Gypaetus barbatus

De Biquipedia
(Reendrezau dende Cluixiuesos)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Gypaetus barbatus
Trencaueso
Trencauesos (Gypaetus barbatus)
Estato de conservación

Seguro.
Dominio: Eukaryota
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Clase: Aves
Orden: Falconiformes
Familia: Accipitridae
Subfamilia: Gypaetinae
Chenero: Gypaetus
Especie: G. barbatus
Gypaetus barbatus
Linnaeus, 1758

Distribución cheografia de G. barbatus

O trencauesos,[1] cluixiuesos (pronunciau /kluʃi'gwesos/[1]~/kluiʃi'gwesos/~/klutʃi'gwesos/[1]) u crebantauesos[1] (cientificament: Gypaetus barbatus (L., 1758)) ye una especie d'au carnucera falconiforme d'a familia Accipitridae.

Ye un vueitre notablement diferent d'atras aus carnuceras. Recibe o suyo nombre por o suyo costumbre de remontar uesos y closcaranas enta grans altarias ta soltar-los y crebar-los contra la penya ta poder-se-ne minchar o miollo.

Descripción[editar | modificar o codigo]

Os animals adultos arriban a 95 u 100 cm de lonchitut total, o que as fa tornar una d'as aus volanderas mas grans d'Europa. L'amplaria d'alas gosa estar de 275–308 cm, superior a la d'a resta de vueitres y d'alicas.

En o volido, son de buen distinguir por a mida en chunto con a forma d'a coda, con as plumas que i rematan en punta, que fa que l'apéndiz tienga una caracteristica forma de rombo. Os adultos, ademés, tienen as plumas d'a cabeza, o papo y a tripa de color blanquinyosa, amarellisca u narancha, que os fa de reconoixer con facilidat.

Distribución[editar | modificar o codigo]

Habita preferencialment en zonas d'alta montanya, en o Viello Mundo, con poblacions en tres continents: Africa, Asia y Europa, d'entre as que as europeas son as que se troba en pior estau de conservación.

Ye una especie amenazata en amplas zonas d'a suya distribución, y en o continent europeu ye un animal en grau periglo d'extinción que ha disapareixito de bellas zonas a on que dinantes yera abundant. En l'actualidat se'n puede veyer en os Pireneus, en Cinco Villas, Picos d'Europa (reintroducito), norte d'Africa, a Val d'o Gran Rift, Sudafrica, Grecia y dende Anatolia dica os monts Tian Shan y l'Himalaya.

Filiación[editar | modificar o codigo]

O trencauesos ye miembro d'un linache deseparau de a familia Accipitridae de muit antigos. En l'actualidat, as dos solas especies vivas d'ixa rama son ista y l'alica blanca (Neophron pernopterus), que no guardan mas relación evolutiva con a resta de vultres que con os falcons y os esparveros.

Imáchens[editar | modificar o codigo]

Zoonimia[editar | modificar o codigo]

En o dominio lingüistico d'a luenga aragonesa a especie recibe diferents nombres u zoonimos, toz ellos fendo referencia a l'afición d'istes animals por os uesos, pos incluyen o lema «uesos» en a forma, acompanyada de verbos sinonimos como crebar, trencar, cruixir/cluixir/cluchir u romper. A forma mas distribuida en aragonés centro-oriental ye trencauesos, documentada en Benás,[1] Aguilar,[1] a Mula,[1] Chistau, Tella y Panticosa,[1] y se reconoix como antiga en belatros como Puértolas y a Buerda. Se pronuncia con protesi velar.

Atras formas con menor extensión y tamién pronunciadas con protesi velar son: rompeuesos, documentau en Alquezra y en Biarche,[1] en o norte d'o Semontano de Balbastro, y en as Bellostas,[1] en o sud de Sobrarbe; cluchiuesos u cluixiuesos (con pronuncia /klutʃi'gwesos/), emplegadas en o Semontano de Balbastro (Salas Altas, Radiquero[1][2]) y o Viello Sobrarbe,[3] a on que se troba a pronuncia castellanizada /kluxi'gwesos/ , d'alcuerdo con Vidaller;[1] crebantauesos y as variants levantauesos / devantauesos se fan servir en a Val d'Echo;[1] crebauesos se documenta en Benás[1] y cascauesos ye tamién emplegada en o Viello Sobrarbe.[3] Finalment, a forma espernauesos (que viene, posiblement, de o verbo espernar/esperniar: cayer por un cillo, que s'emplega en Sobrarbe) se fa servir (en chunto con trencauesos) en tellán, chistabín, y tamién en a Buerda;

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-89862-35-7
  2. (es) Vocabulario de animales y plantas del Somontano de Barbastro en www.Radiquero.com; Consultau o 12 de chulio de 2011.
  3. 3,0 3,1 (es) TOMÁS ARIAS, Chabier. El aragonés de Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses. Uesca, 1999. ISBN 84-8127-095-4

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]