds, per lo impacto que produció en a suya difusión radiofonica. En esta novela uns supuestos habitants de Marte encietan una invasión d'a planeta Tierra. Tamién tién atras adaptacions como Jeff Wayne's Musical Version of The War of the Worlds adaptación musical d'a novela, y as cintas The War of the Worlds dirichida por Byron Haskin en 1953 y The War of the Worlds dirichida por Steven Spielberg en 2005.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Biquizionario
Biquizionario
O Biquizionario tien una dentrada sobre o simbolo astronomico de Marte..

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (en) "Mars" en a pachina web d'a NASA
  2. (en) Joseph A. Angelo Jr. Encyclopedia of Space and Astronomy, Facts on File, 2006, ISBN 978-0-8160-5330-8, p.376


O Sistema
Solar
Planetas · Nanas Sol · Mercurio · Venus · Tierra · Marte · Ceres · Chupiter · Saturno · Urano · Neptuno · Orcus · Plutón · Haumea · Quaoar · Makemake · Gonggong · Eris · Sedna